İnsanlar Amerikanı yeddi dəfə kəşf ediblər ?!

İnsanlar Amerikanı yeddi dəfə kəşf ediblər ?!

Kristofor Kolumb Amerikaya 1492-ci ildə çatmışdır və o, əlbəttə ki, bura gələn ilk insan deyildi. Kolumb 1492-ci ildə Amerika torpağına qədəm qoyanda Amerika qitəsi on minlər idi ki, artıq məskunlaşmışdı. O, bu qitəni kəşf edən ilk insan deyildi. Əksinə, onun Amerikanı kəşf etməsi son kəşf idi. Ümumilikdə insanlar Amerikanı yeddi dəfə kəşf etmişlər?!. Bu o deməkdir ki, ən azı altısında bu, o qədər də yeni deyil... “Yeni torpağı” kəşf edənlər bura dəniz və quru yolu ilə gəlmiş, özləri ilə yeni genlər, yeni dillər, yeni texnologiyalar gətirmişdilər. Bunlardan bəziləri “Amerika”da qaldılar, araşdırdılar və öz imperiyalarını qurdular. Digərləri isə burada olduqlarına dair yalnız cüzi izlər buraxaraq geri qayıtdılar.

P.S.

Piri Rəis haqqında qısa məlumat

Kartoqraf, Osmanlı donanmasının admiralı Piri Rəis. O, Osmanlı donanmasının naviqatoru rütbəsini 1499-1503-cü illər Türkiyə-Venesiya müharibəsində iştirak etdiyi dövrdə qazanmış, Osmanlı donanmasının əfsanəsinə çevrilmiş və “Admiral” mənasını verən “Rəis” rütbəsinə layiq görülmüşdür. Buna baxmayaraq, Piri Rəis texniki bacarıqlara malik insan kimi səciyyələndirilir...

“Mən Sultanın ordusunda naviqator kimi xidmət edirəm. Hazırda məzuniyyətdəyəm, kartoqrafiya üzrə təhsil alıram. Xidmətdə olarkən artilleriya və hər növ partlayıcıların əsl həvəskarı olmuşam”.

-Piri Rəisin öz xidməti haqqında yazdıqlarından. 1511-ci il.

Piri Rəis kimi tanınan Xasi Əhməd Muhiddin Piri Osmanlı donanmasının kartoqrafı və admiralı olmuşdur. Piri Rəis osmanlı ismaililər lideri Yusif Tazimlə, daha sonra İtalyan Qardaşlar təşkilatının mentoru Ezio Auditore da Firenze ilə dostluq əlaqələri saxlayıbdır. Piri Rəis Osmanlı imperatorluğunda Çelibolu yarımadasında doğulub və gənc yaşlarından dənizlərdə üzüb. Yeniyetmə ikən dənizçi işləyən əmisi Kamalla birlikdə Aralıq dənizinə ekspedisiyaya getmişdir. O, bu səyahətlə bağlı qeydlər yazmış, lakin “faydalılığı şübhəli” olduğu üçün yazılar dərc edilməmişdir. Piri iyirmi yaşına çatanda əmisi ilə birlikdə Sultan II Bəyəzidin dəniz qüvvələrinə qoşulur. Osmanlı donanmasının naviqatoru kimi Piri Rəis 1499-1503-cü illər Türkiyə-Venesiya müharibəsində iştirak edir. Müharibə bitdikdən sonra Piri Rəis təqaüdə çıxmış və Konstantinopola köçmüşdür. Orada kartoqrafiya üzərində işlədiyi kiçik bir emalatxana yaratmışdır. Elə həmin il Ezio Auditore da Firenze tərəfindən göndərilən bir qrup italyan casusları onun ofisindən Yeni Dünya ölkələrinə gedən marşrutun qeyd olunduğu xəritələri oğurlayır. 1511-ci ildə Piri Rəis Ezio Auditore da Firenzenin Konstantinopola gəlişini Yusif Təzimdən öyrənir. Yusuf Nikolo və Maffeo Polonun ticarət məntəqəsinin yerini öyrənmək üçün Ezionu Piri Rəisin yanına göndərir. Piri Rəis həm də İtalyan Qardaşlar təşkilatının mentorundan partlayıcı maddələrdən necə istifadə etməyi öyrənir. Bəzən Piri Rəis kartoqrafiyanı öyrənmək üçün ərazilərin geodeziya tədqiqində kömək üçün belə insanlara müraciət edirdi.

