СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Исмий ве фииль сез бирикмеси.

Категория: Прочее

Нажмите, чтобы узнать подробности

13.10.16 с                                                Къырымтатар тили                         8   сыныф

Дерснинъ мевзусы:   Исмий ве фииль сез    бирикмеси.

Дерснинъ макъсады:  талебелернинъ бильгилерини арттырмакъ; окъувгъа ве бильги алувгъа меракъ ве истек

                   киби дуйгъуларыны  ашлав; сез бирикменинъ чешитлеринен таныштырмакъ ве джумлелерде

                   сечип алмагъа огретюв; ана тилине урьмет ве севги дуйгъуларыны арттырмакъ.

Талебелер не бильмек керек:    адий ве муреккеп сез бирикмелерини,  сез бирикмелерининъ чешитлерини.

Дерснинъ типи: текрарлав, огретюв ве пекитюв.

Корьгезме васталар:  дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.

Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси  бельгилев.

3.Эв вазифесини тешкерюв.

Текрарлав.   

            Синтаксис сёз бирикмелерининъ ве джумлелернинъ тизилишини ве маналарыны огренген тилъшинаслыкънынъ болюгидир.

            Джумлелерде токътав ишаретлерининъ къоюв къаиделерине пунктуация дейлер.

СЁЗ  БИРИКМЕСИ

            Джумледе сёзлер бири-биринен белли бир багъ вастасынен багьланып келирлер. Сёз бирикмеси эки я да экиден зияде там маналы сёзлер бирлешмесинден асыл олур. Грамматиканынъ къанун-къаиделери эсасында багъланып кельген эки я да экиден зияде там маналы сёзлернинъ бирлешмесине сёз бнрнкмсси дерлер.

            Сёз бирикмелери баш ве таби сёзлерден ибарет олурлар. Таби сёз баш сёзге бойсуныр. Баш сёз исе таби сёзни белли бир шекильде я да сырада кельмесини талап этер. Меселя: Курешнинъ арарети, мектепте окъумакъ, къырмызы гуль. Берильген бирикмелерде арарети, окъумакъ, гуль деген сёзлер баш сёзлери олып келирлер. Кунешнинъ, мектепте, къырмызы деген сёзлер исе таби сёзлер олып келирлер. Языда баш сёз (х) ишаретинен бельгиленир.

            Адий ее муреккеп бирикмелер

            Экиден зияде сёзлерден тешкиль тапкъан бирикмелерге муреккеп бирикмелер дерлер. Эгер бойле бирикмелерде сёзлерни айырып ишлетсек, эксерий алда, биз беклеген мана келип чыкъмаз. Меселя: ольчештиринъ: къатлы бина; ... яшындаки бала. Адий сёз бирикмелеринде де баш ве таби сёзлернен берабер башкъа сёзлер де ишлетилир. Эгер шу сёзлерни, айрыджа алып, баш сёзнен берабер ишлете бильсек, оларнынъ арасында багь мунасебети сезилир. Меселя: Тюневин сабадан джыйылгъан армут деген бирикмени тюневин джыйылгъан, сабадан джыйылгъан, джыйылгъан армут деп, ишлете билемиз.

Сёз бирикмелерининъ чешитлери

            Сёз бирикмелери баш ве таби сёзлерден ибарет олур. Баш сёзнен таби сёз тюрлю сёз чешитлеринден ифаде олур. М е с е л я : бизшикоюмиз, ишни тешкипь этмек, балабан бина, Нек чокъ, экисинден бири киби бирикмелерде бизим, ишни, балабан, пек, экисинден деген сёзлер таби сёзлердир. Коюмиз, тешкилъ этмек, бина, чокъ, бири деген сёзлер исе баш сёзлердир.

            Таби сёз баш сёзнинъ айны бир аляметини изалай. Баш сёз исе таби сёзге келиш ялгъамаларындан бир де-бирини къабул эттирир. М е с ел я: мектепке кетмек, эвден чыкъмакъ, талебелерден бириси ве башкъалары.

            Джумледе бирикменинъ баш сёзю насыл сёз чешитинен ифаделенгенине коре, бирикмелер учьке болюнирлер: 1. Исми сёз бирикмелери; 2. Фииль сёз бирикмелери; 3. Зарф сёз бирикмелери. Нутукъта энъ зияде исми ве фииль бирикмелери ишлетилирлер.

Исми сёз бирикмелери

            Исми сёз бирикмелеринде баш сёз исим, сыфат, замир, сайынен ифаделенир. Таби сёз озь ифадесини тюрлю сёз чешитлеринден тапар. М е с е л я : мавы кок, ешиль япракъ, аскерлернинъ эиъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, ишчилернинъ кимерлери, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.

