4-amaliy mashg'ulot

4-Mavzu : Chiziqli o’lchamlarni o’lchash. Massa va og’irlikni aniqlash.

Ishdan maqsad: Chiziqli o’lchamlarni o’lchash, massa va og’irlikni aniqlash.

Ishning mazmuni.

1. CHiziqli va burchakli o`lchashlarini asosiy usullari va texnikaviy vositalari.

2. CHiziqli va burchakli o`lchashlar zanjirining asosiy elementlari.

3. Fizik texnik talablar.

4. CHiziqli va burchakli o`lchashlar zanjirining asbob-uskunalari.

5. Massa o’lchovi.

Kalit so‘zlar: asboblarga talablar, ekspluatatsion funksiali, ekspluatatsion komponovkali, fizik talablar.

Bu umumiy talablardan tashqari ishlatilishiga qarab boshqa mahsus sharoitlarda ham ishlatish mumkin, masalan yuqori namlik, sharoitida ishlash, radian, (nurlanish), vibratsiya (tebranish) siljitish va boshqalar. Ko‘rsatilgan talablardan tashqari chiziqli va burchak o‘lchovlar ham umumiy talablar sifatida qo‘llaniladi.

Chiziqli va burchak o‘lchovlari ko‘plab (har – xil) usullar bilan o‘lchanadi, bularga mexanika, elektr o‘lchashlar, elektromagnit, elektrostatik, optoelektron va boshqalar kiradi.

Mexanika usulida quyidagi asboblar orqali qo‘llaniladi: masshtabli chizg‘ich (sm lari yoki mm li bo‘linmalari bilan). Mikrometrlar orqali kam qo‘llaniladi va 0,01 dan 0,05 gacha o‘1chay oladi.

Chiziqli nonius usuli keng qo‘llaniladi. Bu katta bo‘lmagan shtangensirkuldagi qo‘shimcha bo‘laklari va uning bo‘lagi 0,1; 0,05; 0,02 mm tashqil etadi. Burchaklarni o‘lchash uchun burchakli nonius usuli ishlatiladi. Uning shakli yoysimon chizg‘ich aylana masshtabi bo‘yicha siljiydi, burchaklarni o‘lchashda ishlatiladi. Juda aniq o‘lchashlar uchun mikrometr vint qo‘llaniladi. Mikrometrlarda kichik aniq qadamli vintlardan tashqil topgan. Vintning siljishi 0,5 yoki 1 mm ni tashqil etadi, lekin asbobning shkalasida 50 yoki 25 bo‘lakdan iborat. Mexanika usulidan tashqari, elektr o‘lchashlar ham keng tarqalgan. Ular qarshilikni, sig‘imni va induktivlikni o‘lchashga asoslangan.

Elektromagnit usuli esa magnitoprovod ichidagi magnit oqimining tarqalishiga o‘zgarishiga asoslangan.

Optoelektron usuli esa – yorug‘lik oqimi tarqalishiga va datchikli priyomnik nurlanishiga asoslangan.

2. CHiziqli va burchakli o`lchashlar zanjirining asosiy elementlari.

Ekspluatatsion funksiyali talablar, bu katta guruh talablari bo‘lib va buyurtmachi va istemolchilar o‘z talablarini (shu guruhga) qo‘yishadi. Ular quyidagilardan tuzilgan bo‘ladi:

Asboblarning kirish va chiqishi parametrlari, nazorat tizimlari va boshqaruv bilan bir-biriga bog‘liq bo‘lishi kerak.

Birhillashtirish (unifikatsiya) signali sifatida standartlarga asoslangan holda quyidagilarni qabul qilish kerak: doimiy tok, chastota, kod. Bazali tokni signal sifatida har doim 0-5 mA unda 2 kOm aktiv yuklanishda qabul qilinadi. Hamma asboblar chet (shkala) ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi kerak. O‘lchash natijalari son shaklida nomi va tekshirilayotgan moddaning kattaligini ko‘rsatish kerak.

Asboblarning diapozoni bo‘lishi mumkin bo‘lgan minimal va maksimal qiymatlarini o‘z ichiga oladi. Sezgirlik ostonasi minimal miqdorini to‘g‘ri o‘lchashni ta’minlash kerak. Bu katta e’tiborga egadir.

3. Fizik texnik talablar

Fizik texnik talablar – asbobning aniqlik klassi va diapozonlari standartlariga to‘g‘ri kelishi kerak:

Asboblarning tavsiflari quyidagilarni ta’minlash kerak:

• yuqori aniqligi

• yuqori tezlik

• statik tavsifning yuqori chiziqligi

- yuqori mustahkamligi. Asboblar ochiq havoda joylashgan va yog‘ingarchilikka duchor bo‘ladilar, suyuqlikning sachrashiga, yuqori namligi, quyosh radiatsiyasi, kunduzgi va kechki, qishki va yozgi temperaturalarning tez o‘zgarishiga uchraydilar. Shuning uchun ularni chidamli ishlash lozim.

• Honalardagi harorat va havoning namligi, ochiq havodagi tebranishlardan kam farqlanadi va tashqaridan erkin kirishi bilan taqqoslanadi.

