Биосфера( экологиялык факторлор)

Тема: Биосфера

Аткарган: Маматкадыр кызы Гүлзина

Биосфера грек тилинен которгондо «биос- жашоо, сфера –тоголок, катмар» дегенди түшүндүрөт.

БИОСФЕРА – тирүү организмдер жашоого жөндөмдүү болгон, өзүнө бир канча катмарлардын камтыган, жердин тиричилик катмары.

Биосфера терминин австралиялык геолог 1875-жылы Э.ЗЮСС илимге киргизген.

Биосфера жөнүндө толук түшүнүктү орус окумуштуусу геохимиги ВЕРНАДСКИЙ иштеп чыккан.

Биосфера

Космостук заттар

Радиоактивдүү заттар

Вернадский биосферадагы заттырды келип чыгышы боюнча топторго бөлгөн

Жандуу заттар

Биогендик заттар

Атомардык заттар

Костук заттар

Биокостук заттар

Жандуу заттар

Жандуу заттар – биосфераны ээлеген продуценттердин, консументтердин жана редуценттердин жыйындысы.

Жандуу заттын өзгөчүлүктөрү

• Жандуу зат көп энергия ташып жүрөт.
• Жандуу затта химиялык реакциялар миңдеген, миллиондогон эсе тез жүрөт.
• Жандуу зат өз кыймылын белгилүү бир даражада өзү көзөмөлдөйт.
• Жандуу зат морфологиялык жана химиялык көп түрдүүлүккө ээ.
• Жандуу затты түзгөн химиялык бирикмелер тирүү организмдерде гана туруктуу болушат.

Жандуу заттардын негизги функциялары

Энергетикалык

Топтогуч

Кычкылдандыруу жана калыбына келтирүү

Ажыраткыч

Муундардын алмашып туруу

Жандуу организмдердин топтору

Редуценттер (латынча reducens, reducentis – кайтарып берүүчү, калыбына келтирүүчү) – органикалык өлүү затты ажыратуучу (тарп, өлүк, таштандыларды) жана аны органикалык эмес заттарга айландыруучу организмдер (сапрофиттер). Ага бактериялар, козу карындар, микроорганизмдер кирет. Ал органикалык эмес заттарды башка организмдер – продуценттер өздөштүрүүгө жөндөмдүү. Редуценттер азыктануу тизмегинде консументтерге кирет. Редуценттердин экологиядагы ролу – алардын минералдуу туздарды топуракка жана сууга кайтарып, биоталык зат алмашууну толуктагандыгында.

Продуценттер – жөнөкөй органикалык эмес заттардан органикалык заттарды өндүрүүчү автотрофтук (фото же хемосинтездөөчү) организмдер тобу. Ага негизинен экосистеманын трофикалык деңгээлиндеги биринчи баскычты түзгөн жашыл өсүмдүктөр ж. б. кирет.

Консументтер - продуценттер синтездеген даяр органикалык затты пайдалануучу гетеротрофтор. 3 тартиптеги консументтер ажыратылат.

Костук заттар

Костук заттар – пайда болушуна тирүү организмдер катышпаган заттардын тобу (аска- таш, тоо породалары, жанар тоолордун атырылышы);

Биогендик заттар

Биогендик заттар – тирүү организмдер тарабынан түзүлгөн жана иштелип чыккан заттардын жыйындысы (нефть, таш көмүр, торф ж.б. кең байлыктар);

Биокостук заттар

Биокостук заттар – тирүү жана костук заттардын динамикалык тең салмактуулугун системаны чагылдырган заттар (топурак, биосферадагы баардык суулар (көл, дарыя ж.б.);

Радиоактивдүү заттар

Радиоактивдүү заттар – радиоактивдүү ажыроо абалында турган изотоптук элементтердин жыйындысы (стронций, цезий, плутоний ж.б.);

Космостук заттар

Космостон келип түшүүчү заттар – биосферага космостон келип түшкөн жана келип чыгышы боюнча космостук болгон заттардын жыйындысы (метеориттер, космостук чаң).

Биосфера же жердин жашоо чөйрөсү өзүнчө абалды ээлебейт, бирок башка кабыкчалардын – геосфералардын чегинде жайгашкан.

