11 synp IKIT plan III

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Amaly işler. I. SQL dilinde ýönekeý talaby döretmek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Maglumat bazalaryny dolandyryş sistemasynyň gurşawynda maglumatlary gözlemek üçin talaplary döretmek we bu barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3 . Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

MS Access programmasynda tablisa döretmek we onuň esasynda SQL düzgüninde talap döretmek.

1. MS Access goşundysynda Türkmenistanda her ýyl programmirleme boýunça geçirilýän bäsleşigiň netijelerini saklaýan tablisany döretmeli. Munuň üçin tablisanyň konstruktor düzgünine geçmeli, oňa Olimp adyny bereliň we surata laýyklykda meýdan-laryny döretmeli (8-nji surat). Görkezmek amatly bolar ýaly, FAA meýdanyň öl-çegini (Размер поля) 20 edip, ÝOM meýdanyň ölçegini 10 edip, Wagty meýdanyň formatyny (Формат поля) Краткий формат времени edip, Utuk meýdanyň ölçegini Целое edip goýalyň.

I ndi tablisany dolduryp başlamaly. Munuň üçin kons-truktor düzgüninden çykyp aşakdaky surata laýyklykda doldurmaly (9-njy surat). Tablisadan görnüşi ýaly, bäsleşige 12 adam gatnaşýar, her ýokary okuw mekdepden 3 sanysy. Gatnaşyjynyň işini tamamlan wagty hem-de onuň gazanan utuklary bar. Tablisadaky maglumatlar tertipleşdirilmedik.

2. SQL düzgüninde FAA, ÝOM, Wagty we Utuk meý-danlary saýlamak bilen ýönekeýje talaby döredeliň. Munuň üçin menýunuň Создание – Конструктор запросов buýrugyny ýerine ýetirmeli. Açylan Добавление таблицы penjiresini ýapmaly we Конструктор menýusyn-da Режим buýrugyny saýlamaly (10-njy surat). Açylan meýdanda şu ýazgyny görmek bolýar: SELECT;

Ş eýlelik bilen, SQL-koduň düzgünine geçildi. Aşakdaky ýazgyny amala aşyrmaly:

SELECT FAA, ÝOM, Wagty, Utuk FROM Olimp;

Talaby ýatda saklalyň (Talap1) we ony ýerine ýetireliň (çep panelde talabyň adyna syçanjygyň çep düwmesi bilen basmak arkaly), (11-nji surat).

Suratdan görnüşi ýaly, diňe SELECTsözleminde görke-zilen meýdanlar görkezilýär. Код meýdany görkezilmeýär. Diýmek, talap dogry işleýär.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorag-jogap alyşmak,geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Ýumuş

Görkezilen tablisanyň hemme meýdanlary görkeziler ýaly talaby dörediň.

Soraglar: 1. Görkezilen tablisanyň hemme meýdanlaryny nähili saýlamaly?

2. Haýsy esasy sözüň kömegi bilen aýratyn bahalary saýlap alýarlar?

3. AS esasy sözi näme üçin gerek?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. § 16 sah 79-87 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Amaly işler. II.Tablisanyň maglumatlaryny SQL dilinde artýan we kemelýän tertipde tertipleşdirmek. Maglumatlary toparlaşdyrmak
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuw we amaly meseleler çözülende maglumat bazalaryny döretmegi, doldurmagy, ulanmagy öwretmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

II. Tablisanyň maglumatlaryny SQL dilinde art-ýan we kemelýän tertipde tertipleşdirmek

Gatnaşyjylary toplan utuklaryna laýyklykda tertipleşdirmeli.Ýeňijileri kesgitlemek.

1. SQL düzgüninde döredilen talaba aşakdaky ýazgyny goşmaly:

O rder BY Utuk ;

Netijede, talap aşakdaky ýaly bolar:

SELECT FAA, ÝOM, Wagty, Utuk FROM Olimp

Order BY Utuk

Talaby ýerine ýetirip, aşakdaky netijeleri almak bolar (12-nji surat).

2. Elbetde, bu netije bizi kanagatlandyrmaly däl, se-bäbi iň ýokary utuk gazanan talyplar tablisanyň soňunda ýerleşdirilýär. Şol sebäpli bahalaryň kemeliş tertibi boýunça tertipleşdirmek üçin ORDER BY sözleminde DESC esasy sözüni ulanmaly bolýarys (13-nji surat):

SELECT FAA, ÝOM, Wagty, Utuk FROM Olimp

Order BY Utuk DESC ;

3. Tertipleşdirmegiň netijeleri boýunça ýeňijini anyk kesgitläp bolýar, emma käbir baýrakly ýerlere birnäçe adam dalaş edýär, şeýle hem beýleki orunlarda hem deň utuklaryň bardygy sebäpli näbellilik emele gelýär. Bäsleşigiň şerti boýunça utuklaryň sany deň bolanda, işi tamamlamagyň wagty hasaba alynýar – kim işi tiz ýerine ýetirip, ir tamamlan bolsa ol has ýokarda ýerleşdirilmeli bol-ýar. Surata laýyklykda biziň mundan öňki taýýarlan tala-bymyz bäsleşigiň şertlerini kanagatlandyrmaýar, şol sebäpli goşmaça Wagty meýdany boýunça hem tertipleşdirmek gerek. Şeýlelik bilen, talap aşakdaky ýaly bolmaly:

SELECT FAA, ÝOM, Wagty, Utuk FROM Olimp

Order BY Utuk DESC, Wagty ;

Bu talabyň ýerine ýetirilmeginiň netijesinde gutarnykly netijeleri alýarys (14-nji surat).

III. Maglumatlary toparlaşdyrmak

Toparlaryň arasyndaky bäsleşigiň netijelerini jemlemek. 1. Şeýlelik bilen, her bir ýokary okuw mekdebiniň gazanan utuklaryny hasaplamaly.

Munuň üçin SQL düzgüninde ýene bir täze talaby (Ta-lap2) döretmeli we SQL-koduň setirinde ilkibaşda şulary ýazalyň: SELECT ÝOM, Utuk FROM Olimp

N etijede, diňe talapda görkezilen iki meýdan görkeziler. Indi bolsa her ýokary okuw mekdebine degişli bolan gatnaşyjynyň utugyny hasaplamaly we şol ýokary okuw mekdebiň jemleýji utugyny kesgitlemeli. Munuň üçin SUM funksiýasy bardyr, onuň ýaýynda bahalary jemlenýän meý-dan (Utuk) görkezilýär. Emma jemlenme diňe aýry ýokary okuw mekdepleriň çäginde geçer ýaly, GROUP BY sözle-mini, onuň içinde toparlaşdyrmak üçin meýdany görkemek bilen goşmaly, biziň ýagdaýymyzda bu meýdan ÝOM meý-danydyr. Talabymyz aşakdaky ýaly bolmalydyr:

SELECT ÝOM, SUM(Utuk) FROM Olimp

GROUP BY ÝOM ;

Talabyň ýerine ýetirilmeginiň netijesinde tablisa şular ýaly bolar (15-nji surat).

