Kasoqlar və Papaqlar

Kasoqlar və Papaqlar

Mənsur Kuçkarovun 12 oktyabr 2017-ci il tarixli məqaləsini rus dilindən doğma Azərbaycan dilinə tərcümə etdim....

Tərcümə nə dərəcədə alınıb, buna oxucular qiymət verə bilərlər.

(P.S. XIX əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçisi A.A.Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” adlı məhşur kitabında yazır: ”Tarix elə bir danışmayan natiqdir ki, sələflərin vəsiyyətlərini bütün təfsilatı və təriflərlə xələflərə bildirir, ehtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yollarını anladır. Gələcəkdə törəyə bilən əhvalatı keçmişin libasında insanların ibrət nəzərinə çatdırır”. A.A.Bakıxanov. Gülüstani İrəm. Bakı.1993. səh.9. rus dilində). (Bu bir həqiqətdir ki, bir ölkənin və bir xalqın tarixi, o ölkə və o xalq haqqında nə deyə bilərsə, hər bir tarixçi də o ölkə və onun sakinləri haqqında təxminən eyni şeyi deyə bilər).

Hələ dəqiq cavabı olmayan suallar: Qəribə təsadüf, yoxsa qəzavü-qədər?

Orta əsr salnaməçiləri və sovet tarixçilərinin xatırlatdıqları Papaqlar və Kasoqlar bu təfsir nəticəsində səhv olaraq müəyyən edilmiş, lakin ağlabatan olduğu qədər, biz bu versiyaya zidd olan məlumatları tarixi, etnoqrafik və arxeoloji nəzərdən təhlil etməyə çalışacağıq. Bu tayfalar haqqında X əsrdə Bizans imperatoru Konstantin Porfirogenit (Porfirogenet) özünün “İmperatorluğun idarə edilməsi haqqında” əsərinin 42-ci fəslində yazır: “Salonikdən Dunay çayına və Beleqrad qalasına, Türkiyəyə qədər yerin təsviri və Paçinakiya, Sarkel Xəzər qalasına, Rusiyaya və Pontus dənizində, Dnepr çayı yaxınlığında yerləşən nekropola, İqlim qalalarının yerləşdiyi Bosforla birlikdə Xersona; sonra - ölçüsünə görə dəniz də adlandırılan Meotida gölünə, Tamatarxa adlı qalaya qədər və buna - Zixiya, Papaqiya, Kasaxiya, Alaniya və Avasgiya - Sotiriupol qalasına qədər...Tamatarçanın o tərəfində, 18-20 mil aralıda, Zıxiya ilə Tamatarçanı ayıran Ukrux adlı çay var və Ukruxdan Nikopsis çayına qədər, onun üzərində çayla eyniadlı qala, Zıxiya ölkəsi var. Onun uzunluğu 300 mildir. Zıxiyanın yuxarısında Papaqiya adlı bir ölkə, Papaqiya ölkəsindən yuxarıda Kasaxiya adlı bir ölkə, Kasaxiyanın yuxarısında Qafqaz dağları və bu dağların üstündə Alanya ölkəsi var”. Təsəvvür etməyə çalışdıqları kimi və bunu əvvəlcədən düşünülmüş niyyət hesab etməsək, onda nə?.. Gəlin əks nöqteyi-nəzərdən yayınan məlumatları təhlil edək.Alman alimi Julius Klaprot 1822-ci ildə yazır: “Papaqiya Qafqazın cənub yamacında və orta əsr gürcü salnamələrində yaşamış çərkəzlərə papaqlar, ölkəsi isə Papaqiya adlanır. İndi də kabardiyalıların Babaqa adını daşıyan zadəgan ailəsi mövcuddur”. Hələlik kabardinləri qeyd edək. Daha sonra o, belə davam edir: ”Sonra Qazaxıstanı, ya da osetinlərin bu gün də adlandırdıqları Şərqi Çərkəzlərin daxili ölkəsini izləyir. Qazaxlar (kasaklar), mingrelilər isə kazaklar (kasak)”.Tebu de Mariqni (1818) yazır: “Osetinlər və mingrellilər çərkəzləri “kezex və ya “qazaxlar” adlandırırlar, bu da Bizans mənbələri ilə üst-üstə düşür “Qazaxiya” ölkəsi adında“ (ABKIEA, səh. 292). Eyni zamanda, bu məlumatda bir detal diqqəti cəlb edir: “Qazaxiya” kimi “Papaqiya” da çərkəzlər ölkəsində yerləşir və bu mövzuya birbaşa aidiyyəti olan çərkəzlər haqqındadır, lakin əvvəlcə mənbələrdə “Qazax” adı ilə kimlər nəzərdə tutulurdu? Hazırda Qafqazda və Türkiyədə Tərəkəmə xalqı kimi tanınan türk xalqı Qarapapaqlar (və ya Karapapaqlar) yaşayırlar. “Qara papaqlar” mənasını verən Qarapapaq, yeri gəlmişkən, Ukraynadakı “qara başlıqlılar” kimi (F. Rəşidəddin əsərində “qara papaqlar” “Kulax-i Siyah” kimi səslənir) hal-hazırda subetnik olaraq qrup, müasir Azərbaycan ərazisində, Gürcüstanda, Dağıstanda, İran Azərbaycanında və Türkiyənin Qara bölgəsində (və vaxtilə Qərbi Azərbaycan ərazisində) yaşayan azərbaycanlıların bir hissəsidir. Qarapapaqlar qəribə şəkildə papaqlara bənzəyir. Qarapapaqlar qazaxlara (qazaxlara), yaxud kazaklara (kazaklara) və borçalılara bölünürdülər və keçmişdə çərkəz kimi də tanınırdılar. Yada salmaq yerinə düşərdi ki, əks versiyanın tərəfdarları belə təsadüflərə məhəl qoymurlar və ya belə şeylər olmamış kimi davranırlar.