Гидросфера - (гидро... жана сфера) – Жер шарындагы бардык суу объектилеринин жыйындысы. Океандар менен деңиздердин жана кургактыктагы ж. б. суу объектилерин (дарыя, көл, саз) бүт камтыйт. Ага жер астындагы суулар, уюлдардагы муздар, бийик жана тоолордогу мөңгүлөр, жаан-чачын, тирүү организмдердин денесиндеги суулар кирет. Суулардын көбү океан менен деңиздерде (96%), ал эми жер астында 2%, Арктика жана Антарктикадагы көп жылдык муз менен карда 2%. Гидросферанын жалпы массасында кургактыктагы суулардын үлүшү эң эле аз, бирок жер бетиндеги тиричилик үчүн алардын мааниси зор. Гидросфера суулары атмосфера, жер кыртышы (литосфера) жана биосфера менен дайыма өз ара тыгыз байланышта. Бул байланыштын натыйжасында суунун Жер шарындагы айланышы жүрөт. Жер бетиндеги азыркы тиричилик адегенде гидросферада башталып, кийин палеозой заманынын башталышында гана кургактыкка өткөн.

Атмосфера

Атмосфера – бул (грек. атмос-буу, сфера-шар) Жердин газдуу катмары. Илимде Жердин атмосферасынын пайда болуу этабы тууралуу бир нече теория бар. Кеңири тараган теорияга кайрылсак, атмосфера төрт ири этапты б.а. төрт түрдүү курамды басып өткөн. Алгач ал жеңил газдардан турган (суутек жана гелий). Кийинки этапта атмосфера башка газдар (суу буусу, аммияк, углеводороддор) менен толукталган. Бул калыбына келүү этабы болгон. Үчүнчү этапта атмосфера ири көлөмдөгү азот жана көмүр кычкыл газы менен толукталган. Бул этаптын аягында атмосферадагы кычкылтектин көлөмү арткан. Илимде айтылгандай, бүгүнкү күндө атмосфераны басып өткөн этабындагы бардык процесстер жүрүп турат.

Атмосфера

Тропосфера

Стратосфера

Мезосфера

Термосфера

Экзосфера

Тропосфера — төмөнкү катмар болгондуктан, башкаларына караганда көбүрөөк изилденгени. Уюлдук аймактарда 8-10 км, башка аймактарда 10-12 км болот. Тропосферада бардык атмосферанын 80—90%ы, ал эми суу буусунун дээрлик бардыгы жайгашкан. Ар 100 м бийиктеген сайын температура орто эсеп менен 0,65° төмөндөп, жогорку чегинде 220 К (−53°C) ге жетет. Тропосферанын жогорку чеги тропопауза деп аталат. Тропопауза – калыңдыгы бир нече метрден 1,5-2 км ге чейин болот.Тропосферада жер бети менен атмосферанын ортосундагы жылуулук алмашуу, нымдуулуктун өзгөрүшү, булуттардын пайда болуша сыяктуу аба ырайын өзгөртүүчү бардык процесстер тынымсыз жүрүп турат.

Стратосфера — 11-50км ге чейинки аба катмарын камтыйт. Мына ушул стратосферада, б.а. 15-20 км ден 55-60 км ге чейинки аралыкта биосферанын жогорку чегин аныктаган «озон катмары» деп аталган катмар жайгашкан. Озон катмары жер бетиндеги тиричилик үчүн зыяндуу болуп эсептелген ультрафиолеттик нурданууну жутуп алат. Бул коргонуучу катмар жок жер бетинде жашоо болмок эмес. Стратосферанын төмөнкү катмарында, 11-25 км аралыгында температуранын өзгөрүшү дээрлик байкалбайт. Ал эми 25-40 км аралыгында − 56,5°С ден 0,8°С ге чейин өзгөрүү болуп, 40 км бийиктикте температура 0°С дин тегерегинде болот да, 55 км ге чейин дээрлик өзгөрбөйт. Бул катмар стратопауза деп аталат да стратосфера менен мезосфераны бөлүп турат.