 

 

Янъы мевзу боюнджа оджанынъ анълатмасы.

Исмий сёз бирикмелери

            Исмий сёз бирикмелеринде баш сёз исим, сыфат, замир, сайынен ифаделенир. Таби сёз тюрлю сёз чешитлеринден озь ифадесини тапар. Меселя: мавы кок, ешилъ япракъ, аскерлернинъ энъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.

            Вазифе:  Берильген мисаллернен джумлелер уйдурып, дефтеринъизге язынъыз.

            мавы кок, ешилъ япракъ, аскерлернинъ энъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.

            54– иш.  Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

                             

                                X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

                X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

                            X

Зарф + исим: чокъ вакъыт,  ..., .... .

                                                    X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .

Фииль бирикмелери

            Фииль бирикмесининъ баш сёзю фиильнен ифаделенир. Фииль бирикмесинде баш сёз сыфатфииль ве -макъ, -мек ялгъамалы исимфиильнен де ифаделене билир. Таби сёз исим, сайы, алфииль, исимфииль, сыфатфииль, замир, зарфнен ифаделенип келир. Меселя: эвден чыкъты, кельгендже бекледи, алтыны жиге больмек, ятып окъумакъ, эписини чагъыргъан, окъувны битирип, окъумагъа кетмек, тез келъмек.

            59–ынджы    иш. Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

                                  X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

                                  X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

                                        X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

                                 X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

                             X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

                                                  X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

                                        X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .

60-ынджы иш. Берильген метинни окъунъыз. Фииль сёз бирикмелерини сечип, дефтеринъизге кочюрип язынъыз.

            Шимдики хаялымда бир адисе джанланды. Куньлернинъ биринде, мени эвде къалдырып, къомшу койге кеткен эдинъ. Тизеанам пек агъыр хасталангъан эди. Бир афта бабамнен ве агъамларнен яшадым. Эгер бильген олсанъ, сенсиз насыл тарсыкъкъанымны... О вакъыт манъа бир афта эбедиет олып корюнди. Ниает, агъамлар: «Ана келе!», деп ёлгъа чаптылар. Сенинъ келеяткъанынъны эшитип, юрегим коксюмден чыкъып кетеязды. Мен де агъамларнынъ артындан чаптым. Дюньямны унутып, лятакъат олып, талагъым къатып, чапып барып сенинъ бойнунъа сарылдым... Анам, джигерим анам, эгер омюринъде анги дакъкъа энъ бахытлы деп сорасанъ, шубесиз, о вакъытта сенинъ къучагъынъда бойнунъа сарылгъан дакъкъадыр... Эгер лянетли дженк башланмагъан олса, аят не къадар бахытлы, кунешли ола биле эди!.. Дюнья дарма-дагъын олып кетти. Гуя кокте кунеш тутулды, ерге къаранлыкъ чёкти. Анам, бу оладжакъ шейми?! Сенсиз насыл омюр ола биле? Мени ташладынъ кеттинъ... Инъле, дертли къавал, къулакъларымны чынълат! Юрегимни чиль-парча эт!..

(Т. Халилов)

 

61–инджи иш. Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.

 

.......                          ........                                          .....                                          .....

.......       чапа          ........          узьдюре                  .....    язышылар                  .....           язмалы

.......                          ........                                          .....                                          .....         

 

Дерснинъ нетиджеси.

Эв вазифеси: 62–нджи иш.

Баалав.

 

 

Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

                             

                                X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

                X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

                            X

Зарф + исим: чокъ вакъыт,  ..., .... .

                                                    X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .

 

Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

                                  X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

                                  X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

                                        X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

                                 X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

                             X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

                                                  X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

                                        X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .

 

Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.

 

.......                          ........                                          .....                                          .....

.......       чапа          ........          узьдюре                  .....    язышылар                  .....           язмалы

.......                          ........                                          .....                                          .....         

 

 

 

 

Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

                             

                                X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

                X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

                            X

Зарф + исим: чокъ вакъыт,  ..., .... .

                                                    X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .

 

Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

                                  X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

                                  X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

                                        X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

                                 X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

                             X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

                                                  X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

                                        X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .

 

Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.

 

.......                          ........                                          .....                                          .....

.......       чапа          ........          узьдюре                  .....    язышылар                  .....           язмалы

.......                          ........                                          .....                                          .....         

 

Просмотр содержимого документа
«Исмий ве фииль сез бирикмеси.»