2. Indi bolsa alnan netijeleri jemlenen utuklaryň kemeliş tertibinde tertipleşdirmek galdy. Şu talaby peýdalanmaly:

SELECT ÝOM, SUM(Utuk) FROM Olimp

GROUP BY ÝOM ORDERBYSUM(Utuk)DESC ;

Netijede, toparlaýyn birinjilik aşakdaky ýaly bolar (16-njy surat). Eger maglumatlaryň çäklidigi sebäpli, orunlary şonda hem anyk kesgitläp bolmaýan bolsa, onda guramaçylyk çärelerini peýdalanmaly.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. Soraglar: 1. Görkezilen tablisanyň hemme meýdanlaryny nähili saýlamaly?

2. Haýsy esasy sözüň kömegi bilen aýratyn bahalary saýlap alýarlar?

3. AS esasy sözi näme üçin gerek?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 16 sah 79-87 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Aragatnaşyk kanallary we olaryň esasy häsiýetnamalary. Päsgelçilikler, zen-zele, geçirilýän informasiýanyň üýtgemegi. Kompýuter torlary.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Aragatnaşyk kanallary we olaryň esasy häsiýetnamalary. Päsgelçilikler, zen-zele, geçirilýän informasiýanyň üýtgemegi barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. SELECT sözlemi nähili gurulýar?

2. FROM sözlemi näme ýerine ýetirýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

. Aragatnaşyk kanallary we olaryň esasy häsiýetnamalary.

2. Päsgelçilikler, zen-zele, geçirilýän informasiýanyň üýtgemegi.

3. Kompýuter torlary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Kompýuter tory (Computer Network) – aragatnaşyk ugurlary arkaly birleşdirilen hem-de ýörite programma üpjünçiligiň tarapyndan dolandyrylyp işleýän kompýuterleriň köplügidir.

Tor tehnologiýalarynyň esasy komponentleriniň biri bolup aragatnaşyk ugry çykyş edýär. Aragatnaşyk ugry diýlip iberijiden kabul edijä signallaryň geçirilmegini üpjün edýän tehniki serişdeleriň we fiziki gurşawyň utgaşmasyna düşünilýär. Hakyky durmuşda aragatnaşyk ugurlaryň mysaly hökmünde telefon toruň kommutatorlarynyň arasynda signallaryň geçirilmegini amala aşyrýan kabeliň parçalary we güýçlendirijiler çykyş edip biler. Aragatnaşyk ugurlaryň esasynda aragatnaşyk kanallary düzülýär.

Aragatnaşyk kanaly diýip, adatça, müşderileriň arasynda informasiýanyň geçirilmegini üpjün edýän tehniki gurluşlaryň we aragatnaşyk ugurlaryň ulgamyny atlandyrýarlar. «Kanal» we «ugur» düşünjeleriň arasyndaky gatnaşyk şeýle kesgitlenýändir: aragatnaşyk kanaly öz içine birnäçe dürli görnüşli aragatnaşyk ugurlary alyp bilýär, bir aragatnaşyk ugry bolsa birnäçe kanal tarapyndan peýdalanyp bilýär.

A ragatnaşyk kanalyň (iňl. channel, data line) has takyk we giň ýaýran kesgitlemesi – çeşmeden kabul edijä maglumatlary geçirmek üçin tehniki serişdeleriň sistemasy we signallaryň ýaýramagynyň gurşawy. Aragatnaşygyň simli ugry peýdalanylanda signalyň ýaýramagynyň gurşawy hökmünde optiki süýüm ýa-da örülen taý simi bolup bilýär. Aragatnaşyk kanaly maglumatlary geçiriş kanalyň düzüm bölegi bolup durýar. Suratda aragatnaşyk kanalyň shemalaýyn gurluşy görkezilen (18-nji surat).

Aragatnaşyk kanallaryň köp sanysy bardyr, olaryň arasynda, köplenç, simli aragatnaşygyň kanallaryny (howa, kabel, ýagtylyk äkidiji we başg.) hem-de radioaragatnaşyk kanallaryny (troposfera, hemra we başg.) belleýärler.

Ýaýraýyş gurşawy boýunça kanallar simli, akustiki, optiki, infragyzyl we radiokanallara bölünýärler.

Aragatnaşyk kanallary şeýle hem üznüksiz (kanalyň girişinde we çykyşynda – üznüksiz signallar), diskret ýa-da sanly (kanalyň girişinde we çykyşynda – diskret signallar), üznüksiz-diskret (kanalyň girişinde üznüksiz signallar, çykyşynda bolsa – diskret signallar), diskret-üznüksiz (kanalyň girişinde diskret signallar, çykyşynda bolsa – üznüksiz signallar) görnüşli toparlara bölýärler.

Kanallar çyzyklywe çyzykly däl, wagtlaýynwe giňiş-likleýin-wagtlaýyn bolup bilýär. Kanallaryň ýygylygyň çägi boýunça hem toparlara bölünmegi mümkin.

Emma durmuşda aragatnaşyk kanallaryň simpleks we dupleks görnüşlerine bölünmegi has ýaýrandyr.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Aragatnaşyk kanaly näme? 2. Haýsy ölçegler boýunça aragatnaşyk kanallar toparlara bölünýär? 3. Aragatnaşyk kanallaryň häsiýetnamalaryny sanap geçiň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 17 sah 94-99 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Informasiýanyň artyklygy onuň geçirilmeginiň ygtybarlygyny ýokarlandyrmagyň serişdesi hökmünde. Ýalňyşlyklary tapmak we düzetmek boýunça kodlary ulanmak.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Informasiýanyň artyklygy onuň geçirilmeginiň ygtybarlylygyny ýokarlandyrmak serişdesi hökmünde. Ýalňyşlyklary tapmak we düzetmek boýunça kodlary ulanmak barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Aragatnaşyk kanaly näme? 2. Haýsy ölçegler boýunça aragatnaşyk kanallar toparlara bölünýär? 3. Aragatnaşyk kanallaryň häsiýetnamalaryny sanap geçiň.

4. Täze temany düşündirmek: Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Informasiýanyň artyklygy onuň geçirilmeginiň ygtybarlygyny ýokarlandyrmagyň serişdesi hökmünde.