Стратосферада кыска ультрафиолеттүү толкундардын басымдуу бөлүгү кармалып калат жана алардын трансформациялануусу жүрөт. Бул нурлардын таасиринен магниттик талаанын өзгөрүүсү, жаңы газдардын пайда болуусу жана башка химиялык реакциялар жүрөт. Бул кубулуштарга биз түндүк жаркыроо сыяктуу табигый кубулуштар аркылуу күбө болобуз. Ошондой эле 100–400 км бийиктикте ионосфера катмарында иондошуу кубулушу жүрүп турат. Стратосферада суу буусу жок.Стратосфера менен тропосферадагы абанын калың катмары бизди космостон келген радияциядан сактайт.

Мезосфера

Мезосфера 50 км ден башталык 80–90 км ге чейин созулат. Мында абанын температурасы 75–80 км бийиктикте – 88°С ге чейин төмөндөйт. Мезосферанын жогорку чеги мезопауза деп аталат. Мезопаузанын аймагында, 70–90 км бийиктикте муз кристаллдарынан, вулкандык жана метеордук чаңдардан турган жука катмар болот жана ал күн батып бараткан кезде күмүш улуттарды элестеткен кооз көрүнүштү пайда кылат. Жерден улам бийиктеген сайын (100—130 км) биз үчүн көнүмүш болгон үндүн таралышы, абанын каршылык күчү сыяктуу кубулуштар азайып, бара-бара жок болот.

Термосфера

Термосфера (ионосфера) мезасферадан кийинки аба катмары, 80–90км ден 800км ге чейин созулуп жатат. Мында абанын температурасы тез өсө баштайт, ал гана эмес бир нече миң градуска чейин чыгат.

Экзосфера

Экзосфера Атмосферанын эң жогорку, тышкы катмары экзосфера деп аталат. Ал 800 км ден жогору бийиктикте жайгашкан. Анда газдар өтө сейрек жайгашкан.Физикалык закондорго таянсак, 100 км ден ашкан бийиктикте газдардын абалы алардын малекулалык массаларынан көз каранды болот, башкача айтканда, жер бетинен улам жогорулаган сайын оор газдардын саны азая баштайт. Газдардын тыгыздыгы азайган сайын температура төмөндөп, стратосферада –110°С ка чейин түшөт. Ал эми 200–300 км бийиктикте экзосфера акырындап космостук вакуум абалына өтөт. Анда планеталар аралык газдар, негизинен суутектин атому жана космостук чаңдар гана ээлик кылып калат.

литосфера - жердин катмарлуу таштуу кабыгы, анын ичинде жер кыртышы жана астеносферанын үстүндө жайгашкан жердин үстүңкү катмарынын үстүңкү бөлүгү. литосферанын калыңдыгы 50 кмден 200 кмге чейин.литосферанын жогорку бөлүгү чөкмө тектерден турат. алардын астында гранит жана базальт катмарлары жатат. литосферанын бетинде топурак бар, анын тереңдиги бир нече метрден ашпайт, бул жерде литосферанын тирүү организмдеринин негизги бөлүгү топтолгон.

литосферага минералдар кирет. аларды казып алуу жана кыймылдатуу менен, адам литосфераны табияттын - шамалдын, суунун, тирүү организмдердин, вулкандардын, жер титирөөлөрдүн күчүнө караганда көбүрөөк өзгөрөт. бул топуракка жана анын жашоочуларына терс таасирин тийгизет, биосферанын башка бөлүктөрүнө таасир этет.

литосфера - бул жердин аскалуу кабыгы, анын ичинде калыңдыгы 6 (океандын астында) 80 кмге чейинки (тоо системалары) жер кыртышын

Адам жана биосфера

адам - ​​биосферанын өнүгүшүнүн жемишиадам биосферага активдүү таасир этетанын ресурстарын колдонотайлана-чөйрөнү булгайт түрлөрдүн жоголушуна өбөлгө түзөт

ресурстарды үнөмдүү пайдаланууайлана-чөйрөгө зыяндуу заттардын чыгышын азайтуужаратылыш жамааттарын жана айрым түрлөрүн коргоо

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат