Сарватҳои Табии

Муаррифӣ

аз фанни “Ҳалли муаммоҳои ҳифзи табиати Тоҷикистон”

Мавзӯъ: Истифодабарии оќилонаи Сарватњои табиї

Хуҷанд 2022

Зиёд шудани талабот ба истифодаи сарватњои табиї ин пешрафти иќтисодиёт ва зиёд шудани ањолї дар маќёси тамоми дунё буда, оќибати он дигаргун шудани комплексњои алоњидаи табиат ва элементњои он гардида, дар баъзе њолатњо сабаби дар рўи замин нест шудани баъзе намудњои њайвонот ва растанињо мешавад.

Ин њолат тамоми халќияту миллатњоро водор месозад, ки барои њифзу нигоњ доштани намудњо ва ландшафтњои табиї, ки зери хатари нестшавї мебошанд, чорањо андешанд.

• Инкишофи иќтисодии љамъият, љойгиршавии ќувваҳои истењсолкунанда ва фаъолияти инсон дар бисёр маврид ба таъсири муњити географї, ки дар маљмўъ он шароитњои табиї ва сарватњои онро дар бар мегирад, вобастагии зиёд дорад.
• Инкишофи иќтисодии љамъият, љойгиршавии ќувваҳои истењсолкунанда ва фаъолияти инсон дар бисёр маврид ба таъсири муњити географї, ки дар маљмўъ он шароитњои табиї ва сарватњои онро дар бар мегирад, вобастагии зиёд дорад.

Шароитҳои табиӣ-алоқамандии муайяни унсурҳои табиист, ки дар он олами органикӣ инкишоф меёбад, инсон зиндагӣ ва хоҷагидорӣ мекунад. Ба шароитҳои табиӣ мавқеи географӣ, релеф ва ғайраҳо таъсир мерасонад. Шароити табиӣ мисли захираҳои табиӣ бевосита ба фаоълияти хоҷагидории инсон иштирок намекунад, вале ба вай (инсон) ва самтҳои фаъолияти хоҷагидори вай таъсир мерасонад. Масалан, хок ҳамчун захираи табиӣ дар шароитҳои гуногуни иқлими (табиӣ) гуногун истифода бурда мешавад.

Захираҳои табиӣ –боигариҳои табиие, ки (моддӣ ва энергетикӣ) инсон барои зиндагӣ ва фаъолияти хоҷагидории худ аз табиати атроф мегирад. Захираи табиӣ ин замин, ки дар он растанипарварӣ ва чорводорӣ мекунанд, об, олами набототу ҳайвонот, канданиҳои фоиданоки қишри замин, ҳаво, энергияи офтоб, бод, боришот ва ғайра мебошад.

Об хосияти тозашав ӣ дорад.

Ин дар холати гузариши фазахои об, дар вакти :

- Бухоршавии об, ва бо воситаи бороидани борон конденсатсия мешавад.

- об ях мекунад,ва баъд давр мезанад

Дар ин холат такон додани маълумотхои гализ ва об холати сохтории худро нигох медорад, ё ин ки программаи хаётро.

Лекин ҳ амаи захира ҳ ои таби ӣ дар қ абати ге ограф ӣ мисли ҳ аво баробар та қ сим нашудааст . Аксарияти он ҳ о дар як ҷ ой зиёд ҷ амъ омадаанд ва дар ҷ ои дигар кам мебошанд . Масалан : хок ҳ ои ҳ осилхез , кандани ҳ ои фоиданок , ҷ ангал ва ғ айра дар ҳ ама ҷ о як хел па ҳ н нашудааст . Ин тарзи ҷ ойгиршавии захира ҳ ои таби ӣ б а таърихи инкишофи инсоният, ҷ ойгиршавии а ҳ ол ӣ , самт ҳ ои фаъолияти хо ҷ агидории инсоният ва ҷ ойгиршавии со ҳ а ҳ ои исте ҳ солот таъсири чу қ ур расонидааст

Дар баъзе давлатҳо муҳити табиӣ ( географӣ ) бо захираҳояш ба инкишофи хоҷагии халқи он мусоидат кардааст ва ба баъзе давлатҳо баръакс чунин имкониятро надодааст.

Дар экология мафҳуми «шароити табиӣ» ва «захираҳои табиӣ»-ро аз ҳам ҷудо мекунанд.

Шароити табиӣ мафҳуми васеъ мебошад, ки тамоми самтҳои табиатро фаро мегирад, ки аз одамон ва фаъолияти он вобаста нест.

Захираҳои табиӣ бошанд ҳодиса ва объектҳои табиатро меноманд, ки дирӯз, имрӯз ва фардо барои таъмин кардани бойигарии чорводорӣ ва таҷдиди захираҳои меҳнатӣ тақвият мебахшиданду мебахшанд.

Ба захираҳои табиӣ канданиҳои фоиданок, хок, олами растаниҳо ва ҳайвонот, ҳавои атмосфера, иқлим, рӯшноии офтоб ва кайҳон дохил мешаванд.

• Одамон ҳамчун як аъзои табиат як қисмати системаи мураккаби «табиат - ҷамъият» мебошад.
• Одамон ҳамчун як аъзои табиат як қисмати системаи мураккаби «табиат - ҷамъият» мебошад.

• Аз ҳисоби табиат одамон талаботи зиёди худро қонеъ мегардонанд.
• Аз ҳисоби табиат одамон талаботи зиёди худро қонеъ мегардонанд.