XVIII əsrdə Tiflislə Gəncə arasında, Qarabağda və müasir Ermənistan ərazisində qazaxların adı çəkilirdi. Fransız səyyahı Jan Şarden (1643-1713) Qafqazdan İsfahana səyahətindən sonra 1711-ci ildə Amsterdamda nəşr etdirdiyi “Parisdən İsfahana səyahət” adlı səyahət qeydində yazır: “Dilican şəhəri və bütün ərazisi onu əhatə edən 6 lyö (1 lyö - 4.444 km) (şimaldan, cənubdan, qərbdən və şərqdən Dilican şəhərini əhatə edir) Qamçı xana aiddir və Qazaxlar ölkəsi adlanırdı... Qazaxların əhalisi qürurlu və sərt dağlılardan ibarətdir” və burada onların Dağıstan qazaxları ilə əlaqəsi aşağıdakı faktla təsdiqlənir. XVI əsrdə Şah Təhmasib sünni qazaxları şimaldan özbəklərə qarşı istifadə etmək üçün Xorasana köçürmək üçün ilk cəhdi etdi, lakin Dağıstanda kumıqlardan olan Nəqşibəndi təriqətinin ali başçısı Şeyx-Əmir, 100 min tərəfdarları (müridlər) qazaxların müdafiəsinə qalxdılar. “Qazax xanı Bədrətdin onun sadiq müridi idi və şah əvvəlki qərarını ləğv etmək məcburiyyətində qaldı”. Fransız səyyahı Jan Şarden Əl-Nüveydin və Şəmsəddin Dimaşqli kimi qeyd edir ki, bu qazaxlar “Xəzər dənizinin şimal-şərqində yaşayan kazak tayfalarındandır”. Keçmişdə Azərbaycan qazaxlarının hələ də yaşadığı Azərbaycanın tarixi bölgələrinin bir hissəsində Qazax-Şəmsəddil sultanlığı mövcud olmuşdur. Burada toponimlər - Azərbaycan ərazisində olan “Qazax” və Gürcüstanla Ermənistan arasındakı tarixi Borçalı bölgəsi qorunub saxlanılmışdır. Dağıstanda El-Nüveydin və Şəmsəddin Dimaşqlinin fikrincə, qarapapaqlar “Borçala” və XIV əsrdə “Karabürəkli”nin olduğu “Karabürəkli” “Karapapaxı”- “Qarapapaqlar” ilə eyni məna daşıyır. Borçalı-qazaxlar və ya daha çox ümumi şəkildə Borçalı xalqı əvvəlcə ayrı-ayrı tayfalar olub, sonradan həmin tayfalardan ümumi adı Qarapapaq olan milliyyət təşkil ediblər. Osmanlı arxivləri Qarapapaq tayfalarını iki qola ayırır: Qazaxlar və Borçalu, burada qazaxlar: Qazaxlar, İspirlular, Paydarlar (baydarlar), Dəmirçi-Həsənlular, Çekvanlular, Nehrilər və Borçalılar: Aktala (və ya jarlar), Uzunlar, Kolagiren ( golegiren), tashir (taşir), pembek (penbek), arpalu (erpeli). Hələ 1048-ci ildə Bizans ordusuna qarşı Pasin (Qars) döyüşü zamanı hər iki tayfa səlcuqların tərəfində birlikdə hərəkət edərək orta əsr salnaməçilərinin Kasoqlar və Papaqlardan bəhs etdiyi dövrlərə çatırıq və sonra, nə olduğunu anlamaq lazımdır?