Bizans tampliyerlərinə silah tədarük edildiyi aşkar edildikdə, Piri Rəis Şahzadə I Süleymanın əmri ilə Ezionu “Məbədçi”lər bazasının yerləşdiyi Dərinquyuya aparır. Yeniçərilərin gəmilərin Konstantinopol limanını tərk etmək cəhdlərini dayandırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, Ezio limandan çıxışı bağlayan zənciri partladıcılarla partladıb qaçmağa nail olur. 1513-cü ildə Piri Rəis kartoqrafik tədqiqatlarını davam etdirir. Cənubi Amerikanın yerini ən dəqiq təsvir etməyi bacarır. O vaxt o, artıq 80 yaşına yaxınlaşmışdı.

Onun haqqında deyirdilər ki, Piri Rəis çox ağıllı adamdır, amma heç vaxt sözünün kəsilməsini sevmir.

Maraqlı Faktlar

Kristofer Kolumbun xəritələri Piri Rəisin xəritələrinə əsaslanır.

“Absterqo İndanstriz” fayllarından birində Piri Rəisin Birinci Sivilizasiyanın məbədlərinin xəritəsi üzərində işlədiyi qeyd edilir.

Piri Rəis heliosentrizmə inanırdı, geosentrizmi “peyin yığını” adlandırırdı.

Kristofor Kolumb: 1492-ci il

1492-ci illərdə avropalılar İpək Yolu ilə Asiyaya çata bilirdilər və Afrikanın cənub ucunda dəniz yolu ilə üzməyə çalışırdılar. Avropadan qərbə üzmək qeyri-mümkün hesab edilirdi. Qədim yunanlar Yerin çevrəsinin 40.000 km olduğunu dəqiq hesablamışdılar və bu da Asiyanı qərbə doğru uzaqlaşdırmışdır. Lakin Kolumb hesablamalarında yanıldı. Ölçü vahidlərinin çevrilməsindəki səhv ona cəmi 30.000 km çevrə verdi. Bu səhv, eləcə də arzudan doğan digər fərziyyələr Kolumbun Avropadan Yaponiyaya olan məsafəni cəmi 4500 km hesablamasına səbəb oldu. Baxmayaraq ki, əslində onların arasında təxminən 20.000 km var. Nəticədə Kolumbun gəmiləri Asiyaya çatmaq üçün kifayət qədər təchizat olmadan yola çıxdı. Ancaq xoşbəxtlikdən o, təsadüfən Asiyaya deyil, Amerikaya çatdı. Kolumb, Hindistanı tapdığını düşünərək, onun sakinlərini “hindu” (hindli) adlandırdı. Səhv etdiyini başa düşmədən öldü və planladığı hədəfdən planetin əks tərəfinə getmiş oldu. Lakin italiyalı səyyah Ameriqo Vespuççi başa düşdü ki, Kolumb Hindistanı deyil, naməlum bir torpaq tapıb və 1507-ci ildə bu yer Ameriqo Vespuççinin şərəfinə Amerika adlandırıldı.

Polineziyalılar: 1200-ci il

Təxminən e.ə. 2500-ci ildə cəsur dənizçilər müasir Tayvan sahillərindən yeni torpaqlar axtarışına çıxdılar. Onlar Filippindən cənuba, Melaneziyadan şərqə, sonra isə nəhəng Sakit Okeana getdilər. Bu insanlar, polineziyalılar, minlərlə kilometr açıq okeanda naviqasiya etmək üçün küləyin, dalğaların və ulduzların ardınca getməkdə naviqasiya ustası idilər. Polineziyalılar iki nəfərlik nəhəng “kanolardan”

istifadə edərək Samoa, Fici, Tonqa və Kuk adalarında məskunlaşdılar. Bəziləri cənuba Yeni Zelandiyaya getdilər, daha sonra Maori hinduları oldu. Digərləri şərqə Taiti, Havay, Pasxa adaları və Markiz adalarına getdilər. Buradan nəhayət Cənubi Amerikaya yollandılar. Sonra Sakit Okeanın böyük hissəsini tədqiq etdikdən sonra araşdırmaları dayandırdılar və Cənubi Amerikanı tamamilə unutdular. Ancaq bu əlamətdar səyahətin sübutları hələ də qalır. Cənubi amerikalılar toyuqları polineziyalılardan, polineziyalılar isə Cənubi amerikalılardan şirin kartofları almış ola bilər. Şərqi polineziyalıların yerli Amerika DNT-sinə sahib olduqlarına görə, onlar yeməkdən daha çox şeylər paylaşırdılar. Polineziyalılar təkcə yerli amerikalılarla görüşməmiş, həm də onlarla ailə həyatı qurmuşlar.

