Беларуская літаратура

Адам Міцкевіч. Паэма «Гражына»

Кароткі змест паэмы

Дзеянне гэтай рамантычнай паэмы пачынаецца на Навагрудскім замку. Аднойчы, у ветраную і цёмную ноч, у замак прыбылі тры рыцары-крыжакі. Узначальваў гэты невялікі атрад магістр ордэна Дзітрых фон Кніпродзе. Насельнікі замка былі здзіўленыя і абураныя, бо ў іх крэпасць з'явіліся галоўныя ворагі літоўцаў-тэўтонскія рыцары. Магістр запатрабаваў далажыць аб сваім прыездзе князю Літавора. Акно ў вежы князя свяцілася, але зайсці да яго ўсё роўна не адважыўся ніхто. Нарэшце, слугі абудзілі Рымвіда, бліжэйшага дарадцы і "правую руку" князя. Толькі ён мог без дазволу ўвайсці ў пакоі Літавора.

Князь Літавар сапраўды не спаў. Ён быў чымсьці моцна заклапочаны.

Спакою, трывожачыся надзвычай,

Асобе надаць не мог ён свайму,

Хоць і жадаў, каб патаемнай таямніцай

Слуга яго не завалодаў выпадкова...

Убачыўшы вернага дарадцы, Літавор паведаміў яму аб сваім рашэнні. Князь сабраўся выступіць з войскам, каб захапіць пасаг сваёй жонкі-горад Ліду. Вітаўт паабяцаў зрабіць Літавора князем Ліды, але абяцання свайго не выканаў, і Літавор вырашыў узяць сілай тое, што належыць яму па праву. Дарэмна Рымвід спрабаваў адгаварыць свайго князя ад гэтай небяспечнай задумы. Дарадца хацеў захаваць свет у княстве, але Літавор ззамаладу быў упарты, скрытны, і ніколі не адмаўляўся ад свайго рашэння. Нарэшце, дарадца зразумеў, што князь ад яго нешта хавае, і гэтая таямніца звязаная з тэўтонцамі.

Памарудзіўшы трохі, Рымвід расказаў князю аб візіце тэўтонцаў. У адказ Літавор прызнаўся, што заключыў дамову з крыжакамі. Яны даюць князю войска для паходу на Жмудь і Русь, а Літавор аддае ім частку заваяванага багацця. У парыве шчырасці князь распавёў дарадцу аб вялікай крыўдзе на Вітаўта. Літавар лічыў, што ўладар Польшчы незаслужана багаты і знакаміты. Усе заваёвы Вітаўта кладуцца на плечы яго васалаў, а багацця і ўшанаванні атрымлівае ён адзін. Сам Літавор не адзін раз падтрымліваў Вітаўта на поле лаянцы, але ў ўзнагароду не атрымаў нічога. Князь быў упэўнены, што нават законныя ўладанні-пасаг жонкі-Вітаўт не жадае аддаваць. Зноў Рымвід паспрабаваў адгаварыць свайго князя. Дарадца лічыў, што крыўды Літавора — не падстава згаворвацца з ворагамі свайго народа. Ён пераконваў Літавора аднавіць Саюз з Вітаўтам, бо Польшча і Літва-амаль радня. Князь, тым не менш, быў настроены рашуча. Ён не верыў Вітаўту:

Што Вітаўту яго дамовы!

Спадарожны вецер нёс яго ўчора,

Сёння новы на яго накаціць.

Паўплываць на князя магла толькі яго жонка, выдатная Гражына. Дзеля такога важнага справы Рымвід не пабаяўся разбудзіць княгіню ў позні гадзіну. Гражына не была юнай дзяўчынай:

Яна ўступіла апоўдні жаночых гадоў,

Затое валодала хараством падвойнаю —

І спелай і дзявочай прыгажосьцю.

Княгіня была стройная, высокая і лічылася першай прыгажуняй на Нёмане. Яна не сядзела дома за рукадзеллем, у Гражыны была мужчынская душа. Калі княгіня, апрануўшыся ў мужчынскую сукенку, на баявым кані, выязджала на паляванне, яе часта прымалі за князя. Для Літавора Гражына была не толькі жонкай, але і дарадцам. Яна падзяляла з мужам і ложа, і цяжар улады.