13.10.16 с Къырымтатар тили 8 сыныф

Дерснинъ мевзусы: Исмий ве фииль сез бирикмеси.

Дерснинъ макъсады: талебелернинъ бильгилерини арттырмакъ; окъувгъа ве бильги алувгъа меракъ ве истек

киби дуйгъуларыны ашлав; сез бирикменинъ чешитлеринен таныштырмакъ ве джумлелерде

сечип алмагъа огретюв; ана тилине урьмет ве севги дуйгъуларыны арттырмакъ.

Талебелер не бильмек керек: адий ве муреккеп сез бирикмелерини, сез бирикмелерининъ чешитлерини.

Дерснинъ типи: текрарлав, огретюв ве пекитюв.

Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.

Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси бельгилев.

3.Эв вазифесини тешкерюв.

Текрарлав.

Синтаксис сёз бирикмелерининъ ве джумлелернинъ тизилишини ве маналарыны огренген тилъшинаслыкънынъ болюгидир.

Джумлелерде токътав ишаретлерининъ къоюв къаиделерине пунктуация дейлер.

СЁЗ БИРИКМЕСИ

Джумледе сёзлер бири-биринен белли бир багъ вастасынен багьланып келирлер. Сёз бирикмеси эки я да экиден зияде там маналы сёзлер бирлешмесинден асыл олур. Грамматиканынъ къанун-къаиделери эсасында багъланып кельген эки я да экиден зияде там маналы сёзлернинъ бирлешмесине сёз бнрнкмсси дерлер.

Сёз бирикмелери баш ве таби сёзлерден ибарет олурлар. Таби сёз баш сёзге бойсуныр. Баш сёз исе таби сёзни белли бир шекильде я да сырада кельмесини талап этер. Меселя: Курешнинъ арарети, мектепте окъумакъ, къырмызы гуль. Берильген бирикмелерде арарети, окъумакъ, гуль деген сёзлер баш сёзлери олып келирлер. Кунешнинъ, мектепте, къырмызы деген сёзлер исе таби сёзлер олып келирлер. Языда баш сёз (х) ишаретинен бельгиленир.

Адий ее муреккеп бирикмелер

Экиден зияде сёзлерден тешкиль тапкъан бирикмелерге муреккеп бирикмелер дерлер. Эгер бойле бирикмелерде сёзлерни айырып ишлетсек, эксерий алда, биз беклеген мана келип чыкъмаз. Меселя: ольчештиринъ: къатлы бина; ... яшындаки бала. Адий сёз бирикмелеринде де баш ве таби сёзлернен берабер башкъа сёзлер де ишлетилир. Эгер шу сёзлерни, айрыджа алып, баш сёзнен берабер ишлете бильсек, оларнынъ арасында багь мунасебети сезилир. Меселя: Тюневин сабадан джыйылгъан армут деген бирикмени тюневин джыйылгъан, сабадан джыйылгъан, джыйылгъан армут деп, ишлете билемиз.

Сёз бирикмелерининъ чешитлери

Сёз бирикмелери баш ве таби сёзлерден ибарет олур. Баш сёзнен таби сёз тюрлю сёз чешитлеринден ифаде олур. М е с е л я : бизшикоюмиз, ишни тешкипь этмек, балабан бина, Нек чокъ, экисинден бири киби бирикмелерде бизим, ишни, балабан, пек, экисинден деген сёзлер таби сёзлердир. Коюмиз, тешкилъ этмек, бина, чокъ, бири деген сёзлер исе баш сёзлердир.

Таби сёз баш сёзнинъ айны бир аляметини изалай. Баш сёз исе таби сёзге келиш ялгъамаларындан бир де-бирини къабул эттирир. М е с ел я: мектепке кетмек, эвден чыкъмакъ, талебелерден бириси ве башкъалары.

Джумледе бирикменинъ баш сёзю насыл сёз чешитинен ифаделенгенине коре, бирикмелер учьке болюнирлер: 1. Исми сёз бирикмелери; 2. Фииль сёз бирикмелери; 3. Зарф сёз бирикмелери. Нутукъта энъ зияде исми ве фииль бирикмелери ишлетилирлер.

Исми сёз бирикмелери

Исми сёз бирикмелеринде баш сёз исим, сыфат, замир, сайынен ифаделенир. Таби сёз озь ифадесини тюрлю сёз чешитлеринден тапар. М е с е л я : мавы кок, ешиль япракъ, аскерлернинъ эиъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, ишчилернинъ кимерлери, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.





Янъы мевзу боюнджа оджанынъ анълатмасы.