Norveçlilər: 1021-ci il

Vikinq dastanlarına görə, təxminən 980-ci illərdə məhşur döyüşçü və hiyləgər tacir olan “Qırmızı” Erik, insanları oraya cəlb etmək üçün geniş bir əraziyə “ağ buzlu çöl” Qrenlandiya (Yaşıl Torpaq) adını verdi. Sonra 986-cı ildə Qrenlandiyadan üzən bir gəmi Kanada sahillərinə çatdı. Təxminən 1021-ci il Erikin oğlu Leif Nyufaundlenddə bir qəsəbə qurdu. Vikinqlər sərt iqlimdən sağ çıxdılar, lakin yerli amerikalılarla müharibə nəticədə onlar Qrenlandiyaya qayıtmağa məcbur oldular. 1960-cı ildə arxeoloqlar Kanadanın Nyufaundlend adasında vikinq məskənlərinin qalıqlarını aşkar edənə qədər bu hekayələr uzun müddət mif hesab olunmuşdur.

İnuitlər: 900-cu il

Vikinqlərdən bir qədər əvvəl inuitlər dəridən hazırlanmış qayıqlarda Sibirdən Alyaskaya səyahət etmişlər. Balinaları və suitiləri ovlayaraq, çəmən daxmalarda və “iqlolarda” yaşayaraq, onlar soyuq Şimal Buzlu Okeanına yaxşı uyğunlaşmışdılar. Maraqlıdır ki, onların DNT-si Alyaskanın “yerlilərininkinə” ən yaxındır, bu da onların əcdadlarının Asiyanı Alyaskadan müstəmləkələşdirdiklərini və sonra Amerikanı yenidən kəşf etmək üçün qayıtdıqlarını göstərir.

Eskimos -Aleutlar: eradan əvvəl 2000-2500-cü illər

İnuitlər daha əvvəlki miqrasiyadan meydana gəlmişlər və onlar Eskimo-Aleut dillərində danışırdılar. Bu dil yerli Amerika dillərindən fərqlidir və hətta fin və macar kimi Ural dilləri ilə uzaqdan əlaqəli ola bilər. DNT sübutları, Eskimos-Aleutların ayrı bir köç olduğunu göstərir. Onlar Berinq dənizi ilə indiki Rusiya ərazisindən Alyaskaya bəlkə də 4000-4500 il əvvəl gələn əvvəlki miqrantlar, Na-Dene xalqı ilə qaynayıb-qarışmışlar.

Na-Dene: eradan əvvəl 3000 - 8000-ci illər

Başqa bir qrup, Na-Dene, təxminən 5000 il əvvəl Berinq dənizini keçərək Alyaskaya gəlmişdir. Baxmayaraq ki, digər tədqiqatlar onların Amerika qitəsinə hələ 10.000 il əvvəl məskunlaşdıqlarını göstərir. Onların sümüklərindən alınan DNT bu insanları müasir Eskimo-Aleut xalqı ilə deyil, Navajo, Dene, Tlingit və

Apaçi kimi Na-Dene dillərində danışan yerli amerikalılarla əlaqələndirir. Na-Dene dilləri Sibirdə danışılan dillərə ən yaxındır, bu da onların ayrı bir köçü təmsil etdiyini göstərir….P.S. yeri gəlmişkən bu tayfalar ölüləri üstündə ağlayanda “ay ana” deyə ağlayırlar. …