Bu Borçalu - Qazax tayfaları, Cənubi Qafqazda Qıpçaq çölü ilə bağlıdır və əl-Nüveydin və Şəmsəddin Dəməşqlinin fikrincə, Qızıl Ordanın Qıpçaq qəbilə strukturlarına mənsubdurlar. Türk tarixçisi M.F. Qırzoğlu həmçinin hesab edir ki, “Kür və Çoruqun yuxarı axarının qıpçaqları” və ya qarapapaqlar iki qıpçaq tayfasının, kuman (qıpçaq) və xəzərlərin törəmələridir. Kumanlar (yaxud qıpçaqlar), əks halda Borçalular, çox güman ki, papaqlarla hansısa şəkildə bağlıdırlar, əks halda Qarapapaq adını necə izah etmək olar? Aydındır ki, bu tayfa müxtəlif adlar altında mövcud olmuş və ya alternativ olaraq Papaqların yaşadığı ərazidə qıpçaqlar üstünlük təşkil etməyə başlamış və bir yerdə yaşayaraq yeni Borçalı adını götürə bilmişlər. Təsadüfi deyil ki, mənbələrdə kasoqlar bəzən adlandırıldığı üçün Xəzər xaqanlığının tərkibində olduqları üçün xəzərlərin adı çəkilir, lakin onların necə qıpçaq olmalarını aşağıdakı fərziyyə ilə izah etmək olar. Tarixçilər belə bir cərəyan yaratmışlar: tayfalar və ərazilər müəyyən bir ərazidə üstünlük təşkil edən və ya daha məşhur olan tayfadan ad alırlar. Belə ki, keçmişin coğrafi xəritələrində müvafiq olaraq “Skifiya”, “Sarmatiya”, “Alaniya”, “Xəzəriya”, “Tatariya” meydana çıxmış, bu tayfanın adı bu ərazidə yaşayan tayfalara verilmişdir. ...(P.S. həm də untmaq lazım deyildir ki, qonşu tayfalara adları elə qonşular verir: -Məsələn Lullubi tayfa adını qonşular veriblər və “düşmən deməkdir”). Eyni şəkildə Dəşt- i Qıpçaq anlamı meydana çıxdı və bu ərazilərdə yaşayan tayfalar vahid etno-siyasi birlik təşkil etməklərinə baxmayaraq, qıpçaq adlandırıldılar. Dəşt-i Qıpçaq Şərqi (Altaydan Xəzərə) Dəşt-Qıpçaq və Qərbi (Xəzərdən Dunaya) bölünən Dunaydan Altaya qədər olan çöl boşluqlarını adlandırdılar. Qərbi Qıpçaq ərazisi qədim rus salnamələrində “Polovets diyarı” və ya “Polovets çölü” (və ya “Vəhşi çöl”), Bizans və Avropa orta əsr salnamələrində isə Komaniya (və ya Kumaniya) adlandırlırdı. Qıpçaq çöllərində, “Lavrenti yazıları”na görə, Qıpçaqların xanı Kançakın birliyinə daxil olan Burçeviçi qəbiləsi yaşayırdı. Burçeviçi, “şərq mənbələrində əl-buri (buri)” (S.Pletnev) və ya türkcə “Qurd” mənasını verən burjitlər (“borc”) kimi göstərilir və Cənubi Qafqaz türklərinin tələffüzündən əldə edilmişdir. Borçalı (qurd oğulları) və bu borcçallara “karabureklu” (əl-Nüveydinin və Şəmsəddin Dəməşqli) deyilir. Davam etməzdən əvvəl düşünməyə dəyər ki, niyə bəzi xalqların bir neçə adları var, məsələn, çeçenlər Noxçi, içkeriyalılar kimi tanınır? Yoxsa deyək ki, qıpçaqlar, onlar da qıpçaqlar, kumanlardır? Qıpçaq nümunəsi haqqında olmasa da, yenə də təkrar edəcəyəm, - bu zaman daha məşhur bir tayfadan qonşu tayfalar, skiflərdən - skiflər, savromatlar - sarmatlar, kazarlar - xəzərlər və s. Bu xüsusilə coğrafi sərhədlər, ümumi həyat tərzi olan və ya eyni dildə danışan zaman baş verir. Ən azı bu amillərdən birinin kasoqların və papaqların taleyində həlledici rol oynadığını iddia etmək olar. Müasir çeçenlərdən danışırıqsa, onların Noxçi olması, mötərizədə çeçen (noxçı) kimi əlavə ifadələr tələb olunmur və buna görə də onların eyni xalq olduqları açıq-aydın görünür, lakin keçmiş xalqlar haqqında danışarkən , belə izahatlar olmadan, məsələn, niyə eyni tayfaların kasaklar/ kaşaklar/ kazaklar/ qazaxlar və ya qıpçaq tayfası Buri/Borçalı/Burçeviçi/ /Burjit/Borj adlandığını düşünmək olar ki, söhbət müxtəlif tayfalardan gedir. Səbəblərdən biri müəyyən bir dilin təbiətinin təkrar istehsalıdır, digərinin ləqəbləri ola bilər, məsələn, “qara papaqlar”. Bu, bilavasitə Papaqlar və Kasoqlara aiddir. Qarapapaqların sinonimi olan “Qarabürəkli” - “qara papaqlar” açıq-aydın, qarapapaq etnoniminin mənşəyindən danışsaq, çox güman ki, onu qonşular “papax (lar)” baş geyimi taxmaq adətindən veriblər, yaxud onları ətrafdakı əhalidən fərqləndirən “papaq”, lakin Burçeviçilərin canavar dərisindən baş geyimləri taxmaq adətinə görə “bürək” (həmçinin baş geyimi) “buri” (və ya tufan) sözündən yarana bilərdi , çünki qıpçaq tayfası cəsarət və qüvvət üçün bu heyvanla əlaqəli idilər. Həqiqətən ”burcəlilər” canavara sitayiş edirdilər. 1097-ci il rus salnaməsində döyüşdən əvvəl Burçeviçidən olan Qıpçaq xanı Bonyakın sehrbazlığı və ya cadugərliyi haqqında bir hekayə var: -“...Və gecə yarısı olarkən, Bonyak ayağa qalxdı və ordudan uzaqlaşdı, ciddi şəkildə ulamaya başladı...”. Amma əgər “bürək” “buri”dən (qurddan) yarana bilsəydi, “papaq” və ya “papah” əvvəlcə tamam başqa məna daşıya bilərdi, hətta öz adı olmaya da bilərdi, əks halda bu məlumatı necə izah etmək olar? XIII əsr ərəb alimi ibn Səid əl-Məğribi yazır:- “Qafqaz xalqlarından ən qərbdə yaşayan kasa xalqıdır, daha şərqdə azkyaşlar, abxazlar və alanlar yaşayırdı”. Burada “kasa” xalqının yanında, papaq tayfasının yerində isə “azkyaşilər”, zıxların əvəzinə isə abxazlar göstərilir. Buradan belə çıxır ki, “Azkyaşi” papaqların əsl öz adı idi, abxazlar və zıxlar deyəndə isə eyni tayfaları nəzərdə tuturdular? Əgər “azkyaşi”ni iki hissəyə ayırsanız, “az” və ya “as” ümumi öz adı, yəni Qafqazda bu öz adı ilə yaşamış bulqar-alan tayfaları arasında, daha əvvəllər meydana çıxmazdan əvvəl əldə edilir. İkinci hissə - “kyaşi”, türkcə “xalq” dolayısı ilə onların türk mənşəyini göstərə bilər. Bunlar fərziyyələrdir, lakin məntiqi ardıcıllıqla düzülmüş başqa faktlar da var - “problemi müəyyənləşdirmək və aydınlaşdırmaq lazımdır” ( P.S. Məsələn Babək - Papak, ... , Bakıda Zığ - qəsəbəsi).

Qafqaz çərkəzləri

Əl-Nuveydi (XIV əsr) və Şəmsəddin Dəməşqli Dağıstan ərazisindəki qarapapaqları “Karaberklu” və Borçalu adlandırdıqları “polovetslər” və ya qıpçaqlar “Zaqafqaziya”nın taleyində mühüm rol oynamışlar. Rus tədqiqatçısı S. Pletneva “Polovetsı” əsərində yazır: “Qıpçaqlar Kiyev Knyazlığında “qara başlıqlılar” kimi

Gürcüstanda eyni vəzifələri yerinə yetirirdilər” [11, s.96]. Qeyd edək ki, Qafqazın öz “qara papaqları” olmuşdur. Gürcü salnamələrinə görə, “polovetslər” (və ya “qıpçaqlar”) dövlətlərin düşmənlərinə qarşı hərbi muzdlular kimi dəvət edilirdilər. 1118-ci ildə səlcuq türkləri ilə müharibəyə hazırlaşan gürcü şahı Qurucu IV Davud Xan Atrakın (Şarukanın oğlu) başçılıq etdiyi 40.000 qıpçaq döyüşçüyə başçılıq edərək alanların torpaqlarından keçirdi. Gürcü salnaməçisi belə yazır: “ O, sadiq adamlarını göndərib “polovetsləri” və qayınatasını çağırdı, onlar sevinclə qəbul etdilər...”. Nə üçün sevinclə? Gürcü çarı Qurucu IV Davud Qıpçaq xanı Atrakın qızı Quranduxt ilə evlənmişdi və salnaməçi bunu “onun qayınatası” kimi qeyd edir. Quranduxt “bütün Gürcüstanın kraliçası” idi (xronikadan sitat). Salnaməçi sözünə davam edir: “O, qırx min nəfərdən ibarət qıpçaq ordusunu arvadları və uşaqları ilə əlverişli yerlərdə yerləşdirdi, onları atlar və ləvazimatlarla təmin etdi. Beş minə yaxın insan, xristianlığı qəbul edənlər cəsarətlə sınandılar. Qıpçaqların özləri isə, əsasən, gündən-günə xristian oldular və Məsih üçün saysız-hesabsız insanlar (“Kartlis Tshovreba”. red. Koxçiaşvili; “Kartvili Eris”, tarix, 2-ci cild, İ. Canaşvili) əldə edildi. 1122-ci ildə qıpçaqlar və alanlar Tiflisin azad edilməsində iştirak etdilər. Qıpçaq -gürcü qoşunları Şirvana yürüş etdi. Davud tarixçiləri bu kampaniyalarda iştirak edən qıpçaqların sayını bildirirlər - 50 min (“Gürcüstanın tarixi” trans. M.İ. Brosset, 1-ci hissə, səh. 367 - 369). Eyni zamanda, “Kartlis Tsxvreba”nın yazdığına görə, qıpçaqlar xristian idilər və Zaqafqaziyada məzar daşları xristian məzar daşları üzərində at və qoçların daş heykəlləri şəklində, eləcə də həmin dövr üçün xarakterik olan paltar və ayaqqabı geymiş insanların təsvirləri terk xalqlarında qorunub saxlanılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, indiki Ermənistanın şimal-şərqində yerləşən Uzunlar (və ya Odzun), Sanahin, Ağbat, Qoşavenk, Eyrivenk xristian məbədi kompleksləri İslam dini qəbul edilənə qədər Qarapapaqlara və ya elə həmin qıpçaqlara məxsus olmuşdur. Rus, Bizans və bəlkə də Xəzər Xaqanlığı dövründə xristianlaşan Kasoqların təsiri ilə pravoslavlığı qəbul etmişlər. Gürcü çarı III Georginin (1156-1184) dəvəti ilə alanlarla birlikdə daha bir neçə on minlərlə qıpçaqlar, onun qızı Tamaranın hakimiyyəti dövründə onların hərbi kontingentləri də gətirildi. Tarixçilərin fikrincə, hakimiyyətin oğulsuz padşahı III Georgidən onun qızı, ən böyük gürcü çariçası Tamaraya keçməsinə zəmanət verən gürcü çarına sadiq qıpçaqlar idi, onun altında gürcü çarlığının sərhədləri cənuba doğru genişlənirdi. Çariça Tamaranın ilk əri rus knyazı Andrey Boqolyubskinin oğlu (üstəlik yarı Qıpçaq idi) və Qıpçaq qadın Ulitanın oğlu idi. Demək lazımdır ki, rus knyazları ilə qıpçaq qadınlar arasında nikahlar o dövrlərdə adi bir hadisə idi, onlar “qırmızı qıpçaq qızlarla” evlənirdilər və artıq onların övladlarında da qıpçaq qanı axırdı. “İqorun yürüşü”nün qəhrəmanı İqor Svyatoslaviçin dörddə üçü qıpçaq idi, anası və nənəsi xan qızları idi, Yuri

Andreeviç Boqolyubski isə çariça Tamara ilə evlənməzdən əvvəl Qıpçaq çölündə anasının qohumları arasında yaşamışdır. Beləliklə, qıpçaqlar təkcə Rusiyada deyil, Gürcüstanda da yaxşı tanınırdılar, buna görə də qıpçaqlar başqa köçərilərlə qarışdırıla bilməz, lakin qıpçaqları müxtəlif adlarla çağırırdılar. Gürcü salnamələrində, o cümlədən “Taclı xalqın tarixi və tərifi” ndə 1191-ci ildə Vardan Dadianinin hərbi yürüşündə iştirak edən Kaşakların adı çəkilir. Gürcü mənbələrində kaşoqlar “kaşaqlar” adlanır, xüsusən də gürcücə “Taclıların tarixi və mədhiyyəsi”ndə Kaşaqların Vardan Dadianinin yürüşündə iştirak etdiyi, yaxud hansı qazaqlardan söhbət getdiyi bildirilmir. Eyni hadisələrdə kaşakların yerinə qıpçaqların adı çəkilir? Yuxarıdakı məlumatlara əsasən - Qıpçaqlar/ Qarapapaqlılar/ Qazaklar/Kaşaklar/ Kasoqlar/Çərkəzlər hər şeyə uyğun gəlir. Məsələn, Potto belə bir aydınlıq gətirir: “Şərqi Çərkəzlər, ... Osetinlər hələ də qazaxlar (kasax), minqrellər isə kazaklar (kasak) adlanır” (Vardan Dadiani, Menqrel), bununla da bir və eyni tayfanın necə olduğunu başa düşmək olar, onları ərəblər kimi “kaşaklar” - kasoqlar kimi fərqli adlandıra bilərlər.

Axtarışa davam edirik.

Gürcüstanda çərkəzləri qıpçaq adlandırırdılar. V.Ançabadze: “Qıpçaq çərkəzdir”. “XI-XIV əsr gürcü salnamələrinə görə Şimali Qafqazın qıpçaqları”. Nalçik. 1960. s.117-də yazır: “Qıpçaqlar iki qoldan ibarətdir - Ön Qafqaz çöllərində yaşayan Çərkəslər və Toksobiçlər”. Yalnız sonrakı gürcü salnamələrində “yeni qıpçaqlar” (Qıvçaqlar Axalnı), əvvəllər Nakiz Çakaras (Çarkas) adlandırmışlar ( Kartlis Tsxovreba, red. Koxçiaşvilinin rəhbərliyi altında; “Kartvili Eris”, tarix, 2-ci cild, İ.Canaşvili). Gürcüstan ərazisində qalan qıpçaqlar gürcülərlə bu gün müxtəlif hesablamalara görə, 10%-dən 20%-ə qədər assimilyasiyaya uğramışlar. Gürcü soyadları türk mənşəlidir, məsələn, qıpçaq tayfasından olan Burcanadze “Borc”, əslində “Borçalı”dır. Üstəlik, “Borçalılar”ın nəsli hələ də Gürcüstanda yaşayır, lakin azərbaycan türkləri kimi. Lakin onlar qıpçaq “Bürc-oğlu”ndan (Qurd oğulları) törəmələri haqqında əfsanələri hələ də qoruyub saxlayırlar.

Dağıstanda çərkəzlər.

“Qeyd edirik ki, iran və gürcü mənbələrində kumıqlar və onların hökmdarları olan Tarkovskinin şamxalları “Çərkəz”, “Çərkəz xanı” adları ilə tanınırlar [Əliev, 2009, s. 28]6). “Şahzadə İsmayılın tərəfdarları arasında çərkəzlərin başçısı Şamxal Sultan da var idi” (E. M. Mamistvalişvili, Səfəvilər dövlətində və gürcülərdə siyasi mübarizə, s. 110). “Gürcü Çerkesidzesinin (və buna görə də “Çarqasat” digorunun) əcdadının Səfəvi şahlarının xidmətində olan Kumık Şauhalidi (Çerges-Şauhal) olduğunu və 1577-ci ildə darmadağın edilməsindən sonra güman etmək əsassız deyil. Şirvanda məğlubiyyətə uğrayaraq xalqı ilə birlikdə Kaxetiyaya qaçdı” [Kirzioğlu, 1993, s. 262-263]”. 1640-cı ildə N.Vitsen tərəfindən Şimal-Şərqi

Qafqazda çərkəzlərin adı çəkilir: “Çərkəzlər ölkəsi”, “Xəzər dənizinin yaxınlığında yerləşir. Dil və geyim baxımından dağıstanlılara bənzəyir”.

“Bu Kassoqilər (kassoghi) rus səlnamələrindəkilərdir”.

Rus alimi Karamzin (1766-1826) da oxşar müşahidəni bölüşür. Onun “Rusiya dövlətinin tarixi”nin beşinci cildində yazılır: “Bizim salnamələrimizə görə Xəzərlə Qara dəniz arasında yaşamış kasoqları xatırlayaq, eyni yerlərdə imperator Konstantin Porfirogenitin dediyi Qazax ölkəsini də xatırlayaq; əlavə edək ki, osetinləri indi də “çərkəz qazaxları” adlandırırlar. “Dağ tatarları qulu kasok adlandırırdılar”, Miller yazır ki, ..”amma burada başqa bir şey vacibdir: Bu ad, görünür, çərkəzlərin osetin adı ilə eynidir, salnamələrimizdə kasoq şəklində bilinir”. [Miller Vs., Kovalevsky M. Kabarda dağ cəmiyyətlərində. 1883]. Kasoqların adı ilk dəfə rus salnamələrində, 965-ci ildə knyaz Svyatoslavın xəzərlərə qarşı yürüşü zamanı çəkilir. Maraqlıdır ki, V.N. Tatişşev Kiyev knyazı Svyatoslavın 965-ci ildə Şərq yürüşü haqqında “Keçmiş illərin nağılı”ndakı məlumatı götürmüşdür. Burada yazılır: 6473 (965) Xəzərlər ilə müharibə. Xaqan. Xəzərlər məğlub oldu. Beloveja. Yase. Kosoqi. Svyatoslav xəzərlərə qarşı getdi. Bunu eşidən xəzərlər öz knyazı Xaqanla (136) ona qarşı çıxdılar və qoşunları ilə şiddətli döyüşə başladılar. Hər iki tərəfdən uzun və cəsarətli döyüşdən sonra Svyatoslav məğlub olub Beloveja şəhərini aldı. Sonra da davam edərək çoxlarını məskunlaşmaq üçün Kiyevə gətirdiyi Yaseları və Kosoqları məğlub etdi və şəhərlərini yerlə-yeksan etdi (137). Elmi ədəbiyyatda erməni, Bizans və gürcü səlnamələrində kasoqların daha əvvəl xatırlanmasına istinad edilir, lakin bu məlumatlar tənqidə tab gətirmir. Məsələn, VIII əsrin sonu – IX əsrin əvvəllərində yaşamış rahib Epifaniusun kosoqları, bu mətnin tədqiqatçısının məlumatına malik olan bir surətköçürənin səhvi nəticəsində meydana çıxmışdır (Vasilievsky V.G. 1909). V.N. Tatişev nəinki Tmutarakanın yeri haqqında dəqiq təsəvvürə malik deyildi, həm də Kasoqların mənşəyi haqqında aydın təsəvvürə malik deyildi. Lakin demək olar ki, bütün tədqiqatçılar Kasoqları Konstantin Porfirogenitin xəritəsində “Kasaxiya” ölkəsi kimi göstərilən Kuban hövzəsində, Ön Qafqazda lokallaşdırırlar. Konstantin Porfirogenitin məlumatını rus kapitanı A.Q.Tumanskinin Azov bölgəsində və Kubanda “Kasak ölkəsi”nin göstərildiyi 982-ci il tarixli “Hudud əl Aləm” əsəri də təsdiq edir. 943-cü ildə ərəb tarixçisi və coğrafiyaşünası Əl-Məsudi “Şirvan və Əl-Babın tarixi” əsərində “Kasaklar ölkəsini” xatırladaraq bu xalqın alanların qonşuluğunda, Qafqazla qonşuluqda yaşadığını bildirir. N. Tatişşevin Kasoqlar haqqında fikirləri, təfərrüatlarda uyğunsuzluqlar olsa da, çox fərqlidir.Tatişev bir yerdə Xəzər qalasını Belaya Veja lokallaşdırır, xəzərlərlə birlikdə Yaselər və Kasoqları xatırladır. Arxeoloqlar Qərbi Trans-Kuban bölgəsində və Anapa-Gelencik bölgəsində iyirmidən çox məzar yeri - Borisovski

məzarlığı, Durso, Kazazovo-2, Moldovanovski, Psekupski və başqaları, Kuban-Qara dənizin erkən orta əsrlərə aid kremasiyalar qrupunda birləşdirirlər, onların hesab etdikləri kimi bunlar Kasoqlara aiddir. Məlum olub ki, Kasoqlar ölülərini yandırdılar. Ritual keramika qablarındakı küllər qəbirə qoyulur, üstə kiçik torpaq təpə tökülür, qəbirlərə silah (zireh də məlumdur), at qoşquları, zinət əşyaları (o cümlədən qiymətli metallar), məişət əşyaları, ocaq ləvazimatları və s. qoyurmuşlar. Bu da onları Adıq-Zıxlardan “daş qutularda qəbir dəfnləri” ilə fərqləndirir. VI-IX əsrlərə aid Zıxların məskəni ərazisində tamamilə fərqli dəfnlər xarakterikdir, zıxlər ölülərini “daş qutularda” basdırırdılar. Dəfnin kremasiya xarakteri yalnız Şimal-Qərbi Qafqaz üçün nəzərdə tutulmuşdu, Podontsovo bölgəsindəki Suxoqomolşanski məzarlığının yeni tədqiqatları göstərdi ki, bu, Saltovo Mayatski mədəniyyəti üçün də xarakterikdir, “bu etnik qrupun nümayəndələrinin mövcudluğunu göstərir. Podontsovo vilayətində” [Pyankov 2001, 117-120], sonralar A.V.Pyankovun fikrincə, “Saltovo Mayak” köçkünləri tərəfindən Kubana gətirilmişdir. “Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, Xəzər Xaqanlığının şimal-qərb sərhəddində Xəzərlər dövründə kremasiya ayininin daşıyıcıları ilə yaxın qohumluq əlaqəsi olan əhali yaşayırdı”. P.S. Uspenski yazır: “Dəfn mərasimləri və qəbir əşyalarının müqayisəsinə əsaslanaraq, tədqiqatçılar Kuban və Severski Donetsində kremasiya məzarlarını tərk edən əhalinin ümumi mənşəyi haqqında bir fərziyyə irəli sürdülər”. “İki qrup kremasiya dəfnlərinin oxşarlığı, “Seversky Donets abidələrində Durso tipli dəfnlərin materiallarına birbaşa bənzətmələrlə göstərilir, - deyə Uspenski davam edir. Buna görə də hazırda A.V.Pyankov və V.A.Tarabanovun qənaətləri bir çox tədqiqatçılar tərəfindən dəstəklənir”. (Aksenov, Tortika, 2001. s. 201; Armarchuk, 2003. s. 2240). 965-ci ildə Svyatoslavın Xəzərlərə gedən yolda Yaslar və Kasoqlarla harada görüşə biləcəyi barədə daha dəqiq təsəvvürə sahib olmaq lazımdır. Bir qrup tədqiqatçı var ki, onlar Svyatoslavın 965-ci ildə Kubanın aşağı axınında onlarla görüşdüyünü, orada Taman yarımadasındakı Kasoqları fəth etdiyini və bununla da Tmutarakan knyazlığını qurduğunu yazır. G.F.Turçaninova, Svyatoslavın marşrutunu yenidən təhlil edərək, arxeoloqların Kubandan əvvəl, Donda kasoqların olması ilə bağlı son qənaətlərini təkrarlayaraq, başqa bir fərziyyə irəli sürür “... Yaslar və Kasoqlar Şimali Qafqazda yaşamışlar. Onların hər ikisi Don bölgəsində, Belaya Vejanın aşağısında ola bilərdi. Yəqin ki, Kosoq etnik adı da rus dilinə eyni vaxtda daxil olub. Podon Yases - Alanlar, aşağıda Don deltası Kasoqinin yanında oturmuşdular...” [Турчанинов, 1971, s. 75]. V.N.Tatişev də Donda kasoqların mövcudluğunu qeyd edib, “Yaslar, Moldovada kosoqlarla birlikdə. ... lakin Donda başqalarının adı çəkilir”, bu da kasoqların Don mənşəyini təsdiqləyir. Xəzər xaqanlığı VII əsrin ortalarından (630) başlayaraq X əsrin ikinci yarısına qədər

(630-965) Şərqi Avropanın geniş ərazilərini fəth etmiş bir dövlət olmuşdur. “Saltovo-Mayak tipli abidələr uzaq şimal-şərqdə - orta Volqada, qədim Volqa Bolqarıstan torpaqlarında da tanınırdı.Yazılı mənbələr sayəsində biz bilirik ki, Azov bulqarlarının bir hissəsi VII-VIII əsrlərdə bu uzaq şimal torpaqlarına köçdü və burada yeni bir dövlət - Volqa Bolqarıstanı yaratdı. (Pletneva S. A. “Köçərilikdən” şəhərlərə. “Saltovo-Mayak mədəniyyəti” - M, 1967). Xəzər xaqanlığının əhalisi həm katakomba, çuxur və kremasiya dəfn mərasimlərini həyata keçirirdilər. Erkən orta əsr Avrasiyasının bu ən böyük arxeoloji mədəniyyəti əsasən Xəzər Xaqanlığının türk əhali qruplarına - bolqarlara, alanlara və xəzərlərə aid idi, baxmayaraq ki, bolqarlar bu mədəniyyətin əsas əhalisi idi. V.V. Mavrodin yazır: “Saltov mədəniyyətinin yayıldığı cənubda bolqarlar yaşayırdı. Onların tipik abidəsi Zlivkidir. Burada, xüsusən də Prut və Dnestr çayları arasındakı ərazidə “Qara bolqarlar” yaşayırdılar..”. Bunlar türklər idi, eləcə də “Slavlar öz yazılı tarixinin başlanğıcında avarlarla qarşılaşmışlar. Göründüyü kimi, Şərqi slavyanların dilindəki ən qədim türk alıntıları bolqarlarla bağlıdır”. Türklərin üstünlük təşkil etdiyini Alanian Mayatski qəsrinin divarlarındakı türk yazıları və s. sübut edir. “Bundan başqa, Mayatski yaşayış məntəqəsinin daşlarında və Donun aşağı hissəsində tapılan balbalların üzərindəki eyni yazılara əsasən türk dili həmin ərazilərdə geniş yayılmışdı. Əsrlər boyu Don bölgəsində - və Alaniya meşə-çöllərində, Bolqar çöl yaşayış məntəqələrində və köçəri düşərgələrində” və “Xəzər Xaqanlığında həm alanların, həm də bolqarların dili və yazısı türkcə idi”. (S. A. Pletneva “Köçərilikdən şəhərlərə”. “Saltovo-Mayak mədəniyyəti” M, 1967). “Ümumi dil və yazı - deyə S.A.Pletneva davam edir: “..geniş ərazi üzərində olan Xaqanlığın sakinlərini qonşuları, özləri və bütün ölkələr tərəfindən qəbul edilən vahid bütövlükdə birləşdirən daha iki amil idi. Yürüşlərdə, ticarət yollarında, diplomatik səfərlərdə rastlaşdıqlarını bildirir”. Xəzər xaqanlığının tərkibində vətəndaş müharibəsi başlayandan sonra şərqdən peçeneqlər və q(ğ)uzlar, qərbdən isə Svyatoslav rusları bundan istifadə etdilər və rus salnaməsində Yası Alanlar və Kasoqlar məhz o zaman peyda oldular. A.V.Pyankovun fikrincə, xəzərlər bu qeyri-sabit dövrdə “öz adı kass (kaspi) termini olan” Xəzər Xaqanlığının cənub-qərb sərhədini möhkəmləndirmək üçün Şimali Donetskdən köçəriləri Kuban hövzəsində məskunlaşdırdılar (A.V.Pyankov). O. B. Bubenok “Xəzər Xaqanlığının cənub-qərb sərhədində kasoqlar” əsərində Kuban bölgəsində kremasiya dəfninin meydana çıxması ilə yeni Kasoq etnoniminin meydana çıxmasının bir-biri ilə əlaqəli olduğu qənaətindədir. Bütün tarixçilərin inandığı ərəb tarixçisi, coğrafiyaşünası və səyyahı Əbul-Həsən Əli ibn əl-Hüseyni (896-956) bunu öz əsərlərində təsdiqləyərək deyir ki, Kasoqlar Qafqaz silsiləsindən o tərəfdə yaşayıblar. Bundan əlavə, Kasoq etnoniminin yaranma yeri diqqətəlayiqdir - bu, Kuban çayının hövzəsidir –

hunların, xüsusən də bolqarların, sabirlərin çoxəsrlik köçərilik etdiyi yeridir, A.V. Pyankov bu tayfaları “türk mənşəli” olduğunu vurğulayır. “Aydındır ki, həm Kubanda, həm də Şimali Donetskdə bu tip kremasiya daşıyıcıları çöl mədəniyyətləri ilə bağlıdır və türk və ya uqor mənşəlidir. Yəqin ki, hər iki qrup eyni etnik qrupun bir hissəsi olub və ümumi ad daşıyırdı. Onları - kasoqlar/ kaşaklar/ kaşakilər” adlandırırdılar, - deyə A.V.Dmitriyev yekunlaşdırır. “1950-ci illərdə “Macar alimləri” o qədər də sadə olmasa da, Qu quşları liqası dövründən (IX əsr) macarların Donetsk və Volqa arasındakı çöllərdə, yəni Saltovo-Mayak mədəniyyəti ərazisində yaşadığına inanırdılar. Molnar bilavasitə Saltovo-Mayak mədəniyyətinin bəzi abidələrini (məsələn, Vorobyovski məzarlığı) macarlara məxsus adlandırır”(Pletneva S. A. “Köçərilikdən şəhərlərə. Saltovo-Mayak mədəniyyəti”. M, 1967).

http://docplayer.ru/39873918-Kasogi-na-yugo-zapadnoy...

http://xn--80ad7bbk5c.xn--p1ai/.../ot-kocheviy-k-gorodam...

Kasoqlar hərbi kastadır, yoxsa muzdlular?

“Kasoq”un mənasının dəqiq anlayışı hələ də yoxdur. “Erkən orta əsr mənbələri bizə xəzərlərin ilkin adının variantlarından birini - Xosa verir” (Mənbə: “Xəzər Xaqanlığının cənub-qərb sərhədindəki Kasoqlar”. O. B. Bubenok). Bulqar-Alan dövründə Aselər və Daxsalar, Bulqarlar, Barsillər, Xəzərlər meydana çıxdı, Kasoqların da adı çəkilir. Kasoqlar kim idi? B.B.İrmuxanova, ka-sa, ko-sa etnonimi Çin mənbələri əsasında xəzərlər adlanırdı, lakin Dunlop Çin salnamələrinə istinad edərək belə hesab edir ki, “ko-sa” etnonimi qədim uyğurlar başa düşülməlidir. Bu qəbilələrin çoxdilli olduğuna inanmaq üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Şübhəsiz ki, kas (kos) sözü ancaq türk mənşəli xalqların, məsələn, kaysakların öz adı ola bilərdi, adıge dilinin tələffüz qaydalarına görə belə səslənə bilməz. Diqqət yetirin, “Kas” sözü xəzər, qazax, kazaklarda samitdir. Görəsən, KASoqlar konkret bir funksiya yerinə yetirmək məqsədi daşımasaydılar, Xəzər Xaqanlığının şimal-qərb sərhədlərində yaşasaydılar, hansı rolu oynaya bilərdilər? Burada cavab “Kasoq” etnonimində ola bilər. Bəlkə bu, “Kazak”ın daha köhnə reproduksiyasıdır? Bəzi insanlar Dondakı səs və yaşayış yerinin oxşarlığına görə belə düşünürlər. Güman edirəm ki, onlar bilavasitə bu yerlərdə bulqarlarla (Saltova - Mayatskaya mədəniyyəti) bir yerdə yaşayan alanlarla əlaqəli ola bilərdilər. Türk dillərində feldən isim əmələ gəlmə qanununa görə (şəkilçi əlavə etməklə: ak, akq, qa, ka və s.) türk dillərində Kas + Ak, , - “Ağ Qaz” (türk) çoxalır, bu mənası Kasak - Kasog - Kazak - Qazax - Kaşak etimologiyasını əks etdirə bilər... Bəlkə cavab “Papaq”ın etimologiyasındadır, burada “Ak” Ağ”, Pap” isə baş örtüyü növüdür? Son anlayış hələ aydın deyil. “Kasoq”, “Qazax”, “Kazak”, “Xəzər”, “Kuman” etnik terminlərinin kökü Kas (kaz, xəz, ka) - “Qu quşu (qaz)”dır. “Qu quşu” ilk