2. Ýalňyşlyklary tapmak we düzetmek boýunça kodlary ulanmak.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Islendik dile mahsus bolan Informasion artyklygy – tejribelikden alnan hem-de diliň düzülişinden we habaryň mazmunyndan gelip çykýan, zen – zele şertlerinde, eýsem, üýtgedilen tekstiň ýagdaýynda iberilen habaryň manysyna düşünmäge mümkinçilik berýän goşmaça informasiýa.

Informasion artyklygy kodlaryň dogrulygyna gözegçilik etmek üçin peýdalanyp bilner. Informasion artyklygy tebigy we emeli bolup biler. Tebigy informasion artyklygy işlenip taýýarlanyş elementleriň arasynda bar bolan baglanyşyklary görkezýär, şol baglanyşyklaryň bolmagy informasiýanyň hakykylygy barada pikir etmäge mümkinçilik berýär. Emeli informasion artyklygy işlenip taýýarlanylýan maglumatlaryň sanly görkezilişinde goşmaça informasion derejeleri we olary işläp taýýarlamak prosedurasynda goşmaça amallary girizmek bilen häsiýetlendirilýär. Olar maglumatlary işläp taýýarlaýyş algoritm bilen matematiki ýa-da logiki baglaşmalara eýe bolýandyr. Maglumatlary işläp taýýarlaýyş goşmaça amallaryň we proseduralaryň netijelerini seljermegiň, şeýle hem goşmaça informasion derejeleriň esasynda bellibir görnüşli ýalňyşlyklaryň bardygy ýa-da ýokdugy, şeýle-de, olary düzetmegiň mümkinçilikleri ýüze çykarylýar. Informasion artyklygy geçiriji enjamlarda bozmalar ýüze çykanda hem informasiýa geçirilende we görkezilende onuň üýtgemegine ýol bermeýär, şol sebäpli ygtybarlygy boýunça ol ätiýaçlandyryş derejesine degişli bolup durýar. Informasion artyklygy diňe bozmalaryň yzy düzedilende netijelidir. Bozmalaryň täsirini peseltmek babatda onuň mümkinçilikleri örän çäklidir.

Informasion artyklygy signalda goşmaça informasiýanyň bardygy bilen kesgitlenýär. Onuň zerurlygy birnäçe elementlerde bozmalar bolanda ýüze çykýar. Hemme element-ler kadaly işlän mahaly ol ulanylmaýar. Artyklygyň giri-zilmegi sistemanyň ygtybarlygyny onuň bökdençsizliginiň hasabyna artdyrýandyr. Islendik düzediji kodlary düzülende, özgerdilýän maglu-matlaryň sintaksiki informasion artyklygy peýdalanylýar ýa-da başgaça aýdylanda informasiýany kodirlemegiň ar-tyklygydyr. Artyklylygyň girizilmegi, elbetde, işlenip taýýar-lanylýan informasiýanyň göwrüminiň artdyrylmagyna, ony işläp taýýarlamak üçin wagtyň artdyrylmagyna, enjamlaryň çylşyrymlaşdyrylmagyna getirýär.

Ýalňyşlyklary tapmak we düzetmek boýunça kod-lary ulanmak

Aragatnaşyk tehnikasyna ýalňyşlyklaryň ýüze çy-karmak – informasiýa ýazylanda/görkezilende ýa-da ol aragatnaşyk ugurlary boýunça geçirilende, maglumatlaryň bitewüligine gözegçilik etmek üçin gönükdirilen hereket-lerdir. Ýalňyşlyklary düzetmek – informasiýa saklaýan gurluşdan ýa-da aragatnaşyk kanaldan okalandan soň ony dikeltmegiň prosedurasy. Ýalňyşlyklary ýüze çykarmak üçin ýalňyşlyklary tap-mak boýunça kodlar, olary düzetmek üçin bolsa – dü-zetmek boýunça kodlar (ýalňyşlyklary düzedýän kodlar, ýalňyşlyklary sazlaýan kodlar, päsgelçiliklere durnukly kodlar) peýdalanylýar. Maglumatlar saklanylýan we informasiýa aragatnaşyk torlary boýunça geçirilýän ýagdaýynda hökman ýalňyşlyklar döreýändir. Maglumatlaryň bitewüligine bolan gözegçilik we ýalňyşlyklaryň düzedilmegi – informasiýa bilen işlenilýän derejeleriň köpüsinde (ýagny OSI tor modeliniň fiziki, ka-nal, ulag derejelerinde) wajyp mesele bolup durýar. Aragatnaşyk ulgamlarynda ýalňyşlyklar bilen göreş-megiň birnäçe strategiýalary mümkindir:

– maglumatlaryň bloklarynda ýalňyşlyklaryň ýüze çy-karylmagy we zaýalanan bloklary gaýtadan ibermek boýunça talabyň berilmegi – bu usul, esasan, kanal we ulag derejelerinde peýdalanylýar;

– maglumatlaryň bloklarynda ýalňyşlyklaryň ýüze çy-karylmagy we zaýalanan bloklaryň taşlanmagy – bu usul akymlaýyn multimedia ulgamlarynda käwagt peýdalanyl-ýar, sebäbi bu sistemalarda geçirişiň saklanmagy wajyp we gaýtadan geçirmek üçin wagt ýok bolýar;

– ýalňyşlyklaryň düzedilmegi (iňl. forward error correction) fiziki derejesinde peýdalanylýar.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Päsgelçilik (zen – zele) näme we olaryň nähili görnüşleri bar? 2. Päsgelçilikleri aradan aýyrmak üçin haýsy çäreleri bilýärsiňiz? 3. Ýalňyşlyklary ýüze çykarmak we düzetmek boýunça kodlary nähili peýdalanýarlar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 17 sah 94-99 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Tor tehnologiýalarynyň mümkinçilikleri we artykmaçlyklary. Internetde salgylanma. Alyş-çalyş protokollary. Ýörite programmalar arkaly kompýuterleriň aralykdan dolandyrylmagyny amala aşyrmak (Remote Administrator, NetSchoolSupport).
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Tor tehnologiýalarynyň mümkinçilikleri we artykmaçlyklary. barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

1. Päsgelçilik (zen – zele) näme we olaryň nähili görnüşleri bar? 2. Päsgelçilikleri aradan aýyrmak üçin haýsy çäreleri bilýärsiňiz? 3. Ýalňyşlyklary ýüze çykarmak we düzetmek boýunça kodlary nähili peýdalanýarlar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tor tehnologiýalarynyň mümkinçilikleri we artykmaçlyklary.

2. Internetde salgylanma. Alyş-çalyş protokollary.

3. Ýörite programmalar arkaly kompýuterleriň aralykdan dolandyrylmagyny amala aşyrmak (Remote Administrator, NetSchoolSupport).