Рымвід распавёў княгіні аб зваліўшагася на іх бядзе. Узрушаная, Гражына адправілася да мужа, каб адгаварыць яго ад саюза з тэўтонцамі. Падслухаць размову мужа і жонкі Рымвіду не ўдалося. Чуў ён толькі голас князя, суровы і непахісны. Пасля размовы Літавар заснуў, а Рымвід убачыў пажу-той выйшаў на балкон і загадаў тэўтонцам прыбірацца прэч. Дзітрых фон Кніпродзе, раззлаваны гэтак непачцівыя зваротам, пакляўся адпомсціць за крыўду.

Рымвід губляўся ў здагадках. Няўжо княгіня не паслухалася мужа і самавольна выгнала нямецкіх рыцараў? Неўзабаве Гражына паклікала дарадцы і патлумачыла свой учынак. Яна спадзявалася, што час астудзіць запал і крыўды князя. Рымвід, наадварот, лічыў, што крыўды князя нарадзіліся не сёння, і нават час і прыгажуня-Жонка тут не дапамогуць. Падрабязна пра сваю гутарцы з мужам Гражына расказаць не паспела.

У Навагрудскі замак прымчаўся спалоханы паж з весткай: Дзітрых фон Кніпрадзе сабраў войскі і ідзе помсціць князю за халодны прыём. Гражына здзівілася: куды падзеўся пасол і чым ён пакрыўджаны. Пажу прыйшлося нагадаць: княгіня сама загадала яму справадзіць няпрошаных гасцей. У разгубленасці і збянтэжанасці Гражына замоўкла, але затым прыняла нейкае рашэнне і адправілася будзіць мужа.

Неўзабаве князь Літавор выйшаў з апачывальні у поўным баявым уборы. Яго плечы прыкрываў пурпурны плашч, твар хавалася пад забралам, меч жа князь прымацаваў справа, а не злева. Вывеўшы свой атрад за межы замка, той жа ноччу князь павёў людзей у бой.

У гневе падняўшы меч над галавою,

Панёсся князь на немцаў. Па-за

Бязладна рассыпалася натоўпам

Дружына.

Да здзіўлення воінаў, князь не аддаў перад боем ніводнага загаду і не падрыхтаваў сваё войска да бітвы з такім моцным ворагам.

Але Рымвід, князю і слуга і сябар,

Ляціць і будуе па шляху дружыну.

У баі Літавор быў смялей за ўсіх. Ворагі пазналі яго пурпурны плашч і герб на шлеме. Князю прыйшлося секчыся з цэлым натоўпам. Неўзабаве меч пачаў змяняць князю-рука стамілася, і клінок яго аслабеў. Ужо ўзышла зара, а бой усё працягваецца на роўных. Раздражнёныя няўдачай, тэўтонцы кінулі ў бой запасны атрад, узначальваў які сам Кніпродзе. Літоўскія ваяры пачалі адступаць, як раптам на полі бою з'явіўся невядомы волат, увесь у чорныя даспехі і чорны плашч. "І конь пад ім гора падобны да чорнай". Воін павёў літоўцаў у бой, ажывіць у іх імкненне да перамогі. Пакуль рыцар у чорным адважна сек ворагаў, Кніпродзе падабраўся да Літавора і смяротна яго параніў. Убачыўшы гэта, невядомы волат кінуў камандора долу адным ударам мяча. Бой быў выйграны.

Рымвід і чорны рыцар схіліліся над параненым князем.

І чуе Рымвід: «Ад людскога позірку

У грудзях, стары, да труны таямніцу схавай.

Вязіце ў замак! Час настаў. Я хутка

Навек расстануся са сваёй душой!»

І Рымвід глядзіць, не разумеючы,

Дрыжыкі яго ахоплівае раптам.

Голас параненага не быў падобны на голас князя Літавора. Чорны вершнік пасадзіў яго да сябе ў сядло і адвёз у замак. Там ён памёр, а на плошчы ўзвялі пахавальны вогнішча, да якога прывязалі яшчэ жывога Дзітрыха фон Кніпродзе. Жыхары Навагрудскага замка ў жалобе па любімым князю. Жрэц ужо сабраўся падпаліць вогнішча пад апранутым у латы целам князя, як раптам Чорны рыцар спыніў цырымонію. Ён зняў шлем, і народ убачыў Літавора, жывога і здаровага. На вогнішчы ляжаў не князь, а яго жонка, выдатная Гражына.

Герой па духу, прыгажосцю-жонка,

Яна, як муж, несла даспехі гэтыя...

Я адпомсціў, але няма яе на свеце!

Сказаўшы гэта, князь кінуўся "ў агонь на мілы прах".