Чи халкьдин къадим сувар.Яран сувар

Тема: Чи халкьдин къадим сувар.Яран сувар.

Метлеб: Яран суварикай аялриз дерин чирвилер гун; халкьдин адетар к1ан хьун ва абур хуьн.

Тадаракар: манияр , Яран паяр, ц1ай .

Мярекатдин финиф.

1.Аялри Яран сувар арадал атуникай, чи далкьдин адетрикай суьгьбет авун.

Чи къадим суваррикай халкьдин рикIиз хушбур са шумуд ава. Абурукай сад, са рахунни алачиз, гьар йисуз 21-мартдиз алукьзавай Яран сувар я.

Гзафбуруз малум тушир ихьтин агьвалатни ава. Халкьари и къадим сувар къейдзавай югъ гатфарин югъни йиф барабар жезвай вахт я.

Яран сувар мус арадал атайди я, ам арадал атун квехъ галаз алакъалу я? ТIебиатдал чан хквезвай гуьзел береда къейдзавай и сувар Заратустра пайгъамбардин тIварцIихъ галаз алакъалу ийиз вердиш я. Амма ахтармишзавайбуру гьахълудаказ тестикьарзавайвал, гзаф халкьариз ам зороастризмдин (цIуз ибадат ийидайбурун) дин пайда жедалди таниш тир.

Этнограф, профессор Гь. Гьажиева Яр дегь заманайра лезгийрин магьсулдарвилин кIвалахриз рехъ ачухзавай гъуцран тIвар тирдакай фикир лагьана. И месэладал машгъул А. Булатован фикирдай, Яр лезгийрин ракъинин гъуц я.

Эхиримжи вахтара этнограф ва писатель Фейруз Беделова ихьтин теклифни арадал вегьенва: Яр лезгийрин мифологияда вахт атайла рекьизвай ва ахпа вичел чан хквезвай, чиляй экъечIзавай вири набататрин гъуц я. Алимди рикIел хкизвайвал, магьсулдарвал виликди фенвай къадим гзаф халкьарин мифологияда и жуьредин, рекьизвай ва ахпа чпел чан хквезвай гъуцракай гегьеншдиз лагьанва: Осирис (Къадим Египетда), Адонис (Финикияда), Аттис (ГъвечIи Азияда), Дионис (Фракияда ва Грецияда) ва масабур. Лезгийрин виридалайни чIехи ва рикI алай суварин бинедани Фейруз Беделова Яр гъуцракай лугьунар (миф) эцигзава.

Вилик девирра лезгияр инанмиш тир: Яран сифтегьан пуд югъ гьихьтинбур хьайитIа (рагъ алай, марф къвезвай ва я чIимел), вири йисни гьахьтинди жеда. Яран сувариз марф къун хъсан яз гьисабдачир, мисални авай: яраз цавай яру стIални ават тавурай. Яран суварилай гуьгъуьниз цава сифте сеферда яргъируш акурла, магьсулрин бегьер гьихьтинди жедатIа чириз алахъдай. Месела, лугьудай: эгер яргъирушак яр гзаф кваз хьайитIа, кIатIар техилдай ацIуда, хъипи ранг артух квайла, мухар гзаф жеда.

Яр, халкьдин къадим календардай йисан сад лагьай варз, 14-юкъуз (4-апрелдалди) давам жезва.

2.Яран суварикай шиирар к1елун.

3. "Яран сувар" мани (Яхияева З.)

4. Сегьне "Лезги хизанда Яран сувар"

Гьерекат лезги хизанда кьиле физва. Баде вичин хтулрихъ галаз к1вале ацукьнава, ихтилатар ийизва. Къуншидин паб къвезва, эверзава:

-Перизат вах, вун к1вале авани, я къунши?

-Эхь, эхь, авайди я. Ша к1вализ ,Нурият.

-Квез саламалейк, квез суварар мубаракрай. Куь к1вале гьамиша шадвилер хьурай, жедайбур анжах хийирдин к1валахар хьуй!

-Чан сагърай, чан къунши. Вун атуй, рагъ атуй. Вазни сувар мубарак хьуй, ви хизандани шадвилер хьурай, берекатар бул хьуй. Ша ацукь инихъ, вун рак1арал вучиз акъвазнава? Я чан балаяр, Нурият дидедиз ацукьдай чка къалура.

-Ша, баде, инал ацукь.(хъуьцуьган вугуда)

-Ви свас аквазвач хьи. ам гьина ава?

-Ам ц1ун к1вале ава, суварин гьазурвилер аквазва. Мад завай са куьмекни гуз жезвач, михьиз кьуьзуь хьанва. Заз амукьзавайди анжах хтулрихъ галаз суьгьбетар авун я.Гьак1 яни, бадедин цуьквер?

-Вуна ак1 вучиз лугьузва, я баде? Чаз вунни гзаф к1анзавайди я, ви суьгьбетарни.

-Вуув, беябур хьана. Сувар мубаракиз атанвай мугьмандин вилик са зат1ни квач. Селимат, я чан свас, чаз мугьманар ава, чаз суварин суфра къурмиша.

-Исятда, диде. Квез суварар мубаракрай, Нурият хала.

-Чан сагърай, чан руш, вазни мубарак хьуй.

-Баде, чан баде, чаз Яран суварикай ихтилатар ая ман.

-Ун ее, чан баде, ваз минет хьуй, вуна хъсан ихтилатар ийидайди я.

-Хьурай, чан бадедин къветер, куь хатур завай хаз жедани? Анжах заз са шарт1 ава, куьне авуна к1анзавай са к1валах.

-Ам вуч к1валах я,баде?

-Куьне заз Яракай квез чидай шиирар лугьуда?

-Башуьте, баде, ам чи гъиляй к1валах я.

(аялри Яран суварикай шиирар к1елда)

-Гила куь нубат я ,бадеяр.

-Гила чун рази я, чан балаяр.

-Яран сувар ва адан адетар зи рикIел гъвечIи чIавалай лап хъсандиз алама. Ата бубайрилай чаз багьа ирс яз атанвай Яран сувар къведалди, гьар са чими рагъ авай йикъакай менфят къачуна, чун, аялар, яран кьалар кIватIиз чуьлдиз фидай, кьаларикайни гзаф типIихарни кьадатIа лугьуз, аялри гьуьжетар кьадай. КIвалерин къавал руг алайди тир. Кьаларин типIихар къавал акъуддай, Яран суварин юкъуз абуруз цIай ядай ва къавун 4 пипIел 4 вагьрамдал палдумар (куьгьне пекер) алкIурна, цIай ядай.

- Аялри «гьурра!» лугьуз, цIалай хкадардай. Яран суварин югъ атайла мягьледа авай рушар, гадаяр вири санал кIватI хьана «Яран паяр це!» лугьуз, гьар са кIвале къекъведай. Бадейри аялриз чпи кьурурнавай хутар, пIинияр, кIерецар ва яру ранг янавай какаярни гудай. Аялриз акьван шад жедай хьи, абуру суварин паяр виридаз сад хьиз пайдай.

- Яран суварин йифиз тIямлу хуьрекар гьазурдай ва 7 кIвализ пайдай. КIвале лагьайтIа, Яран сувариз афарар, хъчадин пич1екар гьазурдай, яни Яран юкъуз хъчарикай гьазурнавай 8 пич1ек тIуьна кIанда лугьудай. Пакадин юкъуз, фад хьиз къарагъна, жегьил рушари, сусари ихьтин гафар лугьуз, гьаятар, къавар еке верхи кулуналди шткидай: «КIвале авай шар-пепе гьуьлуьз фирай, гьуьле авай мал-хазина кIвализ атурай!».

- Яран сувар алукьдалди марфар къвайила, яшлу инсанриз шад жедай, абуру лугьудай: «Чиле векь, никIе къуьл, тарарал емишар бул, яшайиш хъсанди жеда». Эгер Яраз ва Яралай гуьгъуьниз марфар къваз хьайитIа, абуру лугьудай: «Яраз яру къван кьежин тавурай. Лияр кIватIал хкаж жеда». Яни малариз векь я кIваляй, я чуьлдай жагъидач, малар гишила рекьида".

-Вахтар, адетар дегиш хьанва. Алай вахтунда суварин цIаяр гьар са куьчеда, майданрал машинрин куьгьне чархар, кIарасар кIватIна хъийизва. Шадвилер, виликрай хьиз, къенин йикъарани ийизва.

-Эхь, Яран сувар – им халкьдин къадим, рикI алай суваррикай сад я.

-Я къарияр, куьне гьикьван махар ахъайдайди я, югъ няни жезва , ц1аяр акъудна к1анзавайди я. Нурият, суварар мубаракрай!

-Чан сагърай, вазни мубарак хьуй. Зун хъфида,Перизат, мад фидай чкаяр ава.

-Валай аллагь рази хьуй, чан вах.Ви рик1 шад хьуй чун саймишай. Вув, зун михьиз хибри хьанва , бес мугьмандиз суварин паяр гудачни? Я Селимат, Нурият халадиз паяр це.

-Исятда, диде.

-Сагърай мад.

-Сагърай.

-Гьан, гадаяр, къалурин чна дидедиз гьихьтин ц1аяр хъийидайди ят1а.

-Бес куь шемер гьинва? Квез авайди гьа и ц1ай яни?

- Ваъ, я чан баде,чна гьар садаз са шемни гьазурнавайди я, еке ц1айни.

-Аферин , чан дидедин балаяр.

-Гьан, кьуьзуьд, башламиша кван вуна ц1алай хкадариз, ви гунагьарни азарар ц1уз хьурай.

- Завай ц1алай хкадариз жезмайди яни ?( гьак1 лугьузват1ани ада хкадарзава)

-Зун агъуз зи гунагьар виниз.

-Зун виниз- зи азарар ц1уз(бубади лугьузва) Гьан кван ,гадаяр, гила куь нубат я.

-Рагъ хьиз экуь хьуй,

Ц1ай хьиз чими хьуй.

Фейиди эме хьуй,

Атайди ими хьуй.

Рагъ чиди, ц1ай куьди.(са аялди)

Суварар мубаракиз, чантаяр вегьез аялар къвезва.

-Рак1ар, дак1ар гатана,

Яран сувар атана.

Яран сувар ваз хьурай,

Адан паяр заз хьурай.

-Къацу гатфар фад хьурай

Яргъал рекьер ат1ана,

Яран сувар ваз хьурай,

Адан паяр заз хьурай.

(Бадеди аялриз паяр гузва, алхишар ийизва)

Гила чна чи мярекатдиз атанвай мугьманар кьабулда. Буюр,ша чи суварин суфрадихъ!

Мярекат акьалт1арун.

МБОУ "Ходжаказмалярская СОШ им. М.К. Казиева "

Классдилай къеце тухвай мярекат

" Чи халкьдин къадим сувар.

Яран сувар."

2013