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Tora birleşdirilen kompýuterler aşakdakylary bilelikde peýdalanyp bilýändirler:

– resminamalary (ýazgylary, elektron tablisalary, hasaplary we ş.m.);

– elektron poçta habarlaryny;

– tekst bilen işlemek boýunça programma üpjünçiligini;

– taslamalar boýunça programma üpjünçiligini;

– şekilleri, suratlary, wideo- we audiofaýllary;

– janly audio- we wideoýaýlymlary;

– printerleri;

– fakslary;

– modemleri;

– CD-ROM (DVD) disk okaýjylary we beýleki çalşyrylýan ýatda saklaýjy gurluşlary (meselem, Zip-okaýjylary we Jaz-okaýjylary, Flash gurluşlary);

– gaty diskleri.

Bir kompýuter torunda köp kompýuterler işleýändigi sebäpli, tutuş tory bir merkezi nokatdan (tor administratory, network administrator) dolandyrmak has netijelidir.

Eger kompýuterler tora birleşdirilmedik bolsa, onda her kompýutere aýratynlykda hyzmat etmeli we barlamaly bolýar. Eger kompýuterleriň sany iki bolsa, ony amala aşyrmak kän bir kyn hem däl. Emma meselem, kompaniýada onlarça ýa-da ýüzlerçe şahsy kompýuterler bar bolsa, olaryň her birine aýratynlykda hyzmat etmek işi, elbetde, örän gymmat we netijesiz bolup durýar.

Kompýuter tory bolan ýagdaýynda, amaly goşundyny täzelemek üçin, ony diňe bir gezek serwerde ýerine ýetirmek ýeterlikdir, ondan soň kompýuter torunyň hemme beýleki iş maşynlary şol täzelenen programma üpjünçiligi bilen işläp bilerler. Merkezleşdirilen administrirleme bir ýerden kompýuter torunyň howpsuzlygyny dolandyrmaga we onuň işine gözegçilik etmäge mümkinçilik berýär. Informasiýa bolan bilelikdäki elýeterlikden başga, kompýuter torlary başga artykmaçlyklary hem berýärler. Tor informasiýany abat saklamaga we goramaga mümkinçilik berýär. Meselem, biri-birine bagly bolmadyk şahsy kompýuterleriň örän köp sany bolanda informasiýany ätiýaçlandyryp saklamak prosesini ugrukdyrmak we dolandyrmak örän kyndyr. Kompýuter toruna gurnalan ulgamlar bir mer-kezi ýerde (meselem, tor serwerine birikdirilen magnit len-tadaky ýygnaýjyda) faýllaryň ätiýaç nusgalaryny awtomati-ki döredip bilýärler. Eger haýsy-da bolsa bir kompýuterde informasiýa ýiten bolsa,onyätiýaçlandyrypsaklaýyşmerkeziulgamyndaaňsat tapyp we dikeldip bolýar. Mundan başga-da, maglumatlaryň howpsuzlygynyň derejesi ýokarlanýar. Aýratyn şahsy kom-pýutereelýeterligeeýebolmak,şolkompýuterdesaklanylýan ähli informasiýa elýeterlige eýe bolmaklygy aňladýar. Emma kompýuter torunyň hödürleýän howpsuzlyk mümkinçilikleri hasaba alynmadyk ulanyjylara wajyp informasiýa elýeterligi almaga ýa-da ony ýok etmäge ýol bermeýär.

Meselem, her bir tor ulanyjysy hasaba alnyş (login) ady-na we parolyna eýe bolýar, olar oňa tor serişdeleriniň diňe çäklenen mukdaryna elýeterliligi berýär.

Kompýuter torlary ulanyjylaryň arasynda gatnaşmak üçin amatly gurşaw bolup durýar. Kagyz ýatlamalar we ýazgylar bilen alyş-çalyş etmegiň deregine, elektron poçta ulanyjylara biri-birlerine hatlary, hasabatlary, şekilleri, ýagny faýllaryň hemme görnüşlerini ibermäge mümkin-çilik berýär. Bu öz gezeginde, materiallary çap etmekde tygşytlamaga hem-de hatlary eltmek bilen bagly bolan sak-lanmalary azaltmaga mümkinçilik berýär. Elektron poçta – örän kuwwatly serişdedir, ol Internet torunyň ulanyjylaryna, olaryň dünýäde ýaşaýan ýerlerine garamazdan örän gysga wagt pursadynda habarlary alyş-çalyş etmäge mümkinçilik berýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Tor tehnologiýalary näme amala aşyrmaga mümkinçilik berýär?

2. Torda nämäni bilelikde peýdalanyp bolýar?

3. Tor tehnologiýalarynyň düşünjesine näme girýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 17 sah 94-99 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Maglumatlary ibermegiň TCP/IP protokoly. Web-saýtlary döretmegiň gural serişdeleri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Internetde salgylanma barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Tor tehnologiýalary näme amala aşyrmaga mümkinçilik berýär?

2. Torda nämäni bilelikde peýdalanyp bolýar?

3. Tor tehnologiýalarynyň düşünjesine näme girýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Maglumatlary ibermegiň TCP/IP protokoly.

2. Web-saýtlary döretmegiň gural serişdeleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Bir bitewi dünýä informasion giňişligini döretmek zerurlygy Internet global kompýuter torunyň döredilmegine getirdi. Häzirki wagtda Internete birikdirilen 150 milliondan gowrak kompýuterlerde informasiýanyň ägirt uly göwrümi (ýüzlerçe million faýllar, resminamalar we ş.m.) saklanylýar. Internet global tory öz informasion serişdeleri we serwisleri (hyzmatlary) bilen gyzyklandyrýar, olardan dünýäniň hemme ýurtlarynda milliarda golaý adamlar peýdalanýandyr.

Internetiň esasyny we «gurnawyny» hemişe tora birikdirilen 150 milliondan gowrak serwerler düzýändir. Internetiň serwerlerine lokal torlary ýa-da kommutirlenýän telefon ugurlaryndan ýüzlerçe million Internetiň ulanyjylary birigip bilýändir. Şeýle çylşyrymly we giň düzüme eýe bolmak bilen Internet anyk salgylanma ulgamyna eýe bolmalydyr.

