Գոյական անուն

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

ԳՈՅԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆ

Գոյական , բառ, որը ցույց է տալիս առարկա (անձ, տեղ, իր կամ գաղափար)։

Գոյական անվան  խոսքիմաստային կարգի մեջ մտնող բառերը ցույց են տալիս առարկայի հասկացողություն։  Գոյական  եզրույթը  գոյ  արմատից է, որը նշանակում է «կա, է, գոյություն ունի»։ Եվ նախապես գոյական են ճանաչվել տեսանելի, շոշափելի առարկաները, այսինքն՝ առարկա ցույց տվող բառերը։ Այնուհետև ընդհանրական դառնալով՝ գոյական են դիտվել ոչ միայն մարդու կողմից ընկալվող, տեսանելի, շոշափելի առարկաները, այլև մեր գիտակցությամբ առարկայացված հասկացությունները, օրինակ՝  բժիշկ ,  բուժում ,  մուրճ ,  հոդված ։ Այսպիսով՝  գոյական  են համարվում առարկա և առարկայական հասկացություններ ցույց տվող բառերը։ Գոյականի խոսքիմասային կարևոր առանձնահատկությունը առարկայականությունն է։

Գոյականի իմաստային-քերականական խմբերը

Ըստ բառիմաստային ընդհանրությունների և քերականական յուրահատկությունների՝ գոյականները բաժանվում են հետևյալ խմբերի՝

հասարակ և հատուկ գոյականներ,

Այն բառերը, որոնք անվանում են առարկայի տեսակը ընդհանուր կերպով և կարող են մասնավորվել տվյալ տեսակի բոլոր առարկաների վրա, կոչվում են հասարակ գոյականներ։ Միևնույն տեսակին պատկանող, ամեն մի առանձին առարկային տրվող անունները կոչվում են հատուկ անուն։

Թանձրացական (նյութական) և վերացական գոյականներ

Թանձրացական գոյականներն անվանում են բուն առարկայական աշխարհն իր ամբողջ բազմազանությամբ, իսկ վերացական գոյականները նյութական մարմիններ չեն անվանում, այլ ցույց են տալիս հատկանիշներ, երևույթներ (բնության, հասարակական, մտավոր), բայց քերականորեն հասցված են առարկայի աստիճանի, որպես առարկա մտածված։

Անձ և ոչ անձ ցույց տվող գոյականներ

Անձ ցույց տվող գոյականները անձերի հատուկ և հասարակ անուններն են, ոչ անձ (իր) ցույց տվող գոյականն են մյուս բոլոր գոյականները։

Գոյականի թվի քերականական կարգը

Գոյական անուններն ունեն երկու թիվ՝ եզակի և հոգնակի։  Եզակի թիվը  ցույց է տալիս եզակի, մասնավոր առակա կամ տվյալ տեսակի առարկան ընդհանրապես, ինչպես՝  ծառ ,  տղա ։ Բառի ուղիղ ձևն է։  Հոգնակի թիվը  ցույց է տալիս նույն տեսակի մեկից ավելի առարկաներ՝  ծառեր ,  տղաներ ։ Կազմվում է  եր  և  ներ  վերջավորությունների միջոցով։ Միավանկ բառերին ավելանում է  եր  վերջավորությունը, իսկ բազմավանկներին՝  ներ -ը։

Շեղումներ կանոնից՝ Մի շարք գրաբարյան բառեր հոգնակիի կազմության ժամանակ վերականգնում են  ն  մասնիկը՝ ստանալով ներ վերջավորությունը։

Դրանք են՝  բեռ, գառ, լեռ, եզ, դուռ, մատ, նուռ, ծունկ, թոռ, կուռ, ծոռ, ձուկ, հարս, մուկ  բառերը։

Կին-կանայք, մարդ-մարդիկ

Եթե բարդ բառի վերջին միավանկ բաղադրիչը գոյական է, ապա ավելանում է եր։ Օրինակ՝ շարասյուներ, իսկ եթե բառի վերջին միավանկ բաղադրիչը բայ է կամ ունի բայական իմաստ, ապա  ներ ։ Օրինակ՝ անասնակերներ։

Եթե մեկուկես վանկանի բառի կես վանկը գտնվում է բառասկզբում, ապա ավելանում է  ներ ։ Օրինակ՝ բը-ժիշկ-ներ։ Իսկ եթե մեկուկես վանկանոց բառի կես վանկը գտնվում է բառավերջում, ապա ավելանում է եր։ Օրինակ՝ կայ-սըր-եր։

Բացառություն՝ գամփռ-գամփռներ կամ գամռեր, անգղ-անգներ կամ անգղեր

Գոյություն ունեն նաև գոյականների  անեզական  և  անհոգնական  խմբեր։

Շեղումներ կանոնից՝

Մի շարք գրաբարյան բառեր հոգնակիի կազմության ժամանակ վերականգնում են  ն  մասնիկը՝ ստանալով ներ վերջավորությունը։