Исмий сёз бирикмелери

Исмий сёз бирикмелеринде баш сёз исим, сыфат, замир, сайынен ифаделенир. Таби сёз тюрлю сёз чешитлеринден озь ифадесини тапар. Меселя: мавы кок, ешилъ япракъ, аскерлернинъ энъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.

Вазифе: Берильген мисаллернен джумлелер уйдурып, дефтеринъизге язынъыз.

мавы кок, ешилъ япракъ, аскерлернинъ энъ джесюри, гузеллер гузели, талебелернинъ эписи, талебелерден экиси, къызларнынъ бириси.

54– иш. Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

X

Зарф + исим: чокъ вакъыт, ..., .... .

X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .

Фииль бирикмелери

Фииль бирикмесининъ баш сёзю фиильнен ифаделенир. Фииль бирикмесинде баш сёз сыфатфииль ве -макъ, -мек ялгъамалы исимфиильнен де ифаделене билир. Таби сёз исим, сайы, алфииль, исимфииль, сыфатфииль, замир, зарфнен ифаделенип келир. Меселя: эвден чыкъты, кельгендже бекледи, алтыны жиге больмек, ятып окъумакъ, эписини чагъыргъан, окъувны битирип, окъумагъа кетмек, тез келъмек.

59–ынджы иш. Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .

60-ынджы иш. Берильген метинни окъунъыз. Фииль сёз бирикмелерини сечип, дефтеринъизге кочюрип язынъыз.

Шимдики хаялымда бир адисе джанланды. Куньлернинъ биринде, мени эвде къалдырып, къомшу койге кеткен эдинъ. Тизеанам пек агъыр хасталангъан эди. Бир афта бабамнен ве агъамларнен яшадым. Эгер бильген олсанъ, сенсиз насыл тарсыкъкъанымны... О вакъыт манъа бир афта эбедиет олып корюнди. Ниает, агъамлар: «Ана келе!», деп ёлгъа чаптылар. Сенинъ келеяткъанынъны эшитип, юрегим коксюмден чыкъып кетеязды. Мен де агъамларнынъ артындан чаптым. Дюньямны унутып, лятакъат олып, талагъым къатып, чапып барып сенинъ бойнунъа сарылдым... Анам, джигерим анам, эгер омюринъде анги дакъкъа энъ бахытлы деп сорасанъ, шубесиз, о вакъытта сенинъ къучагъынъда бойнунъа сарылгъан дакъкъадыр... Эгер лянетли дженк башланмагъан олса, аят не къадар бахытлы, кунешли ола биле эди!.. Дюнья дарма-дагъын олып кетти. Гуя кокте кунеш тутулды, ерге къаранлыкъ чёкти. Анам, бу оладжакъ шейми?! Сенсиз насыл омюр ола биле? Мени ташладынъ кеттинъ... Инъле, дертли къавал, къулакъларымны чынълат! Юрегимни чиль-парча эт!..

(Т. Халилов)


61–инджи иш. Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.


....... ........ ..... .....

....... чапа ........ узьдюре ..... язышылар ..... язмалы

....... ........ ..... .....


Дерснинъ нетиджеси.

Эв вазифеси: 62–нджи иш.

Баалав.



Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

X

Зарф + исим: чокъ вакъыт, ..., .... .

X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .


Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .


Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.


....... ........ ..... .....

....... чапа ........ узьдюре ..... язышылар ..... язмалы

....... ........ ..... .....





Ашагъыдаки нумюнелерге эсасланып, исмий сёз бирикмелерининъ мисаллерини девам этинъиз.

X

Сыфат + исим : татлы чай, ... , ... .

X

Сайы + исим: эки дост, ... , ... .

X

Зарф + исим: чокъ вакъыт, ..., .... .

X

Сыфатфииль + исим: окъугъан адам, ... , ... .


Ашагъыда берильген фииль бирикмелерининъ сырасыны девам этинъиз.

X

Исим + фииль: мектюп окъуй, ... , ... .

X

Сайы + фииль: дёрт букленди, ... , ... .

X

Замир + фииль: менден эшитмесин, ... , ... .

X

Зарф + фииль: чокъ алды, ... , ... .

X

Сыфатфииль + фииль: айткъандже япты, ... , ... .

X

Алфииль + фииль: турып окъуйым, ... , ... .

X

Фииль + фииль: кельди де кетти, ... , ... .


Схемаларгъа эсасланып, фииль сёз бирикмелерини тизип, дефтеринъизге язынъы.


....... ........ ..... .....

....... чапа ........ узьдюре ..... язышылар ..... язмалы

....... ........ ..... .....



Скачать

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!