Alyş-çalyş prosesinde kompýuterler biri-birini tapyp biler ýaly, Internetde, IP-salgylary ulanmaklyga esaslanan bir bitewi salgylanma bardyr. Internete birikdirilen her bir kompýuter öz ýeke-täk ikilik sandaky 32 bitli IP-salga eýedir. Siz informasion habarlaryň mümkin bolan N sanyny we alnan habaryň göterýän informasiýanyň I mukdaryny baglaşdyrýan formulany bilýärsiňiz: N = 2I. IР-salgysy I = 32 bit bolan informasiýanyň mukdaryny göterýär, mümkin bolan dürli IP-salgylaryň umumy mukdary şuňa deňdir: N = 2I = 232 = 4 294 967 296. Tejribede onuň mukdary ep-esli azdyr, sebäbi salgylary diapazonlara tertipleşdirmegiň we bölmegiň çylşyrymly kadalary hereket edýär. Şeýle hem IР-salgyny on razrýadly onluk san bilen görkezip bolýar. Ikilik sandaky 32 bitli IP-salgyny her biri 8 bit bolan 4 bölege bölüp we her bölegi onluk görnüşinde görkezip bolýar. Onluk san görnüşindäki Internet-salgy 0-dan 255-e çenli aralykda duran, nokatlar bilen bölünen 4 sandan ybarat (meselem, 192.168.192.10). Aşakda IP-sal gyny ikilik we onluk ulgamynda görkezýän tablisa getirilen IP-salgylanmanyň ulgamy Internetiň düzüm gurluşyny hasaba alýandyr, ýagny Internetiň aýratyn kompýuterleriň birleşmesi däl-de, torlaryň tory bolýandygyny hasaba alýar. IР-salgysy toruň salgysyny hem-de kompýuteriň şol tordaky salgysyny saklaýandyr. IP-salgylary tertipleşdirip paýlaýyş prosesinde maksimal çeýeligi üpjün etmek üçin, tordaky kompýuterleriň sanyna baglylykda salgylar üç topara – A, B, C toparlaryna bölünýärler.

Salgynyň ilkinji bitleri topary identifikat-laşdyrmak, galanlary bolsa toruň salgysyna we kompýuteriň salgysyna bölünýärler.

Meselem, A toparly toruň salgysy toruň salgysy üçin diňe 7 bit we kompýuteriň salgysy üçin 24 bit eýeleýändir, ýagny şol toparly toplaryň diňe 2⁷ = 128 sanysy bolup bilýändir, emma her torda 2²⁴ – 16 777 216 sany kompýuter bolup bilýändir.

Onluk san görnüşinde IР-salgysy her biri 0-dan 255-e çenli aralykda bolan we nokatlar bilen tapawutlanan 4 san-dan ybarat.

Kompýuteriň IP-salgysynyň ilkinji sany boýunça onuň şol ýa-da başga topara degişlidigini kesgitlemek ýe-terlikdir:

– A toparyň salgylary – 0-dan 127-ä çenli san;

– B toparyň salgylary – 128-den 191-e çenli san;

– С toparyň salgylary – 192-den 223-e çenli san.

Müşderilere hemişe hyzmat edýän Internet düwünleri hemişelik IP-salgylara eýedir. Internet prowaýderleri ula-nyjylara hemişelik däl-de, wagtlaýyn IP-salgysy bilen elýe-terliligi berýändir. IP-salgysy Internete her gezek birikdirilende üýtgeýändir, emma seansyň dowamynda üýtgemeýär hem-de ulanyjy ony kesgitläp bilýändir.

Adam üçin sanly salgyny ýatda saklamak aňsat däldir, şol sebäpli Internet ulanyjylar üçin atlaryň domen ulgamy girizildi. Atlaryň domen ulgamy IP-salga laýyklyk üçin, bel-libir gaýtalanmaýan domen ady berýär.

Internete birikdirilen her bir kompýuter IP-salga eýe bolmak bilen, domen adyna eýe bolman hem bilýär. Domen atlaryna Internet serwerleri eýe bolýandyr, emma Interne-te wagtal-wagtal birigýän kompýuterler, adatça, eýe bolmaýar.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Tor tehnologiýalary näme amala aşyrmaga mümkinçilik berýär?

2. Torda nämäni bilelikde peýdalanyp bolýar?

6. Öý işini tabşyrmak: § 20 sah 117-121 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Amaly işler. Poçta programmasyny sazlamak. Brauzeri sazlamak. Faýl arhiwleri bilen işlemek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Alyş-çalyş protokollary we maglumatlary ibermegiň TCP/IP protokolybarada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

I. Poçta programmasyny sazlamak

Öz poçtaňyz bilen işlemek üçin Outlook programmasyny sazlamak.

1) täze hasaba alnyş ýazgysyny döretmek.

– Файл menýusyndan şulary saýlamaly - Удосто-верения - Добавить удостоверение (35-nji surat).

– soňra hasaba alnyş ýazga geçmeli (poçtanyň adyna). 2) hasaba alnyş ýazgylaryň sanawyna girmeli (Сервис - Учетные записи или Service - Internet Accounts menýusy) (36-njy surat):

3) hasaba alnyş ýazgylaryň sanawynda (Internet Ac-counts) ýazgyny saýlaň we onuň häsiýetlerini Свойства (Properties) açyň (37-nji surat):

4) serwerleriň sazlama sahypasynda «Сервер требует авторизации» (My server requires Authentication) belligi goýmaly we Настройки (Settings) Авторизации penjiresi-ni açmaly (38-nji surat):

5) poçtany ibermek üçin serweriň sazlamalaryny saýla-maly – Log on using ..., Account name (имя учетной записи) meýdanynda poçtanyň doly adyny girizmeli, ol öz içine «@» nyşanyny we domeniň adyny ([email protected], [email protected], [email protected], ýa-da inboxname@inbox. ru) alýar.

«Password» meýdanynda poçta bolan öz parolyňyzy görkezmeli. «Remember password» opsiýasy siziň poçta programmaňyza öz poçtaňyza bolan paroly ýatda sakla-maga we her gezek poçta alanyňyzda ony soramaz ýaly etmäge mümkinçilik berýär. Eger siz şol kompýuteriň ýeke-täk ulanyjysy däl bolsaňyz bu opsiýany goýmak maksa-dalaýyk däl.

«Подключение через защищенное соединение» (Secure Password Autentification – SPA) opsiýalary işledil-meli däldir (39-njy surat):

6) ОК düwmesine basmaly – Outlook program-masynda SMTP-awtorizasiýasynyň sazlanmagy tamamlandy.

II. Brauzeri sazlamak

Mozilla FireFox brazuzeri sazlamak we onuň üçin goşmaçalary (giňelmeleri) gurnamak.

Dürli görnüşli sazlamalaryň we giňelmeleriň kömegi bilen brauzeri peýdaly işleri etmäge «öwredip» bolýar.

Giňelme diýlip brauzeriň özüne gurnalýan we oňa täze mümkinçilikleri berýän kiçi programmalara aý-dylýar. Häzirki wagtda iň dürli goşmaçalara Mozilla Firefox brauzeri eýedir. Ol ulanyja ýönekeýligi, elýeterliligi, dostluk şertlerini we gysgalygy.