Դրանք են՝  բեռ, գառ, լեռ, եզ, դուռ, մատ, նուռ, ծունկ, թոռ, կուռ, ծոռ, ձուկ, հարս, մուկ  բառերը։

Կին-կանայք, մարդ-մարդիկ

Եթե բարդ բառի վերջին միավանկ բաղադրիչը գոյական է, ապա ավելանում է եր։ Օրինակ՝ շարասյուներ, իսկ եթե բառի վերջին միավանկ բաղադրիչը բայ է կամ ունի բայական իմաստ, ապա  ներ ։ Օրինակ՝ անասնակերներ։

Եթե մեկուկես վանկանի բառի կես վանկը գտնվում է բառասկզբում, ապա ավելանում է  ներ ։ Օրինակ՝ բը-ժիշկ-ներ։ Իսկ եթե մեկուկես վանկանոց բառի կես վանկը գտնվում է բառավերջում, ապա ավելանում է եր։ Օրինակ՝ կայ-սըր-եր։

Բացառություն՝ գամփռ-գամփռներ կամ գամռեր, անգղ-անգներ կամ անգղեր

Գոյություն ունեն նաև գոյականների  անեզական  և  անհոգնական  խմբեր։

Հոլովի քերականական կարգը

Հոլովը  գոյականի (և գոյականական գործածություն ունեցող բառի) քերականական այն փոփոխությունն է, որով արտահայտվում է առարկայի վերաբերական տարբեր հարաբերություններ։ Ժամանակակից լեզվաբանությունը հոլովի իմաստը որոշում է նրա ոչ թե բոլոր կիրառությունների, այլ գլխավոր կիրառությունների հիման վրա։ Եվ քանի որ հոլովը առարկա ցույց տվող բառերի հարաբերություն է արտահայտում, նրա իմաստային կիրառությունների մեջ գլխավորը պետք է համարել ոչ թե պարագայական կամ հատկանշային կիրառությունները, այլ նրանք, որոնցում նա առարկա է ցույց տալիս (գործող կամ եղող, գործողության հետ կապված)։

Հոլովական իմաստը չի կարելի նույնացնել հոլովի արտահայտած կոնկրետ հարաբերության, շարահյուսական գործառույթի հետ, քանի որ նույն հոլովի գործածությունը շարահյուսական տարբեր գործառույթներով պայմանավորված է տվյալ հոլովի հետ հարաբերության մեջ մտնող բառերով և տվյալ հոլովով գործածված բառի իմաստով։

Արդի հայագիտության մեջ ընդունված է այն տեսակետը, որ արևելահայերենի գոյականն ունի 7 հոլով՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, գործիական, բացառական և ներգոյական. այս վերջինից զուրկ է արևմտահայերենը։ Որոշ մասնագետները գտնում են, որ գոյականն ունի միայն հինգ հոլով /հայցական հոլովը միացնում են ուղղական հոլովին, տրական հոլովը՝ սեռականին/։

Ըստ 7 հոլովների տեսության՝ գոյականի հոլովներն են՝

Ուղղական հոլով

Սեռական հոլով

Տրական հոլով

Հայցական հոլով

Բացառական հոլով

Գործիական հոլով

Ներգոյական հոլով

Հոլովը  գոյականի (և գոյականական գործածություն ունեցող բառի) քերականական այն փոփոխությունն է, որով արտահայտվում է առարկայի վերաբերական տարբեր հարաբերություններ։ Ժամանակակից լեզվաբանությունը հոլովի իմաստը որոշում է նրա ոչ թե բոլոր կիրառությունների, այլ գլխավոր կիրառությունների հիման վրա։ Եվ քանի որ հոլովը առարկա ցույց տվող բառերի հարաբերություն է արտահայտում, նրա իմաստային կիրառությունների մեջ գլխավորը պետք է համարել ոչ թե պարագայական կամ հատկանշային կիրառությունները, այլ նրանք, որոնցում նա առարկա է ցույց տալիս (գործող կամ եղող, գործողության հետ կապված)։

Հոլովական իմաստը չի կարելի նույնացնել հոլովի արտահայտած կոնկրետ հարաբերության, շարահյուսական գործառույթի հետ, քանի որ նույն հոլովի գործածությունը շարահյուսական տարբեր գործառույթներով պայմանավորված է տվյալ հոլովի հետ հարաբերության մեջ մտնող բառերով և տվյալ հոլովով գործածված բառի իմաստով։

Արդի հայագիտության մեջ ընդունված է այն տեսակետը, որ արևելահայերենի գոյականն ունի 7 հոլով՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, գործիական, բացառական և ներգոյական. այս վերջինից զուրկ է արևմտահայերենը։ Որոշ մասնագետները գտնում են, որ գոյականն ունի միայն հինգ հոլով /հայցական հոլովը միացնում են ուղղական հոլովին, տրական հոլովը՝ սեռականին/։

