Климаттын өзгөрүшү жана адаптация

КЛИМАТТЫН ӨЗГӨРҮШҮ

Эмне үчүн климаттын өзгөрүшүнө көңүл буруу зарыл?

Климат деген эмне ?

• Климат - белгилүү бир аймакка мүнөздүү болгон аба ырайынын көп жылдык (бир нече ондогон жылдар бою) режими

• Жердин климаты Күндүн, океандардын, жер бетинин жана биосферанын татаал өз ара аракеттенүүсү менен аныкталат.

• Аба ырайынын жана климаттын негизги кыймылдаткыч күчү – Күн.

Наблюдать за климатом, просто выглянув в окно, нельзя! 13 Основными характеристиками климата считают: • температуру воздуха и её изменение в зависимости от сезона, • количество и режим выпадения осадков в течение года, • особенности перемещения воздушных масс, • преобладающие ветра и другие.

Климаттын өзгөрүшү деген эмне?

• Биздин планетанын климаты Жердин бүткүл геологиялык тарыхында тынымсыз өзгөрүүгө дуушар болгон жана бул өзгөрүүлөр орточо глобалдык температуранын олуттуу өзгөрүшү менен коштолгон.

• Биздин планетада жылуулук жана муз каптоо мезгилдери болгон
• Бирок, азыр жылуулук мурункуга караганда бир топ тез жүрүп жатат.

• Жер бетинде, атмосферада жана океандарда температура жогорулап жатат. Борбордук Азияда, анын ичинде Кыргыз Республикасында бул өсүш дүйнөлүк орточо көрсөткүчтөн ашууда.

• Климаттын өзгөрүшү температуранын жогорулашында гана эмес, аба ырайынын кескин өзгөрүшү, деңиз деңгээлинин көтөрүлүшү, жапайы жаныбарлардын популяциясынын жана жашоо чөйрөсүнүн өзгөрүшү жана башка көптөгөн окуяларда да байкалат .

• Белгилүү болгодой Адамзаттын иш-аракети жылуулуктун негизги себеби болуп калууда. Алар - жылуулукту сактагыч газдар, парник газдары деп да аталып, жердин атмосферасына бөлүнүп чыгат

• Муну биз, күйүүчү майларды күйгүзүү, дыйканчылык, жер ресурстарын пайдалануу жана климаттын өзгөрүшүнө алып келген башка иш-аракеттер аркылуу жасайбыз.

• Чыгындылар көбөйгөн сайын, климаттын өзгөрүшүнүн өзөгү болгон планетанын глобалдык температурасы да жогорулоодо. Ошондуктан парник эффектиси өсүүдө.

Парник эффекти деген эмне?

• Парник эффектиси – атмосферада камтылган газдар, чаңдар, суу буулары жердин жылуулукту өзүнө сиңирип алып, анын жер бетинен чагылуусуна тоскоолдук кылган процесс.

• Парник эффекти кандайдыр бир деңгээлде айлана-чөйрөгө терс таасирин тийгизген кандайдыр бир зыяндуу эффект эмес. Парник эффектиси болбосо, жашоо болмок эмес, бул кадимки табигый эффект, бирок акыркы убакта адамзат айлана-чөйрөнү көбүрөөк булгай баштады, ал атмосферага күйүү продуктуларын көбүрөөк бөлүп чыгарат. Мунун баары атмосфера булгана баштаганда жана келген ультрафиолет нурларынын көлөмү көбөйгөндө таасир этет. Демек, бул ультра кызгылт көк нуру жер бетинде калып, акырындык менен ысыйт, анын натыйжасында климат деп аталган орточо узак мөөнөттүү аба ырайынын режими өзгөрөт.

Парник эффекти

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлери

• Күндүн ысышы менен кургакчылык айкалышып, жер кыртышындагы топурактын кургакчылыгын жогорулатат. Натыйжалуу адаптация болбосо, өсүмдүктөрдүн түшүмдүүлүгү жабыркашы мүмкүн. Мындан тышкары, өсүмдүктөрдү тандоо жана жерди башкаруу ыкмалары климаттык шарттар менен айкалышып, айыл чарба кургакчылыгын пайда кылышы мүмкүн.
• Узак мөөнөттүү келечекте тоо мөңгүлөрүн жоготуу суу агымынын үзгүлтүксүздүгүн төмөндөтүп, айрым суу бөлүктөрүнүн кургап кетишине алып келиши мүмкүн.
• Суу ташкыны жана жер көчкү көйгөйлөрүнүн күчөшү күтүлүүдө, бул адамдардын өлүмүнө жана жашоо каражаттарын жоготууга алып келиши мүмкүн.