dəfə rus tarixi mənbələrində Kiyev haqqında qədim rus əfsanəsində xatırlanmışdır. Rəvayətə görə, Kiy, Xor, Şçek qardaşları və onların bacısı Libid olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq, onların bacısı Libid sözü tam aydın deyil, lakin Kiyev və Taman Xəzər Xaqanlığının nəzarətində olduğu kimi xatırlanır. Balkanlara gedən yolda Madyar köçəriləri müxtəlif ərazilərdə bir neçə dəfə dayanmışdılar. Bunlardan biri Don, Azov dənizi, Kuban çayı vadisi və Qafqaz silsiləsinin sərhədləri ilə müəyyən edilir. Macarıstan qubernatoru Lebediyanın adını daşıyan Lebediya və macarlar VIII -IX əsrlərdə burada yaşamışlar. “Qu quşu” sözü o dövrdə bu ərazidə yaşadıqları “Kasoq” - “Ağ qazlar (və ya qu quşları)” sözündən tərcümə olunmurmu? Macarıstan “voyevodunun” adı, “Kasoq”dan yaranmışdır? Macar filoloqu Qabor Balint kabard dilinin macar dili ilə əlaqəli olduğuna inanırdı. Y.Pototski yazır: “Kabardinlər Kabarların Xəzər tayfasındandırlar, kabartlar Kabarda knyazlarının əcdadları olmuşlar” (M.V. Atalıkov). Bizans imperatoru Konstantin Porfirogenitus kabarlar haqqında yazır - Lebediyada onlar madyarlara qoşuldular və madyarlarla birlikdə Dunaydan kənara çıxdılar. Madyarları siyasi olaraq macarlara kral sülaləsi - “Arpad” verən türk aristokratik elitası təşkil edirdi. Arpadlar Xəzərin Kabars tayfasına mənsub idilər. Bizans protokolunda, ona görə, madyar lideri Konstantin Porfirogenin yanında səfirlərin mübadiləsi zamanı onlara “Türklərin Şahzadələri” deyilirdi. Ümumiyyətlə, “Xəzər” etnonimi “Qu xalqı” (P.S. əslində quz, ğuz, oğuz) mənasını verə bilər və mənaca “kasoq”, “kasoqlar”, eyni xəzərlərlə üst-üstə düşür, lakin deyildiyi kimi, müəyyən məqsəd funksiyası - Xəzər xaqanlığının sərhədlərinin mühafizəsi onlara tapşırılmışdı. Bununla da onlar kazaklardan fərqlənmirdilər, lakin kasoqlar Don kazaklarının mənşəyi ilə birbaşa əlaqəli ola bilər. Çigirin kazak qəbiristanlığında aparılan qazıntılar zamanı məlum oldu ki, kazakların kəllə sümükləri Xəzər-Bulqar tipinə yaxındır. Qədim totemik performans, bu quşun qanadları ilə qaçan Polşa-Litva Birliyi (Reç-Pospolita) səlnamələrində əks olunmuşdur. İstər qəribə təsadüf, istər bir sıra şərait, istərsə də bu prinsipin eyni səlnamədən qəbul edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, avropalı muzdlular kazaklarla təxminən eyni rolu yerinə yetirərək muzdlu xidmət üçün “Vəhşi qazlar” adlanır (P.S. Litva tatarlarını xatırla). Xəzər Xaqanlığında müxtəlif tayfaların yaşamasına baxmayaraq, hamısı xəzər adlanırdı, öz aralarında demək olar ki, eyni dildə danışırdılar. Onların arasında kasoqlar da var idi (S.A. Pletneva). “Hətta XV əsrin əvvəllərində, Don və Şimali Donetsk arasındakı bütün bu geniş bölgədə bir dənə də olsun rus şəhəri yox idi və Don hövzəsinin əhalisini rus salnaməçiləri Yas, Kasoq və ya Çerkas adlandırırlar. ”Yaslar” və “Kasoqlar” sözlərini davam etdirən S.A.Pletnev, Şimali Qafqazda Kubandan Şimal-Qərbi Qara dəniz bölgəsində Dnestrə qədər yaşayan türk-bulqar tayfalarının adları idi. Onlar sonralar Çerkasslar adlandırıldı”. V.V. Mavrodin yazır: “Saltov mədəniyyətinin

yayıldığı cənubda bolqarlar yaşayırdı. Onların tipik abidəsi Zlivkidir. Burada, xüsusən də Prut və Dnestr çayları arasındakı ərazidə “Qara bolqarlar” yaşayırdılar...” Bunlar türklər idi, eləcə də “Slavlar öz yazılı tarixinin başlanğıcında avarlarla qarşılaşdılar. Göründüyü kimi, Şərqi slavyanların dilindəki ən qədim türk alıntıları bolqarlarla bağlıdır”. O. B. Bubenok da hesab edir ki, “Məşhur inancın əksinə olaraq, Kasoq və ya Kass etnonimi Xəzərlər dövründə... köçəri əhalinin ilkin təyinatı kimi işlədilirdi”.

Nəticə.

Eyni toponimlərin, ononimlərin və etnonimlərin eyni olmasa da, müxtəlif ərazilərdə qeyd olunmasını necə izah etmək olar? Bu cür təsadüflərin təkrarlanması qəribə deyilmi, yoxsa təsadüfidir? Hələ XIII əsrdə yaşamış ərəb alimi ibn Səid əl-Məğribi bu suala belə cavab verir: “Qafqaz xalqlarından ən qərbdə yaşayanı Kasa xalqı idi; daha şərqdə azkyaşlar, abxazlar və alanlar yaşayırdı. Abxazlar istisna olmaqla, hamısı xristian idi və hamısı türk sayılırdı”.

“Tarix elmi bu fərziyyəni obyektiv həqiqətə çevirməyə qadirdir, lakin elmdə ənənələr həyatda olduğu kimi güclü deyil. Bir çox elm adamları mövcud məlumatlara zidd olaraq, inadla asları (yasları) alanlarla (osetinlər) eyniləşdirməyə davam edirlər. Cherkassları - Çərkəzlərlə - “Qafqaz Adıgeylərini, tarixi-coğrafi faktlara zidd olaraq, quzların, peçeneqlərin və hətta əvvəllər xəzərlərin qalıqlarını mənimsəmiş Yas-Bulqarları görmək istəmirlər”.

Bu nəticə Pletnevaya aiddir, kimə aid olmasından asılı olmayaraq, onunla razılaşmamaq çətindir.

Kuçkarov Mansur. 12 oktyabr 2017-ci il

Mənbə:

https://bit.ly/48g1KM0

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).