1. Mozilla Firefox brauzeri Internetde amatly işle-mek üçin sazlamak

1) Mozilla Firefoxgoýberýäris we «FireFox/Настрой-ки» menýuny saýlamaly (40-njy surat).

2) «Содержимое» goşmaçasynda «Блокировать всплывающие окна»belligi aýryp aşakdaky meýdanlaryň ýanlarynda goýýarys (41-nji surat).

«Автоматически загружать изображения» we «Использовать JavaScript».

3)«Приватность»goşmaçasynyaçyp«Приниматьco-okies с сайтов» meýdanynda bellik goýýarys (42-nji surat).

4) girizilen sazlamalary ýatda saklamak üçin «Наст-ройки» penjiresinde «ОК» düwmesine basmaly.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Tor protokollaryny sanap geçiň.

2. TCP/IP protokoly näme bolup durýar?

3. Brauzere bolan giňelme näme?

4. Faýl arhiwi näme?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. § 21 sah 121-124 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Amaly işler. Berlen tema boýunça Web-saýty işläp düzmek. Web-saýty testirleme we neşir etme.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Web saýtlary döretmegiň gural serişdeleri barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

Informatikanyň kursundan HTML gipertekst belgileme dili bilen hem-de şol dilde ýönekeýje Web-sahypalaryň döredilmegi bilen tanşyldy. Web-sahypalary gönümel HTML dilinde döretmek üçin köp güýç, wagt sarp edilýär hem-de diliň sintaksisini bilmeklik talap edilýär. Ýörite gural programma serişdeleriň (HTML-redaktorlaryň) peýdalanylmagy Web-saýtlary döretmek boýunça işi ýönekeý we netijeli edýär. Saýtlary işläp düzmek boýunça güýçli gural ulgamlary bardyr, meselem, Microsoft FrontPage ýa-da Macromedia Dreamweawer. Aýratyn Web-sahypalary işläp düzmek üçin erkin ýaýradylýan FrontPage Express (Microsoft Internet Explorer toplumyň düzümine girýär) we Netscape Composer (Netscape Communicator toplumyň düzümine girýär) redaktorlaryny ulanmak bolýar. Şeýle hem, bu maksatlar üçin dürli publikasiýalaryň örän elýeterli Microsoft Publisher redaktoryny (2003 wersiýasyny) peýdalanmak bolýar. Onuň Web-tehnologiýalaryna degişli bolan mümkinçiliklerine göz ýetireliň. Microsoft Publisher – örän meşhur programmadyr, sebäbi gerek bolan maketleri döretmek üçin köp wagt sarp edilmeýär, köpsanly kömekçi serişdeleriň bolmagy bolsa programma bilen işlemegi amatly edýär we tizleşdirýär. – amatly menýu;

– gurnalan şablonlaryň köp mukdary;

– resminamanyň sektorlaryny formatirlemegiň amatly ulgamy;

– surat çekmegiň gurnalan ulgamy;

– häzirki wagtda öý we täjirçilik şertlerinde peýdalanylýan hemme formalaryň standartlary hasaba alnan;

– beýleki goşundylar bilen laýyk gelmeklik.

MS Publisher programmasynyň artykmaçlygy şundan ybarat: bellibir publikasiýa sahypasyny döretmek üçin, programmirleme we bezeg tilsimlerini bilmän hem bolýar. Goşundyda 2000-den gowrak dürli şablonlar bardyr. Diňe tekst girizip, şekilleri girizmek galýar (46‑njy surat). Suratlardan görnüşi ýaly, taýyn şablonlar boýunça Web‑düwünler, Web-saýtlar, Web-sahypalar we ş.m. görnüşinde, mazmuny boýunça ýeterlikçe ähmiýetli Web‑publikasiýalary amala aşyrmak bolýar. Munuň üçin gerekli ýerde we maksady boýunça Publisher programmasynyň gural serişdelerini peýdalanmak gerek.

1. Berlen tema boýunça Web-saýty işläp düzmek. Microsoft Publisher programmasynda Web-düwünleri döretmek

Baş menýuň üsti bilen Microsoft Publisher programmasyny goýbermeli.

Web-düwünleriň ussasyny goýbermek

1. Eger publikasiýalaryň katalogy ekranda ýok bolsa, Файл menýusynda Создать buýrugyna basmaly.

2. Мастер sanawynda Web-узлы ýazga basmaly. Sag panelde Web-düwünleriň nusgalary görkeziler.

3. Sag paneliň düzümini görüň we Веб-узел. Карниз nusgasyny saýlalyň. Web-düwünleriň ussasynyň birinji ekrany peýda bolar hem-de iş giňişliginde öý sahypasynyň şablony görkeziler.

4. Далее düwmesine basmaly. Web-düwünleriň ussasy reňk ülňüleriň sanawyny görkezer.

5. Reňk ülňüleriň sanawynda Мускатный орех reňki saýlalyň we Далее düwmesine basalyň. Ussa reňk ülňüsini peýdalanyp, Web-düwnüň içine giriziljek sahypalaryň sa-nawyny görkezer.

6. Статья baýdajyga syçanjyk arkaly basmaly, soňra Далее düwmesine basmaly. Ussa Web-düwne täze sahy-pany goşar, soňra bolsa goşup boljak formalaryň sanawyny görkezer.

7. Отсутствует saýlanandygyna göz ýetiriň we Далее düwmesine basyň. Ussa ugrukdyryş paneli saýlamagy tek-lip eder. Ugrukdyryş paneli baglaşmalaryň toplumy bo-lup durýar (adatça, ol baş Web-sahypalaryň sanawy bolup durýar), ol Web-düwnüň her sahypasynda görkezilýär.

8. Вертикальная и горизонтальная parametri saýlap Далее düwmesine basmaly. Ussa her sahypa ugrukdyryş panelini goşar hem-de öý sahypanyň açylmagynda ýaňlanjak sesi işletmegi teklip eder.

9. Нет warianty saýlaň we Далее düwmesine basyň. Ussa Web-düwnüň sahypalaryna teksturany peýdalanma-gy teklip eder.

10. Да jogabyň saýlanandygyna göz ýetiriň, soňra Далее düwmesine basyň. Ussa Web-sahypalara fon düzü-mini goşar we şahsy maglumatlary görkezmegi teklip eder.

11. Основное место работы parametrine baryp, Об-новить…düwmesine basyň. Emele gelen Личные данные penjiresinde, Основное место работы setirini belläň; Полное имя setirinde familiýaňyzy we inisiallaryňyzy görkeziň; Адрес birinji setirde – Türkmenistan,ikinji setirde – 744015, üçünji setirde – Aşgabat ş., dördünji setirde – Ar-çabil köçesi, 26. Телефон setirinde – (99312)33-33-33, Факс – (993)22-22-22, Эл.почта – [email protected]; Название организации – orta mekdep; Девиз – Okuwçy! Oka, öwren döret! Должность – 11-nji synp okuwçysy.

12. Готово düwmesine basmaly. Publisher öý sahypa-synyň gutarnykly şablonyny (köne emblema bilen) görkezer. 13. Emblemany üýtgetmek üçin, ony belläň, Мастер düwmesine basyň, Существующий графический файл parametri saýlaň, soňra Добавить картинку düwmesine basyň we öňünden taýýarlanan faýly görkeziň; publi-kasiýany ýatda saklaň. Emblemany şahsy maglumatlaryň toplumynda ýatda saklamak barada talap emele geler. Да düwmesine basyň.

14. Увеличить (+) düwmesine 4 gezek basyň, soňra bol-sa sahypanyň düzümini görüň.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Web-goşundylary işläp düzmek üçin haýsy gural serişdelerini bilýärsiňiz?

2. Publisher nähili mümkinçilikleri hödürleýär?

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak . § 22 133-135 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Wirus hüjümi. Bagt hatlary. Spam. Antiwirus programmasyny gurnamak. Spamdan goranmak.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Wirus hüjümi. Bagt hatlary. Spam. Internetde howpsuzlyk barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Web-goşundylary işläp düzmek üçin haýsy gural serişdelerini bilýärsiňiz?

2. Publisher nähili mümkinçilikleri hödürleýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Wirus hüjümi. Bagt hatlary.

2. Spam. Antiwirus programmasyny gurnamak. Spamdan goranmak.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

- Zyýan getiriji programma üpjünçiliginiň görnüşlerini we ondan goranmagyň usullaryny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Ulanyjylaryň köp sanyna elýeterli bolan şahsy kompýuteriň emele geleninden bäri kompýuter wiruslaryň taryhy hem başlanýandyr. Şahsy kompýuterler we dürli aýrylyp ulanylýan göterijiler arkaly ýaýraýan programma üpjünçiligi kompýuter wiruslaryň ornaşdyrylmagy, köpelmegi we işlemegi üçin örän amatly şertleri hödürleýärler.

Gynansak hem, adaty ulanyjylar, kada bolşy ýaly, kompýuter wiruslaryň näme bolýandygyny, olaryň kompýuterlere we kompýuter torlaryna nähili girýändigini, nähili zeper ýetirip bilýändigini bilmeýärler. Şonuň bilen birlikde, kompýuter wiruslaryň işlemegi we ýaýramagy barada ýeterlik bilimlere eýe bolman, kompýuteriň ygtybarly goragyny amala aşyrmak juda kyndyr. Eýsem, iň gowy antiwirus programmalary hem, nädogry ulanylan ýagdaýynda peýdasyz bolup biler.

Kompýuter wirusy diýlip operasion sistemanyň gurşawynda köpelmäge ukyby bolan programmalaryň bir görnüşine aýdylýar, bu häsiýet özbaşdak replikasiýa diýlip atlandyrylýar. Şeýle hem, wiruslar siziň kompýuteriňizdäki maglumatlary we faýllary zaýalap, ýok edip hem-de operasion sistema zeper ýetirip ýa-da tutuşlygyna ýok edip bilýär.

Umumy kabul edilen toparlaşdyrma laýyklykda kompýuter wiruslaryň üç esasy görnüşlerini tapawutlandyryp bolýar:

– adaty wirus – kompýutere düşüp, operasion sistemanyň gurşawynda köpelip başlaýan we dürli erbetliklere we bökdençliklere getirýän, meselem, ulanyjynyň maglumatlaryny we faýllaryny ýok edýän kompýuter programmasy. Wiruslaryň şeýle görnüşiniň biri bolup, 2000-nji ýylda, takmynan, 8 milliard ABŞ dollaryna barabar bolan zeper ýetiren I LoveYou! wirusy çykyş edýär;

– kompýuter toruň üsti bilen düşýän gurçuk programmalary, elektron poçtany ibermegiň programmalaryny ýazgy kitabyndaky bar bolan salgylar boýunça wirus bilen zaýalanan hatlary ibermäge mejbur edýärler;

– troýan programmasy kompýutere gönümel zeper ýetirmeýär, emma welin, sistema düşüp, onda bar bolan informasiýany, maglumat bazalaryny, kompýuteriň dolandyrylyşyny hakerlere elýeterli edýärler.

Häzirki zaman kompýuter wiruslaryň köpüsi bu üç häsiýetiň hemmesini özlerinde jemleýändir. Häzirki wagta çenli ýüzlerçe müň dürli zyýan getiriji programmalaryň sanawyny saklaýan kompýuter wiruslaryň uly gorlary toplanandyr.

Bagt hatlary. Köp adamlara bagt hatlary diýlip atlandyrylýan habar-lar gelýändir. Olara çaga oýnuna ýaly garamak gerek, bir kelleden beýleki kellä geçýän informasion wirusa ýaly ga-ramaly.

Öňler, kompýuter ýok bolan döwürde, şeýle hatlar poçta gapyrjaklaryna goýulýardy. Hatlary döretmegiň maksady, edil kompýuter wiruslaryny döretmegiň maksady ýalydyr – öz oýlap tapan zadyňdan emele gelen netijeden lezzet almak. Has ýiti maksatlar we täsir etmegiň görnüşleri mümkindir. Kompýuter wiruslary kompýuter gurşawynda hereket edýärler, hatlar bolsa aňa girip birleşýärler we neýron gurşawynda işleýärler, şol ýerde özleriniň köpeliş guralyny goýberýärler, şonda adamyň hereketlerini dolandyrýarlar we hereket etmegiň programmirlenen öz algoritmini oňamejbur etdirýär. Eger adam öz aňynda «Antiwirus pro-gramma üpjünçiligine» eýe bolmadyk bolsa, onda ony tutuş durmuşynyň dowamynda onuň aňyny bolgusyz zatlar bilen doldurýan we üýtgedýän şeýle kiçi programmalar peýdala-nyp durar.

Spam. «Spam» sözüni häzirki wagtda Internetiň islendik ula-nyjysy bilýändir. Özem, diňe bilmän, öz poçtasynda, köp-lenç, görýändir. Emma «spam» sözüniň bellibir döwürde in-ternet ýa-da elektron hatlar bilen baglaşmaýandygy barada köp adamlar bilýän däldir. «Spam» – akroim, «Спам» – это акроним, gysgaldylan goşma sözi. Ol gysgaldylan «spicedham» sözünden – ýagny «huruşly wetçina», «burçly kolbasa», «burçlanan wetçina» düzülendir.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Web-goşundylary işläp düzmek üçin haýsy gural serişdelerini bilýärsiňiz?