İlk amerikalılar: 16.000 - 35.000 il əvvəl

Demək olar ki, bütün yerli Amerika qəbilələri - siy, komançi, irokezı, çeroki, astek, mayya, keçya, yanomami və onlarla başqaları oxşar dillərdə danışmışlar. Bu o deməkdir ki, onların dilləri uzun müddət əvvəl Amerikaya gələn bir qəbilə tərəfindən danışılan ümumi əcdad dilindən törəmişdir. Onların nəsillərinin aşağı genetik müxtəlifliyi bu qurucu tayfanın olduqca kiçik, bəlkə də 80 nəfərdən az olduğunu göstərir. Onlar ora necə gəliblər? Son buz dövrü 11700 il əvvəl sona çatmazdan əvvəl buzlaqlarda o qədər su yığılmışdı ki, dəniz səviyyəsi aşağı düşmüşdü. Berinq dənizinin dibi qurumuş və Berinq Torpaq Körpüsü yaranmışdı. Amerikanın ilk insanları müasir Rusiya ərazisindən Alyaskaya sadəcə piyada gəlmişlər. Lakin onların miqrasiya vaxtı mübahisəlidir. Arxeoloqlar bir vaxtlar 13 min il əvvəl yaşamış “klovislərin” Amerika qitəsinin ilk məskunlaşanları olduğuna inanırdılar. Ancaq indi dəlillər ilk insanların Amerikaya daha əvvəl gəldiyini göstərir. Vaşinqton, Oreqon, Texas, ABŞ-ın şərq sahili və Floridada tapılan tapıntılar insanların Amerikaya “Klovis” xalqından çox əvvəl gəldiyini göstərir. Nyu-Meksikodakı ayaq izləri 23.000 il əvvələ aiddir. Meksika mağarasındakı daş alətlər 32.000 il əvvələ aid ola bilər. Koloradoda aşkar edilmiş “kəsilmiş mamont” 31.000-38.000 il əvvələ aiddir. Yanğın izləri isə insanların Alyaskada 32.000 il əvvəl peyda olduğunu göstərir. Ola bilsin ki, bu tarixlərdən bəziləri səhvdir, lakin hər yeni kəşflə bu ehtimallar azalır. Erkən miqrasiya məsələsi əsas sirri həll edərdi. 13.000 il əvvəl nəhəng bir buzlaq, “Laurentian Buz Vərəqi” Kanadanı üç kilometr qalınlığa qədər buzla örtmüşdü. Əgər insanlar o vaxt Şimali Amerikaya gəliblərsə, buzlu səhradan necə keçiblər? Alyaskanın cənub-şərqindəki buzlaqlar və “fyordlarla” dolu olan sərt sahillər çox güman ki, keçilməz idi və ilk amerikalıların qayıqlarının olma ehtimalı azdır. Lakin 30.000 il əvvəl buz təbəqəsi hələ tam formalaşmamışdı. Buzların yayılmasından əvvəl insanlar Alyaskadan şərqdən Şimal-Qərb ərazilərinə, sonra cənubdan Alberta və Saskaçevandan keçərək Montanaya gəlib mamont və at ovlaya bilərdilər. İnanılmaz səslənir, lakin tamamilə mümkündür ki, insanlar Amerikada Qərbi Avropadan daha tez məskunlaşa bilərdilər. Bu məntiqlidir. Alyaskadakı iqlim sərt olsa da, o dövrdə Avropada potensial düşmənçilik edən neandertallar üstünlük təşkil edirdi.

Kəşflərin sonu

1492-ci il Amerikanın son kəşfi idi. Kolumb, Magellan və Kukun səyahətlərindən sonra insan “diasporunun” səpələnmiş nəsli nəhayət ki, yenidən bir araya gəldi. Bir

neçə təmasda olmayan tayfalar istisna olmaqla, qalan hər şey tədqiq edilmişdir. Yeni kəşflər artıq qeyri-mümkündür. Amma Amerikanın məskunlaşmasının tarixi hələ də yazılır və bizim baş verənlərlə bağlı anlayışımız inkişaf edir. Aleut eskimosları bir deyil, iki fərqli köç edə bilərdilər. Genlər qurucu xalqların digər, erkən populyasiyalarının mümkünlüyünə işarə edir. Polineziyalıların və norveçlilərin səfərlərindən az dəlil buraxdıqlarını nəzərə alsaq, hələ də sübutumuz olan başqa köçlərin də olduğunu güman etmək olar və edilməlidir. Bilmədiyimiz çox şey var. Amerika, əlbəttə ki, bir daha heç kim tərəfindən kəşf olunmayacaq, lakin onun uzaq keçmişdə kəşfi ilə bağlı hələ çox şey öyrənilməlidir.

​

İstifadə edilmiş resurslar:

1.https://bit.ly/3MMmPWk

2.https://assassinscreed.fandom.com/

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).