Ըստ 7 հոլովների տեսության՝ գոյականի հոլովներն են՝

Ուղղական հոլով

Սեռական հոլով

Տրական հոլով

Հայցական հոլով

Բացառական հոլով

Գործիական հոլով

Ներգոյական հոլով

ՈՒՂՂԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎ

Ուղղական հոլովը  (լատ.՝ casus nominativus) հատուկ վերջավորություն չունի, այն բառի ուղիղ ձևն է և կոչվում է ուղիղ հոլով՝ ի հակադրություն մյուս հոլովների, որ կոչվում են  թեք հոլովներ ։ Ուղղական հոլովը ցույց է տալիս բառիմաստն իր ամբողջ ծավալով, բացարձակ ձևով, առանց լրացուցիչ նշանակությունների [1] ։

Նախադասության մեջ ուղղական հոլովով դրված բառը դառնում է՝

ենթակա՝  Հրճվում էր անզուսպ  ամբոխը  գյուղի։  (Հովհաննես Թումանյան)  Երեկոն  փռեց իր թևերը մութ, Անուշ նիրհեցին  երկինք  ու  երկիր :  (Վահան Տերյան)

բաղադրյալ ստորոգյալի ստորոգելի՝  Գորգագործ մի  աղջիկ  էր նա։   Մեր տան  ճրագն  է մայրս։  (Հովհաննես Շիրազ)

անվանական անդեմ նախադասության գլխավոր անդամ՝  Էջմիածին։   Միրգ  ու  փոշի ։ Անխիղճ  արև ։ (Պարույր Սևակ)

կոչական՝ -  Խջեզարե՛ , սարը սեր է, էլ չե՞ս ուզում իջնել ցած... -  Սիամանթո՛ , սերն է սարը, մեռնենք սարը քո տիրած...  (Հովհաննես Շիրազ)

որոշիչ՝  Եկավ  Թմուկ  բերդը պատեց, ինչպես գիշերն էն խավար։  (Հովհաննես Թումանյան)  Նա  բժիշկ  Նազարյանի հարևանն էր։

փոխակերպված ենթակա՝  Դեռ  Գրիգորը  չեկած՝ բոլորը հուզվել էին ։

Ուղղական հոլովով են ներկայացվում բառարանային միավորները (բացառություն է  հագի  բառը, որը չունի ուղղական հոլով)։ Ուղղական հոլովը կարող է որոշիչ հոդ ստանալ։ Հոգնակի ուղղականի հոդառությունը եզակիի համեմատությամբ որոշ սահմանափակումներ ունի.  իկ ,  այք ,  ինք ,  անք ,  ենք ,  ոնք  մասնիկներով հոգնակիները որոշիչ հոդ չեն ստանում, ինչը չի կարելի ասել  եր ,  ներ  մասնիկներով ձևավորված հոգնակիների մասին։Ուղղական հոլովը պատասխանում է ի՞նչ,ի՞նչեր,ո՞վ ո՞վքեր հարցերին։

ՍԵՌԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎ

Սեռական հոլովը  ցույց է տալիս պատկանելություն, վերաբերություն, սերում, ամբողջի և մասի հարաբերություն։

Արևելահայերենում սեռական հոլովը որոշիչ հոդ չի ստանում, ի տարբերություն արևմտահայերենի, և դրանով էլ հակադրվում է տրական հոլովին, իսկ թե ինչ վերաբերություն է՝ հասկացվում է կապակցությունից (հմմտ.  Սարյանի նկարը )։ 

Կազմությունը

Սեռական հոլովը կազմվում է՝

համապատասխան հոլովիչներով (արտաքին հոլովում)

հերթագայությամբ (ներքին հոլովում)

Մի քանի բառերի սեռականը շեղվում է ընդգծված օրինաչափություններից և կազմվում է այլ կերպ՝  գալստյան ,  աղջկա ,  սիրո ,  մահվան ,  անվան ,  դստեր ։ Սրանք սեռական վերջավորություններն են եզակի թվի դեպքում։

Հոգնակի թվի սեռականի հիմնական վերջավորությունն է  ի ՝  անտառների ,  ձիերի ։  Մարդիկ  և  կանայք  ձևերի հոգնակին կազմվում է իկ/անց, այք/անց հերթագայությամբ։ Եթե հոլովական վերջավորությունը ավելանում է եզակի ուղղականի հիմքին կամ կազմվում է վերջին ձայնավորի հերթագայությամբ, սեռականը կոչվում է  վերջավոր  (ի, վա, ան, ոջ, ց, ու հոլովումները (ընդ որում վերջինը լինում է 0/ու ( ձիու ), ի/ու ( այգու ))։ Իսկ եթե հնչյունափոխությունը (հերթագայությունը) կատարվում է բառի ներսում, սեռականը  անվերջավոր  է ( հայր  =  հոր ,  շուն  =  շան )։

Գործածություն

այերենում սեռական հոլովով դրվում են՝

հատկացուցիչը՝  Լույսը վառվում էր, գորգը կախված էր պատից, դուրսը խլթխլթում էր թեյամանը, պատուհանի գոգին աղջկա գրքերի դասավորությունն էր, գզրոցների դեմ քիթը վեր էր քաշում Աղունը:  (Հրանտ Մաթևոսյան),

որոշիչը՝ պատի ժամացույց,

ստորոգելին՝ ժամացույցը պատի է,

կողմնակի ենթական՝ Անահիտի ներս գալը։

ՏՐԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎ

Տրական հոլովը  ցույց է տալիս առարկա, որին մոտենում կամ տրվում է մի անձ կամ առարկա, որին հանգում է ենթակայի կատարած գործողութունը և այլն։

Տրական հոլովը պատասխանում է ո՞ւմ, ինչի՞(ն), ե՞րբ, որտե՞ղ հարցերին։ Տրական հոլովը իմաստով հակադրվում է բացառականին, որը գործողության ելակետն է ցույց տալիս։ Տրականը ձևով նման է սեռական հոլովին, սակայն վերջինից տարբերվում է հոդառությամբ։ Այս երկու հոլովները հաճախ չեն առանձնացնում, և այդ երկուսը միասին անվանում են սեռական-տրական հոլով։ Հոդ չեն ստանում  մարդիկ ,  կին  գոյականների հոգնակի տրականները, ինչպես նաև  անք ,  ենք ,  ոնք  մասնիկներով ձևավորված գոյականների հոգնակի տրականները։ Տրականը հոդ չի ստանում նաև մի քանի կապական կապակցություններում՝  առանց գրքի ,  հանուն հայրենիքի ։

Տրական հոլովը նախադասության մեջ կարող է զբաղեցնել քերականական հետևյալ պաշտոնները՝

հանգման անուղղակի խնդիր՝  Դիլան դային մոտեցավ հնձանին ։

Մատուցման անուղակի խնդիր՝  Հոր նամակը տվել էր փաստաբանին ։

Նպատակի պարագա՝  Եկել էր սովորելու\\գնումների ։

Տեղի պարագա՝  Ծովափին հանգստանում էին ։

Ժամանակի պարագա՝  Լուսաբացին վառվում էր թեժ արևը նոր ։

Ներգործման անուղղակի խնդիր՝  Գերվեց աչքերին ։

ՀԱՅՑԱԿԱՆՀՈԼՈՎ

Հայցական հոլովը  ցույց է տալիս այն առարկան, որն իր վրա կրում է ենթակայի կատարած գործողությունը։ Հայցական հոլովը ստանում է որոշիչ հոդ: Հայցական հոլովը սեփական ձև չունի. իրանիշ գոյականների հայցական հոլովաձևը նման է ուղղականին, անձանիշ գոյականներինը՝ տրականին։ Պատասխանում է  ո՞ւմ, ի՞նչ(ը), ե՞րբ, որտե՞ղ, որքա՞ն  հարցերին։

Նախադասության մեջ հայցական հոլովով դրված բառը կարող է լինել՝

ուղիղ խնդիր՝  Ջարդեց դռները հուժկու հարվածով ։

Տեղի պարագա՝  Գյուղ էին իջել հովիվ պատանիք ։

Ժամանակի պարագա՝  Գիշերը հասանք ։

Չափի պարագա՝  Գիրքն արժե 1000 դրամ ։

Նպատակի պարագա՝  Գնացինք հարսանիք ։

ԲԱՑԱՌԱԿԱՆՀՈԼՈՎ

Բացառական հոլովն  արտահայտում է ելակետի (սկզբնակետի), անջատման կամ հեռացման իմաստ, ցույց է տալիս այն առարկան, որից սկսվում, ծագում է գործողությունը։

Պատասխանում է ինչից , ումից հարցերին:

Բացառական հոլովը կազմվում է ուղղական կամ սեռական հալովաձևերից՝  ից  կամ  ուց  վերջավորությունների միջոցով, ըստ որում  ուց  վերջավորությունն ստանում են  Ու  արտաքին հոլովման պատկանող բառերը,  ից  վերջավորությունը՝ մյուս հոլովների պատկանող բառերը։ Եթե սեռականի ձևը վերջանում է  ա  ձայնավորով, ապա բացառական հոլովի կազմության մեջ հիմքի և վերջավորության միջև ավելանում է  ն  ներույթը՝  աղջկանից ,  վաղվանից ։ Հոգնակի բացառականը կազմվում է միայն  ից  վերջավորությամբ, ընդ որում՝ ուղղականի հիմքով՝  հայրերից ,  եղբայրներից ,  ընկերներից ։ Միայն  ց  հոլովման պատկանող բառերի, նաև  կանայք ,  մարդիկ  հոգնակիների բացառականն է, որ կազմվում է սեռականի հիմքով՝  մարդկանցից ,  Գրիգորենցից ։