2. Publisher nähili mümkinçilikleri hödürleýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 23 sahypa 141- okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: I.K.we I.T. Synpy: XI _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Internetde howpsuzlyk.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Wirus hüjümi. Bagt hatlary. Spam. Internetde howpsuzlyk barada okuwçylara düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Web-goşundylary işläp düzmek üçin haýsy gural serişdelerini bilýärsiňiz?

2. Publisher nähili mümkinçilikleri hödürleýär?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Internetde howpsuzlyk.

2. Torda howpsuz işi üpjün etmek üçin maslahatlar we gurallar.

3. Seresaplylygyň çäreleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşlerini bilmeli.

- Internet torunda gatnaşmagyň serişdelerini bilmeli.

- Zyýan getiriji programma üpjünçiliginiň görnüşlerini we ondan goranmagyň usullaryny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- elektron poçta bilen işlemegi;

- dürli sistemalarda informasion prosesleri tanamagy başarmaly;

- okuw işlerini informasion tehnologiýalaryň serişdelerini ulanmak bilen illýustrirlemegi başarmaly;

- çylşyrymly düzümli, şol sanda hem gipertekstli informasion obýektleri döretmegi başarmaly;

Internet öwrenmäge, döretmäge, hyzmatdaşlyk etmäge kömek edýär. Emma howpsuzlyk barada ýatdan çykarmaly däldir, ýogsam siziň işiňize zyýan getirilmegi mümkin.

Kiber jenaýatyň köp dürli görnüşleri bardyr. Jenaýatçylar, adatça, şahsy maglumaty almaklyga çalyşýarlar – elek-tron poçtanyň parolyny, bank rekwizitlerini, durmuş taýdan ätiýaçlandyryşyň belgisini. Munuň üçin köp usullar peýda-lanylýar – kompýutere zyýan getiriji programmalary gur-namak, akkaunty döwmek ýa-da ýönekeý aldaw. Isleýän zatlaryny almak bilen, jenaýatçylar sizden zat ogurlap bil-ýärler, özlerini size derek görkezip bilýärler ýa-da siziň mag-lumatlaryňyzy has gyzyklanýan adamlara satyp bilýärler.

Torda howpsuz işi üpjün etmek üçin maslahatlar we gurallar: goragyň ygtybarly ulgamy bolmazdan kompýuter ki-ber jenaýatçylar üçin aňsat aw bolmagy mümkin.

Seresaplylygyň çäreleri:

– goragyň toplumlaýyn serişdelerini (faýl/poçta/web an-tiwirusy + tor ekrany) antiwirus bazalaryny täzeläp peýda-lanmaly hem-de tordan alýan faýllara örän seresaplyk bi-len garamaly. Faýly goýbermezden öň ony hökman wirusyň ýokdugyny barlamaly;

– ulanylýan programma üpjünçiligi wagtal-wagtal bar-lagdan geçirmeli we ony täzelemeli;

– özlerini gowy tarapdan görkezen programma we beýle-ki faýllaryň çeşmelerinden peýdalanyň;

– üstlerinden iş alnyp barylýan faýllary wagtal-wagtal daşky göterijide ýatda saklap durmaly. Faýllary, maglumat bazalaryny, resminamalary göçürmek üçin çykýan çykda-jylar kompýuter duranda şol faýllary dikeltmek üçin sarp ediljek çykdajylardan ep-esli azdyr;

– diňe ygtyýarlandyrylan goşundylary peýdalanmaly. Programmalaryň käbir mugt, şertleýin mugt hem-de ygty-ýarsyz nusgalary kompýutere wirusdan hem has uly zeper ýetirmegi mümkin;

– kompýuteriňizde işlemäge goýberilen adamlaryň sa-nyny çäklendirmeli. Kada bolşy ýaly, «köp ulanyjylyk» şahsy kompýuterleri has köp derejede zaýalanmaga degişli.

Amaly psihologiýany bilmeklige esaslanan durmuş in-ženeriýasynyň usullaryny giňden peýdalanmaklyk tor je-naýatçylaryna öz maksatlaryna tiz ýetmäge mümkinçilik berýär. Galp saýtlaryna bolan salgylanmalar, SMS-aldawçy-lyk, onlaýn-lotereýalar, maliýe piramidalar, galp antiwirus-lar – bularyň hemmesi internet-aldawçylygyň has meşhur görnüşleridir. Internetde hödürlenýän zatlaryň hemme-sine ynanmak bilen we kompýuter howpsuzlygynyň iň ýö-nekeý kadalaryny berjaý etmän kiber jenaýatçylaryň eline aňsatlyk bilen düşüp we düýpli maliýe ýitgilerine eýe bol-mak mümkin.

Seresaplylygyň çäreleri:

– haýsy-da bolsa kime öz şahsy maglumatlaryňy ýa-da gizlin informasiýany ibermek bilen, iberýän adamyň haky-katdan hem özüni tanadýan adamdygyna göz ýetirmelidir;

– soraglaryň köp sanyny beriň: ICQ/QIP ulgamynda salgylanma bilen habary ýa-da durmuş taýdan torlarynda şahsy habary alyp, onuň zaýalanan kompýuterden gelýän awtomatiki hat iberişligiň däldigine göz ýetirmeli;

– spam-tekliplerine ünsli garamaly:garaşylmadyk utuşlara ynanmaly däl, mugt harytlary ýa-da arzan derman serişdelerini almak baradaky tekliplere jogap bermeli däl;

– goragyň hakyky programmalaryny peýdalanmaly: kompýuterden wirusy ýok etmek üçin pul talap edýän anti-wirus galpdyr;

– gysga belgilere SMS-habaryň hakyky bahasyny takyk-lamalydyr;

– «bäsleşikde SMS bilen maňa ses ber» ýa-da «Maňa kömek ber – men kynçylyk çekýärin» habarlara ynanmaly däldir;

– programmalara resmi däl goşmaçalary we gowu-landyrmalary goýmaly däldir;

– oýun saýtlarynda şahsy maglumatlar girizilen mahaly brauzeriň setirinde salgynyň hakykatlylygyny barlamaly;

– oýun serweriniň administrasiýasyndan gelen hatlara jogap bermek bilen olaryň hakykylygyna göz ýetirmeli;

– oýundaky bellibir maglumatlary iberjek bolýan oýun-çylara ynanmaly däldir – şeýle faýllar zyýan getiriji kody saklamagy mümkindir.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Web-goşundylary işläp düzmek üçin haýsy gural serişdelerini bilýärsiňiz?

2. Publisher nähili mümkinçilikleri hödürleýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak § 23 sahypa 141- okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________