Климаттын өзгөрүшүнүн энергетикага тийгизген таасири:

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлери

Өсүмдүк өстүрүү жана айыл чарба тиричилиги –нымдуу чөйрөдө (нымдуураак аймактарда) оң көрүнүштү жана кургак чөйрөдө терс көрүнүштү көрсөтөт.

• Дыйкандарга түшүмдүүлүктү жогорулатуу үчүн “климатка ылайыктуу” инфраструктура жана технологиялар керек болот.
• Мал чарба тармагы - климаттын өзгөрүүсү , жайыттарга терс таасирин тийгизүүдө.
• Энергетика тармагы - мөңгүлөрдүн эришинен улам суу ресурстарынын узак мөөнөттүү кыскарышы гидроэнергетикалык өндүрүмдүүлүктү төмөндөтүшү мүмкүн.

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлери

• Климаттын өзгөрүшү жакырларга ар кандай түрдө таасирин тийгизиши мүмкүн. Жакыр ишканалардын энергиянын натыйжалуулугун жогорулатууга мүмкүнчүлүгү аз.
• Жакыр ишканалар энергияны үнөмдөөнү жакшыртууга азыраак мүмкүнчүлүк алышат;жакыр фермерлер жана жамааттар ирригациялык инфраструктурага азыраак мүмкүнчүлүк алышат жана адаптациялык технологияларды колдоно алышпайт.
• Аялдар жана жакыр айылдык жамааттар көбүнчө күтүлбөгөн суу ташкынынан жана жер көчкүдөн жапа чегиши мумкун.

• Кыргыз калкынын эң жакыр квинтили башка топторго караганда кургакчылыкка көбүрөөк дуушар болушу мүмкүн . Калктын бул тобу адатта айыл чарба ишмердүүлүгүнө көз каранды.

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлери

• Аялдар жана балдар климаттын өзгөрүшүнүн эң жогорку тобокелдик тобуна кирет.
• Климаттын өзгөрүүсүнө адаптациялоо чаралары көрүлбөсө 2050-жылга карата Кыргыз Республикасында азык-түлүктүн жетишсиздиги менен климатка байланышкан калктын миллионго болжол менен 50,1 өлүмү болушу мүмкүн.

• Аялдардын климаттын өзгөрүү тобокелдигине көбүрөөк алсыздыгын түшүндүргөн негизги факторлор төмөнкүлөрдү камтыйт:
• убакытты колдонуудагы гендердик айырмачылыктар;
• активдерге жана насыяларга жетүү,
• аялдардын мүмкүнчүлүгүн чектеген расмий мекемелердин мамилеси,
• саясий талкууларга жана чечимдерди кабыл алууга мүмкүнчүлүктөрдүн чектелиши.

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлери

• Тянь-Шань тоо кыркаларында агын суунун көлөмү мөңгүлөрдүн эришинин натыйжасында көбөйүп, 2040-жылы жогорку чегине жетиши мүмкүн. Бул чекиттен кийин агын суулар азайып, кыязы, кылымдын аягына чейин суунун катуу тартыштыгына алып келиши мүмкүн.
• Суу ресурстарынын узак мөөнөттүү азайышы менен, гидроэнергетиканын өндүрүмдүүлүгү акыры төмөндөшү мүмкүн. 2021-жылдагы Чүй облусундагы суу тартыштыгы көрсөткөндөй, өлкө энергетика жана ирригациядан, ошондой эле коңшу өлкөлөрдөн келген сууга болгон муктаждыкты тең салмактоодо дагы эле кыйынчылыктарга туш болушу мүмкүн .

Кыргыз Республикасында күтүлүүчү таасирлер

• 1991-2011-жылдар аралыгындагы коркунучтардан улам жылына кеминде 14 миллион доллар айыл чарба жоготуулары; Бул дээрлик толугу менен кургакчылык жана суунун тартыштыгынан болуп жатат, биз быйыл Чүй облусунда көрдүк.
• 2050-жылга карата Кыргыз Республикасында азык-түлүк жетишсиздигинен улам, калктын миллион санына климатка байланыштуу 50,1 өлүм күтүлүүдө.

• Борбордук Азия чөлкөмүндө тамак-аш жетишсиздигинен улам климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу келечекте беш жашка чейинки балдардын өсүшүнүн болжолдуу басаңдашы.