Նախադասության մեջ բացառական հոլովաձևով դրված բառը կարող է լինել՝

Անջատման անուղղակի խնդիր -  Մեկնելիս դժվար էր բաժանվում ընտանիքից ։

Ներգործող անուղղակի խնդիր - Ծառն օրորվում է քամուց ։

Վերաբերության անուղղակի խնդիր -  Պատմում էր իր ընտանիքից ։

Սահմանափակման անուղղակի խնդիր -  Դուստրը մաթեմատիկայից ուժեղ է ։

Տեղի պարագա -  Քաղաքից մեկնեց առավոտյան ։

Ժամանակի պարագա -  Առավոտից աշխատում է ։

Պատճառի պարագա -  Ուրախությունից լալիս էր ։

Հիմունքի պարագա -  Նրան ճանաչել էր քայլվածքից ։

Որոշիչ -  Հնձվորը ծղոտից գլխարկ էր դրել։

Ստորոգելի -  Կտորը մահուդից է ։

Մասնական ուղիղ խնդիր -  Յարս էլ խմեց այդ ջրից ։

Բացառական հոլովով դրված բառը նախադասության մեջ կարող է լինել նաև բաղկացության խնդիր, մասնակի ենթակա և այլն։։

ԳՈՐԾԻԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎ

Գործիական հոլով  (լատ.՝ casus instrumentalis), ցույց է տալիս անձ կամ առարկա, որի միջոցով կամ որով կատարվում է գործողությունը։

Գործածություն

Ժամանակակից հայերենում գործիական հոլովաձևը կազմվում է ուղղական կամ սեռական հոլովաձևերից՝  ով  կամ  բ  վերջավորությունների ավելացմամբ։ Վերջինս ավելանում է  Ա  ներքին հոլովման պատկանող բառերին։

Գործիական հոլովաձևով դրված բառը նախադասության մեջ կարող է լինել՝

Միջոցի անուղղակի խնդիր -  Հրաշագործ էին և զանազան ավետարաններ, նարեկներ, որոնք գրված էին սուրբ մարգերի  գրիչով :  (Րաֆֆի)

Ներգործող անուղղակի խնդիր -  Չնայելով որ Արագածը, Արայի լեռը և նույնիսկ Եռաբլուրը պատած էին դեռ  ձյունով , այնուամենայնիվ Անբերդու գավառը ծածկվել էր  կանաչով ։  (Մուրացան)

Սահմանափակման անուղղակի խնդիր -  Դեռ չէր դադարել ծերունի Սպարապետի համհարզը լինելուց, թեպետ  տարիքով  պակաս չէր նրանից:  (Մուրացան)

Տեղի պարագա -  Դատաստանից փախածները նրա մոտ էին ծածկվում,  սարերով  անցնող ավազակային խմբերը նրա հարկի տակ էին ապաստան գտնում։  (Հովհաննես Թումանյան)

Ժամանակի պարագա -  Սակայն ամաչկոտ Արեգակն այժմ էլ Մարդուց էր քաշվում  ցերեկով  շրջել:  (Հովհաննես Թումանյան)

Ձևի պարագա -  Նա հրամայում է ինձ՝ հեռանալ արքայական գահից, փառքերից, պերճությունից և քաշվել, առանձնանալ մի անապատ, լալ այնտեղ իմ մեղքերը և խստամբեր  ճգնությամբ  քավել նրանց։  (Մուրացան)

Հիմունքի պարագա -  Մյուսը` Հուսիկը սպանվեցավ եկեղեցում Տիրան թագավորի  հրամանով , որի փեսան էր:  (Րաֆֆի)

Նպատակի պարագա -  Նա կարևոր  գործով  էր եկել քաղաք:

Միասնության պարագա -  Քո ամբողջ  ազգով  անց պիտի կենաս իմ թրի տակով:

Չափի պարագա -  Ճանապարհը լայնացրին կես  մետրով :

Որոշիչ -  Բրնձով  փլավ։

ՆԵՐԳՈՅԱԿԱՆ ՀՈԼՈՎ

Ներգոյական հոլովի  ընդհանուր հոլովական իմաստը կարելի է համարել պարունակման իմաստը, որը տեղի իմաստ ցույց տվող բառերի հետ հանդես է գալիս որպես տեղային պարունակություն, իսկ ժամանակի իմաստ ունեցող բառերի հետ՝ ժամանակային պարունակություն։ Ներգոյական հոլովը ցույց է տալիս այն տեղը, որի մեջ կամ սահմաններում կատարվում է գործողությունը, այն ժամանակը, որի մեջ կամ ընթացքում կատարվում է գործողությունը և այլն։

Ժամանակակից հայերենում ներգոյական հոլովաձևը կազմվում է բառին կամ նրա հնչյունափոխված ձևին  ում  վերջավորության ավելացմամբ։

Ներգոյականը ժամանակակից հայերենի միակ հոլովաձևն է, որ նախադասության մեջ գործածվում է միայն պարագայական նշանակությամբ։ Ներգոյական հոլովաձևով դրված բառը նախադասության մեջ կարող է լինել՝

Տեղի պարագա -  Նրանց այն կավե գետնափոր խրճիթների փոխարեն կանգնած են հիմա նաիրյան այդ փոքրիկ  քաղաքում  քարե միհարկանի, երկհարկանի եւ նույնիսկ երեքհարկանի շինություններ՝ տներ ու խանութներ:  (Եղիշե Չարենց)  Եվ գուցե միայն  սենյակում  մի խուլ, Գլուխը թեքած պատկերիս վրա՝ Կնայի մի կին աչքերիս տխուր:  (Եղիշե Չարենց)

Ժամանակի պարագա -  Այդ յոթ  տարում  դու քանի՞ անգամ ես մեզանից փող ստացել։  (Րաֆֆի)  Միևնույն  ժամում , երբ հրդեհը տարածվում էր ամրոցի մեջ, երբ հոյակապ շինվածքները գոռգոռալով խորտակվում էին, երբ մարդիկների բազմությունը աշխատում էր կրակի ծավալման առաջը առնել:  (Րաֆֆի)

Սահմանափակման անուղղակի խնդիր -  Այդ  գործում  նա մրցակիցներ չունի:   Ճարտասանության  բնագավառում  նա անգերազանցելի է:

Գոյականների մի զգալի մասը (անձանիշ գոյականները, շնչավոր ոչ անձեր ցույց տվող գոյականները, վերացական գոյականները և այլն), ներգոյական հոլովաձև չունի։ Այդ բառերը ներգոյականի իմաստը կարող են արտահայտել սեռականով և  մեջ  կապով։

Հոլովման տիպերը

Հոլովման տիպը որոշվում է բառի հոլովական փոփոխության ձևային հատկանիշով, այսինքն՝ ըստ այն բանի, թե հոլովումը ինչպիսի վերջավորությամբ է կատարվում։ Ձևային տարբերությունների տեսակետից տարբեր հոլովներ տարբեր վիճակ են ներկայացնում։ Օրինակ՝ ուղղականն ու ներգոյականն ունեն մեկ ձև, բացառականն ու գործիականը՝ երկու։ Բառերի՝ այս կամ այն հոլովման պատկանելը հաճախ ունի իր ձևային կամ իմաստային հիմքը։ Եվ հաշվի առնելով բառերի ձևի և իմաստի նկատմամբ ունեցած հարաբերությունը՝ տարբերվում են ընդհանրական, ձևային և իմաստային հոլովումներ։

Ըստ կրած փոփոխությունների դիրքի և օրինաչափության՝ տարբերակում ենք արտաքին (Ի, Ու, Ան, Ց, Վա, Ոջ հոլվումներ), ներքին (Ա, Ո հոլովումներ), ինչպես նաև այլաձև հոլովումներ։

Առկայացման (տարորոշման) քերականական կարգ

Առկայացման կարգը ձևավորվում է  ս ,  դ ,  ն ,  ը  հոդերի միջոցով, որոնք, դրվելով գոյականների կամ գոյականաբար գործածված բառերի վրա, նրանց բառային իմաստը քերականորեն տարորշում են տարբեր մասնավորումներով կամ պարզապես որոշյալության միջոցով։ Հմմտ.  Նա երգ է լսում  //  Նա լսեց իր սիրած երգը։   Գրիչ տուր  //  Գրիչդ տուր ։  Ժամացույց եմ գնել  //  Ժամացույցս չկա ։

Չնայած իմաստային տարբերություններին՝ բոլոր հոդերի համար ընդհանուր է բառերի առարկայական վերաբերության տարորշումը։ Գոյականի ցույց տված առարկան հոդով տարբերում, որոշակի ենք դարձնում՝ ի տարբերություն բառերի անհոդ գործածության։

Հիմնականում դրվելով գոյականների վրա՝ հոդերը ձևավորում են գոյականի քերականական կարգ։ Այդ կարգի ընդհանուր առումը որոշյալությունն է, քանի որ  ս ,  դ  հոդերը իրենց արտահայտած ստացականությամբ, ցուցականությամբ կամ դիմորոշմամբ որոշյալություն են հաղորդում բառին, իսկ ը հոդի որոշյալությունն ինքնին հասկանալի է։ Սակայն որոշյալությունը պատմականորեն կիրառվում է  ը  հոդի արժեքը բնորոշելու համար, իսկ ընդհանուր կարգը կոչվում է առկայացման կարգ։

Ս ,  դ ,  ն ,  ը  հոդերը կոչվում են տարորոշիչ կամ առկայացնող հոդեր՝ իրենց ենթատեսակներով՝  որոշիչ ,  ստացական ,  դիմորոշ ,  ցուցական ։ Իսկ առկայացման կարգի քերականական իմաստը կունենա հետևյալ դրսևորումները՝ որոշյալություն, ստացականություն, դիմորոշություն, ցուցականություն։

Առկայացման կարգը ձևավորվում է  ս ,  դ ,  ն ,  ը  հոդերի միջոցով, որոնք, դրվելով գոյականների կամ գոյականաբար գործածված բառերի վրա, նրանց բառային իմաստը քերականորեն տարորշում են տարբեր մասնավորումներով կամ պարզապես որոշյալության միջոցով։ Հմմտ.  Նա երգ է լսում  //  Նա լսեց իր սիրած երգը։   Գրիչ տուր  //  Գրիչդ տուր ։  Ժամացույց եմ գնել  //  Ժամացույցս չկա ։

Չնայած իմաստային տարբերություններին՝ բոլոր հոդերի համար ընդհանուր է բառերի առարկայական վերաբերության տարորշումը։ Գոյականի ցույց տված առարկան հոդով տարբերում, որոշակի ենք դարձնում՝ ի տարբերություն բառերի անհոդ գործածության։

Հիմնականում դրվելով գոյականների վրա՝ հոդերը ձևավորում են գոյականի քերականական կարգ։ Այդ կարգի ընդհանուր առումը որոշյալությունն է, քանի որ  ս ,  դ  հոդերը իրենց արտահայտած ստացականությամբ, ցուցականությամբ կամ դիմորոշմամբ որոշյալություն են հաղորդում բառին, իսկ ը հոդի որոշյալությունն ինքնին հասկանալի է։ Սակայն որոշյալությունը պատմականորեն կիրառվում է  ը  հոդի արժեքը բնորոշելու համար, իսկ ընդհանուր կարգը կոչվում է առկայացման կարգ։

Ս ,  դ ,  ն ,  ը  հոդերը կոչվում են տարորոշիչ կամ առկայացնող հոդեր՝ իրենց ենթատեսակներով՝  որոշիչ ,  ստացական ,  դիմորոշ ,  ցուցական ։ Իսկ առկայացման կարգի քերականական իմաստը կունենա հետևյալ դրսևորումները՝ որոշյալություն, ստացականություն, դիմորոշություն, ցուցականություն։

Որոշյալություն

Որոշյալության կարգը ձևավորվում է  ը ,  ն  հոդերով և արտահայտում է առարկայի ծանոթ լինելը խոսողին։ Առարկայի անունը խոսքի մեջ մեկ անգամ գործածելուց հետո կարելի է լինում գործածել որոշյալ առումով։  Ն ,  ը  հոդերը քերականական դերով նույնարժեք են և ունեն դիրքային տարբերություններ։

Որոշիչ հոդ ստանում են ուղղական, տրական, հայցական հոլովները։ Ընդ որում՝ սրանց որոշ կիրառությունների էլ հոդը հատուկ չէ (օրինակ՝ կոչականը, որոշիչը, մի քանի կապական կապակցություններ՝  առանց Արամի ,  գնաց գյուղ )։ Անորոշ առումը ձևավորվում է առնց ձևական միջոցի՝ 0 վերջավորությամբ։ Անորոշ առումով գործածված բառի հետ երբեմն գործածվում է  մի  բառը։

Որոշիչ հոդը գործածվում է ոչ միայն գոյականների, այլև առարկայի հատկանիշ ցույց տվող բառերի հետ՝ սրանց գոյականական գործածության դեպքում՝  կարմիրը ,  առաջինը ։

Ստացականություն

Ստացականություն արտահայտում են  ս ,  դ  հոդերը, ինչպես՝  գիրքս ,  գիրքդ ։ Ս, դ հոդերը կարող են ստանալ այն բոլոր գոյականները, որոնց ցույց տված առարկան կարող է պատկանել որևէ մեկին՝  թերթս ,  հայտարարությունդ ,  հայելիդ ։ Արդի հայերենում ստացական հոդ ունեցող բառը գործածվում է առանց ստացական դերանվան՝  գիրքս , բայց ոչ՝  իմ գիրքս ։ Հոդի և դերանվան համատեղ գործածությունը համարվում է բարբառայնություն։

Առարկայի ընդգծված պատկանելությունն արտահայտելու համար գործածվում են անձնական դերանվան սեռական հոլովաձևերը, օր.՝  Սա է այսօրվա քո գործը։  Եթե մի քանի առարկաների միևնույն դեմքին պատկանելը արտահայտվելու է հոդով, ապա այն դրվում է առարկաներից յուրաքանչյուրի վրա։ Օր.՝  Սրբությամբ ասեղնագործված էին անվանդ ու ազգանվանդ սկզբնատառերը ։

Դիմորոշություն

Դիմորոշությունը նույնպես արտահայտվում է  ս ,  դ  հոդերով, ընդ որում  ս  հոդը ցույց է տալիս առաջին դեմք,  դ  հոդը՝ երկրորդ. օրինակ՝  Երեքս աշխատում էինք տարբեր գրքերի վրա ։ Մյուս հոդերի համեմատութմաբ դիմորոշ հոդը թույլ է արտահայտում իր իմաստը, ուստի երբեմն անհրաժեշտ է լինում հոդով ցույց տված դեմքը արտահայտել նաև անձնական դերանունով։ Օրինակ՝  Ես՝ ուսուցիչս ,  մենք՝ ուսանողներս ։ Խոսքից դուրս դիմորոշ հոդի իմաստը որոշելը հաճախ հնարավոր չէ՝ բացի  ամենքը  դերանունից։ Հաճախ նույնիսկ նախադասության մեջ էլ դա անել հնարավոր չէ։ Օրինակ՝ « Ուսանողներիս մասին գրել էին թերթում » նախադասության մեջ ընդգծաված ուսանողներիս մասին կապակցությունը կարելի է հասկանալ և՛  իմ ուսանողների , և՛  մեր ուսանողներիս  իմաստներով։ Անորոշությունից խուսափելու համար գործածվում է բացահայտյալ. օրինակ՝  մեր՝ ուսանողներիս  մասին։

Ցուցականություն

Ցուցականությունը հայերենում արտահայտվում է  ս  հոդով։ Նշված իմաստով հոդն ունի սահմանափակ կիրառություն, գործածվում է սակավաթիվ բառերի հետ, ունի  այս  դերանվան իմաստ և արտահայտվում է առարկայի և ժամանակի մոտիկության գաղափար։ Արդի հայերենի համար համար խորթ է ցուցական հոդը և ցուցական դերանունը նույն բառի հետ գործածելը։

Ցուցականությունը հայերենում արտահայտվում է  ս  հոդով։ Նշված իմաստով հոդն ունի սահմանափակ կիրառություն, գործածվում է սակավաթիվ բառերի հետ, ունի  այս  դերանվան իմաստ և արտահայտվում է առարկայի և ժամանակի մոտիկության գաղափար։ Արդի հայերենի համար համար խորթ է ցուցական հոդը և ցուցական դերանունը նույն բառի հետ գործածելը։

Անձի և ոչ անձի (իրի) առման քերականական կարգ

Քերականական այս կարգը չի եղել գրաբարում, միջին հայերենում։ Առկա է արևելահայերենում, ում ճյուղի բարբառներում և գրական լեզվում։ Այս կարգը կապված է սուբյեկտի և ենթակայի գործողությունը կրողի ձևական տարբերակման հարցի հետ։ Գրաբարում անձ և իր ցույց տվող գոյականներն ուղիղ խնդիր դառնալիս ունեցել են նույն ձևավորումը. օրինակ՝  Ուսուցիչ սիրէ զաշակերտս  \\  զգիրս ։ Մեր լեզվի զարգացման հետագա շրջանում  զ  նախդիրը և  ս  վերջավորությունն ընկնում են, և առաջ է գալիս շփոթը վերացնելու հարց։ Արևելահայերենը ընդունել է տարբեր վերջավորություններ, իսկ արևմտահայերենը տարբերակումը կատարում է շարադասությամբ։ Օրինակ՝  Արամը սիրում է Սաթիկին  ||  Արամը կսիրէ Սաթիկին ։ Առաջինը ձևաբանական տարբերակում է, երկրորդը՝ շարահյուսական։

Անձ ցույց տվող գոյականները սովորաբար ներգոյական հոլով չեն ունենում, իսկ ոչ անձ ցույց տվողների ճնշող մեծամասնությունը այդ հոլովն ունի։ Անձ ցույց տվողները պատասխանում են «ո՞վ», իր ցույց տվողները՝ «ի՞նչ» հարցին։ Գոյականների այս երկու խմբերը քերականական հատկանիշներով ոչ միշտ են սահմանազատվում։ Երբեմն իմաստային մի բառը կարող է գործածվել մյուս խմբի բառերի քերականական հատկանիշներով. այսինքն՝ միևնույն առարկան կարող է մտածվել և՛ որպես իր, և՛ որպես անձ։ Օրինակ՝  Ես քեզ սիրում եմ, այնքան եմ սիրում, որքան չի սիրում թիթեռը ճրագին, սոխակը վարդին, արևն աշխարհին։   Նրանք բժիշկ կանչեցին։

Գոյականի կազմությունը

Որպես գոյականներ բառակազմական միջոց հանդես են գալիս մի շարք ածանցներ (տես՝  Գոյականակերտ ածանցներ ) ու բառաբարդման սակավաթիվ տիպեր (բարդությամբ և հապավությամբ), որոնցով միայն (կամ գրեթե միայն) գոյականներ են կազմվում։ Որպես այդպիսի գոյականակերտ ածանցներ հանդես են գալիս վերջածանցները։ Չնայած մի շարք նախածանցներ գործածվում են գոյականների կազմության մեջ, սակայն դրանք բուն գոյականակերտ չեն համարվում, քանի որ այլ խմբերի բաղադրությամ մեջ ևս որոշակի դեր են կատարում (հմմտ.՝  ենթադրություն ,  ենթադրել ,  ենթադրաբար ,  ենթադրական , բայց՝  ենթասպա ,  ենթագլուխ ,  ենթամաս )։

Բառաբարդման գոյականակերտ կաղապարներ են՝

գոյականի սեռական հոլով + գոյական –  հորեղբայր ,  տանուտեր

գոյական + ու + գոյական -  անցուդարձ ,  այբուբեն ։ Անձի դեպքում երկու բաղադրիչներն էլ հոլովվում են։

գոյական + գոյական –  հարավ-արևմուտք ,  վագոն–ռեստորան

թվական + գոյական –  տասնապետ ,  հարյուրապետ ։