Презентатсия Кӯл ва дарёҳои Точикистон

Мавзӯъ: Кӯл ва дарёҳои Тоҷикистон

Нақша:

• Мавқеи табии географӣ кӯл ва дарёҳои Тоҷикистон
• Аҳамияти кӯл ва дарёҳо
• Хусусиятҳои табии кӯл ва дарёҳо
• Хулоса

Дарё. Мавқеи табиию географӣ, ореграфия, шароити иқлимӣ ва бисёр будани захираи пиряху тармаҳо омили асосии пайдоиши дарёю кӯлҳои Тоҷикистон мебошанд.Тӯли умумии дарёҳои, ки аз 10 км бештар дарозӣ доранд, ба 28500 км мерасад.

• Қисми зиёди дарёҳои Тоҷикистон ба ҳавзаи Баҳри Арал тааллуқ доранд. Дарёҳои асосии Тоҷикистон Ому, Панҷ, Вахш, Сир, Зарафшон ва ғайраҳо мебошанд. Дарёҳо вобаста ба манбаи ғизо, низом ва аҳамияти хоҷагӣ аз ҳамдигар фарқ мекунанд.

• Дарёҳои Тоҷикистон аз ҷиҳати ғизогрӣ 4 навъ мешаванд:

• Пиряхи барфи
• Барфу пиряхи
• Барфу борони
• Обҳои зеризаминӣ

• Ҷиҳати муҳими дарёҳои Тоҷикистон дар он аст, ки онҳо дар болообашон бинобар нишеб будани маҷро (даҳҳо метр дар 1км) ниҳоят тез ва пурҷӯшу хурӯш буда, баробари ба водӣ расидан нисбатан ором ҳаракат мекунанд.

• Низоми дарёҳо ба тарзи ғизогирӣ вобаста аст. Аксари онҳо дар тӯли сол ду маротиба – баҳорон ҳини об шудани барф ва боронгарӣ ва тобистон дар натиҷаи об шудани пиряхҳо туғён мекунанд. Бахусус туғёни дарёҳо дар тобистон аҳамияти калон дорад, зеро дар ин давра растаниҳо ниҳоят обталаб мешаванд. Зимистон оби дарёҳо бисёр кам шуда, истифодаи онҳоро душвор месозад. Аз ин лиҳоз барои танизими ҷараёни дарёҳо обанборҳо бунёд мекунанд.

• Дарёи Панҷ - яке аз дарёҳои калонтарин буда, дар тӯли 921км қад-қади сарҳади ҷанубии ҷумҳурӣ ҷорӣ мешавад. Дарёи Панҷ чандин шохоб дорад: Шоҳдара, Бартанг, Мурғоб, Оқсу, Язғулом, Ғунд, Ванҷ, Қизилсу ва ғайра. Ҳамаи онҳо аз пирях ва барфҳо ғизо мегиранд. Сарфи оби он ба 1000м³/сония баробар аст. Аз андароби дарёҳои Вахш ва Панҷ дарёи Ому сар шуда, ба масофаи 35 км аз ҳудуди Тоҷикистон ҷорӣ мегардад. Аз мобайни дарёи Ому ба ҷумлаи дарёҳое мансуб аст, ки ғизогирии омехта доранд. Дар ғизогирии ин дарё аҳамияти пиряхҳо низ калон аст. Тӯли дарёи Ому 2294 км мебошад .

• Вахш бузургтарин шохоби дарёи Ому аст. Тӯли он 524 км мебошад. Дарёи Вахш низ ба ҷумлаи дарёҳои ғизогириашон омехта мансуб аст (вале бештар аз пиряхҳо ғизо мегиранд). Ин дарё берун аз сарҳади шимолии ҷумҳурӣ, аз нишебиҳои қаторкӯҳи Паси Олой бо номи Қизилсу сар мешавад. Сипас вай номи Сурхобро гирифта, баъди ба дарёи Хингоб ҳамроҳ шуданаш Вахш номида мешавад.

• Вахш манбаи асосии оби ҷумҳурӣ буда, аҳамияти калони обёрӣ ва энергетикӣ дорад. Сарфи миёнаи солонаи обаш ба 600м³/сония баробар аст. Дарёи Вахш киштзори водиҳои Вахш, Ғаравутӣ, Ёвону Обикиик, даштҳои ташналаби Данғараро шодоб мегардонад.

• Кофарниҳон шохоби рости дарёи Ому буда, 387 км тӯл мекашад. Ин дарё аз нишебиҳои ҷанубии қаторкӯҳи Ҳисор cap шуда, аз водии Ҳисор ҷорй мешавад. Кофарниҳон аз барфу пиряхҳо ғизо мегирад. Сарфи оби он 102 м3/сония мебошад. Оби Кофарниҳонро барои обёрии водиҳои Ҳисор, Кофарниҳон ва Бешкент истифода мебаранд.

• Зарафшон ба ҷумлаи дарёҳои калони Осиёи Миёна мансуб буда, дар байни ҳавзаи дарёҳои Ому ва Сир чойгир шудааст. Зарафшон бо номи дарёи Масчоҳ аз пиряхҳои Зарафшон cap шуда, аз байни қаторкӯҳҳои Туркистон ва Зарафшон ҷорй мегардад. Дар миёнаоб ба дарёи Зарафшон шохобҳояш - дарёҳои Фон, Киштут ва Моғиён ҳамроҳ мешаванд. То резишгоҳи дарёи Киштут Зарафшон тез ҷараён ва маҷрояш танг мебошад. Дар наздикии Панҷакент дарёба водй мебарояд, ки он ноҳияи қадимтарини кишоварзй аст. Дарёи Зарафшон бинобар дар вохаҳои Самарқанду Бухорои Ҷумхурии Ӯзбекистан комилан барои обёрй истифода шуданаш, то дарёи Ому рафта намерасад. Тӯли умумии Зарафшон 877 километрро ташкил менамояд. Сарфи обаш 164 м3/сонияро ташкил медиханд.

• Сир дарёи дуюмин ва дарозтарини Осиёи Миёна мебошад. Ин дарё дар қаламрави Тоҷикистон аз вилояти Суғд ҷорй мешавад. Тӯли дарёи Сир аз сарчашмааш 2684 км буда, 195 км-и он аз сарзамини Тоҷикистон мегузарад. Шохобҳои дарёи Сир - Исфара, Хоҷабоқирғон, Оқсу ва ғайра мебошанд.

• Кӯл. Дар ҷумҳурй масоҳати кӯлҳо 0,5 фоизи қаламрави онро ташкил медиҳад. Ҳачми оби ҳамаи кӯлҳо 46,3 км3 мебошад. Аз ин 19,3 км3-и он оби нушокй мебошад. Асосан кӯлҳо дар Тоҷикистони Марказй ва Помир ҷой гирифтаанд. Дар хамвориҳо кӯлҳо фақат дар дарёбодҳо воқеъ гардидаанд. Вобаста ба пайдоиши ҳавза кӯлҳо ба пиряхй, тектоникй ва ярчй ҷудо мешаванд.

• Ба кӯлҳои пайдоишашон пиряхй метавон аксари кӯлҳои Помири Шимолй ва Шарқиро мансуб донист.

• Қарокӯл, Зоркӯл, Шуркул, Рангкул, Турумтойкӯл ва ғайра аз ҷумлаи кӯлҳои баландкуҳи ҷахон мебошанд. Хамаи онҳо дар баландии зиёда аз 3700-4000 м ҷойгир шудаанд. Калонтарин кӯли пайдоишаш пиряхию тектоникии Тоҷикистон Карокӯл аст (Помири Шарқй). Масоҳати он (бидуни ҷазираҳо) 380 км2 ва чуқуриаш (дар қисми ғарбй) то 236 м мебошад. Оби кӯл шӯр аст ва дар он тақрибан ҳаёт нест.

• Искандаркӯл дар мавзӯи чангалзори қаторкӯҳи Ҳисор дар баландии 2255 м воқеъ аст. Масоҳаташ 3,5 км2 ва чуқурии бештаринаш то 72 м мебошад. Оби кӯл ҷорй мешавад.

• Сарез кули аз хама чавон буда, дар водии дарёи Мургоб чойгир аст. Ин кул соли 1911 дар натичаи афтида пеши рохи дарёро бастани кух, пайдо шудааст. Сарез яке аз кулхои чукури ИДМ мебошад. Масохати ин кул 88 км2 ва чукуриаш 500 м аст. Хачми он ба 17,3 км3 баробар меояд.

Дарё, кӯл ва обанборҳои Тоҷикистон барои хоқагии халқ аҳамияти калон доранд. Онҳо барои сохтани неругохҳои барқии обй (дарёҳо), обёрии киштзор, бо об таъмин намудани шаҳру дехот, корхонаҳои саноатй ва иншоотҳо корбаст мешаванд. Аз ҷиҳати захираи гидроэнергетика Тоҷикистон баъди Русия ҷои якумро мегирад.

Раҳмат барои диққататон!