• Honalarning isitishsiz va ventelyatsiyasiz yuqori namligi bilan, qayerda (havodagi) suvning uzoq, mavjudligi va namlikning kondensatsion ehtimolligi.

• Tumanlardagi obyektlarda o‘rtacha yoki quruq tropik qiymati bilan, qayerda havodagi changlarni mavjudlik ehtimolligi.

• O‘lchanadigan muhit, obyekt loy va qum tashqil qilinishi mumkin, suzadigan buyumlar, suvda o‘sadigan ko‘katlardek

Asboblar, stansiyalarda va ularning elementlarida joylashganligi mumkin, yomg‘irli qurilmalar gidroqurilmalarga tebranish, ta’sir etish mumkin.

Asboblar sanoat qurilmalarida joylashgan bo‘lib, ular aniq elektromagnit va issiqlik maydonlarida uchraydi.

4. CHiziqli va burchakli o`lchashlar zanjirining asbob-uskunalari.

Eksplatatsion komponovkali talablarni ko‘rib chiqamiz.

Asboblar ishlaydigan texnik va psixofizik hodisalar bilan aloqada bo‘lishi kerak. Asboblarning ta’minlash kuchlanishi odam uchun havfsiz bo‘lishi lozim. Asboblar avtonom va masofaviy tashlatishga imkoniyat bo‘lishi lozim.

Ta’minlash manbaasiga bo‘lgan talab quyidagilar:

• Elektrofitsirovkali obyektlarda o‘zgaruvchan tok tarmog‘idan kuchlanishi
  220 V chastatasi 50 Gs ta’minlanadi.

• Noelektrik, elektrofitsirovkali obyektlarda asboblar akkumlyatrlarining kuchlanishi 12 V yoki 24 V bilan ta’minlanishi mumkin. Undan tashqari asboblarning konstruksiyalarida moddaning energiya oqimi va quyosh energiyasidan foydalanishi ko‘zda tutilgan bo‘lishi mumkin.

4. Massa o`lchovi

Og’irlik va vazn. Jism og’irligi –jism inertsiyasining o’lchovi bo’lgan fizik kattlikdir. Inertsiya deganda tashqi kuchlar ta’sir qilmaganda jism o’zining tinch xolatini saqlab qolishi yoki to’g’ri chiziqli tekis xarakatlanishi tushuniladi. Og’irlik jismning asosiy xarakteristikalaridan biri xisoblanadi. U jismning o’lchamlari va jism tarkibidagi moddalar tabiatiga bog’liq. Og’irlik faqatgina moddiy jismning inertsiyasini tavsiflab qolmasdan, balki uning gravitatsion xususiyatlarini xam tavsiflaydi: ikki jism o’rtasidagi tortishish kuchi ular og’irligiga proportsianaldir. Bundan tashqari og’irlik moddiy jismning energiya zaxirasini belgilaydi.

Ye = ts².

Bunda s-yorug’lik tezligi, qiymati – 3*10²ms/sek.

Og’irlik kattaligi uning turli xil yuzaga chiqishlarida (inertsiya, tortishish ) erkin ravishda birlik sifatida qabul qilingan etalon jism og’irligiga solishtirish yo’li bilan aniqlanadi. Jism og’irligi etalon jism og’irligi bilan R= mg ifoda orqali bog’langan. Bunda d – yer yuzasinig berilgan nuqtasidagi og’irlik kuchining tezlanishi, jism vazni ikkita kuchdan iborat – Yer markaziga yo’nalgan og’irlik kuchi va Yer sharining o’z o’qi atrofida aylanishidan xosil bo’ladigan inertsiyaning markazdan qochma kuchidir (1 - rasm). Tortish kuchi butun olam tortishish qonuniga asosan aniqlanadi.

G’=Y

Bunda Y – gravitatsion o’zgarmas

Mer – Yer og’irligi

Inertsiyaning markazdan qochma kuchi

f = mω²r=mω²R cosφ – ga teng.

Bunda ω -Er aylanishining shartli tezligi, ya’ni φ - joyning geografik kengligiga bog’liq bo’ladi .

Qutbda jism vazni R eng yuqori bo’ladi va tortish kuchi G’ ga tengdir, ekvatorda esa jism vazni – eng kam bo’ladi. SHuni qayd qilish lozim – ki F≥f, shu sababli amalda normal bo’yicha yer yuzasiga tortilayotgan jism va geografik kenglikka bog’liq ravishda jism vazni o’zgarishi sezilarli bo’lmaydi.

Laboratoriya tarozi turlar

17-rasm. VO-5 kg 3 razryad p/0 etalon 4 – razryadli toshlar qiyoslanadi.

Bu tarozimiz namunaviy laboratoriya tarozisi bo’lib, 4 – razryadli laboratoriya toshlarni qiyoslaydi

.

18-rasm. NRO-5 200gr – 5kg 4 – razryadli po etalo’n bo’lib, 5 -6 klass toshlari uchun mo’ljallangan. 4 – razlyadli namunaviy o’lchash laboratoriya tarozimiz.

19-rasm

ADV – 200 grdan 1 – kg gacha 2 – razryadli zavodi etalo’n bo’lib, 3 – razryadli toshlar qiyoslash uchun mo’ljallangan laboratoriya tarozimiz.