ТАБИАТ - ИН МАҶМӮИ ШАРОИТҲОИ ТАБИИИ ҲАЁТИ ҶАМЪИЯТИИ ОДАМОНРО, КИ БЕВОСИТА Ё КИ БАВОСИТА БА ОДАМОН ТАЪСИР МЕРАСОНАД ВА БО ОН ДАР ФАЪОЛИЯТИ ХОҶАГИИ ХУД АЛОҚА ДОРАНД, МЕБОШАД.

Тамоми элементҳои табиӣ ифодакунандаи муҳити атроф мебошанд, ба фаҳмиши «муҳити атроф» он ҷисмҳоеро, ки одамон сохтаанд (хона, нақлиёт ва ғ.) дохил намешаванд, чунки онҳо ҷамоаҳоро дар маҷмӯъ нею танҳо одамони алоҳидаро фаро мегиранд.

Аммо қитъачаҳои табиӣ дар фаъолияти одамон тағйирёфта (шаҳр, обанборҳо, киштзорҳои хоҷагии қишлоқ ва г.) ба муҳити атроф дохил мешаванд, чунки онҳо муҳити ҷамъиятиро месозанд.

Тавсифи захираҳои табиӣ

• Тамоми захираҳои табииро аз рӯи истифодабарӣ (истеҳсолӣ, тандурустӣ, илмӣ, эстетикӣ ва ғ.); аз рӯи мансубият ба ин ё он ҷузъи табиӣ (маъданӣ, заминӣ, ҷангалӣ, обӣ, энергетикйӣ ва ғ.) тасниф мекунанд.
• Аз рӯи тавсифи таъсири одам ба захираҳои табиӣ онҳоро ба ду гурӯҳ ҷудо мекунад - тамомшаванда ва тамомнашаванда.

Сарватҳои таби ӣ вобаста ба хусусиятҳои экологӣ

ба 2 гур ӯҳ и калон та қ сим мешаванд :

тамомнашаванда

тамомшаванда

Барқароршаванда

Барқарорнаша-ванда

Оби у қ ёнуси ҷ а ҳ он ӣ

Энер-гияи бод

Энер-гияи мадду ҷ азр

Энер-гияи офтоб

Захира ҳ ои табиии тамомшаванда дар навбати худ боз ба ду гур ӯҳ та қ сим мешавад : бар қ ароршаванда ( дар сурати аз тарафи инсон о қ илона истифода бурдани он), ки ба он олами набототу ҳ айвонот , об ҳ ои хушк ӣ , ҳ осилхезии хок дохил мешавад ва бар қ арорнашаванда , ки ба он кандани ҳ ои фоиданоки зеризамин ӣ дохил мешавад .

Хок

Оби ши-рин

Канда-ниҳои фоида-нок

Олами набо-тоту ҳ айво-нот

Ба захирањои табиии тамомнашаванда бошад:

кайҳонӣ (энергияи офтоб, мадду ҷазр ва ғ.);

иқлимӣ (ҳавои атмосфера, гармӣ, намнокӣ, атмосфера, энергияи

шамол);

обӣ дохил мешаванд.

• Ба гурўњи барќарорнашаванда чунин захирањои табиие дохил мешаванд, ки минбаъд тамоман барќарор намешаванд ва ба онњо нефт, ангишт ва бештари канданиҳои фоиданок шомил мебошанд.
• Ба гурўњи барќарорнашаванда чунин захирањои табиие дохил мешаванд, ки минбаъд тамоман барќарор намешаванд ва ба онњо нефт, ангишт ва бештари канданиҳои фоиданок шомил мебошанд.

• Њифзи захирањои барќарорнашаванда пеш аз њама дар истифодаи самараноку оќилонаи онњо њангоми истихрољу коркард мебошад.
• Њифзи захирањои барќарорнашаванда пеш аз њама дар истифодаи самараноку оќилонаи онњо њангоми истихрољу коркард мебошад.

• Ба гурўњи барќароршавандаи захирањои табиї хок, олами набототу њайвонот, об, ќувваи бод ва захираи уќёнуси љањонӣ дохил мешаванд.
• Ба гурўњи барќароршавандаи захирањои табиї хок, олами набототу њайвонот, об, ќувваи бод ва захираи уќёнуси љањонӣ дохил мешаванд.

Аз рўи истифодабарї захирањои табииро ба барќароршаванда ва барќарорнашаванда људо мекунанд.

• Ин захирањои номбурда бо мурури истифодабарї аз нав барќарор мешаванд.
• Вале барои барќароршавии онњо шароити муайяни табиї зарур аст.
• Ба эътибор нагирифтани ин шароитњо боиси давомнок ва умуман ќатъ гардидани ҷараёни барќароршавии онњо хоњад гашт.
• Аз тарафи дигар набояд фаромўш кард, ки ҷараёни барќароршавии захирањои табиї барои њар як намуд дар мўњлати гуногун зоњир мегардад.

• Он қисми захираҳои табиие, ки воқеан ба фаъолияти хоҷагидории одамон дар шароити имрӯзаи иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва техникӣ ҷалб кардан мумкин аст, тавоноии захираҳои табиӣ ном гирифтааст.
• Он қисми захираҳои табиие, ки воқеан ба фаъолияти хоҷагидории одамон дар шароити имрӯзаи иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва техникӣ ҷалб кардан мумкин аст, тавоноии захираҳои табиӣ ном гирифтааст.

• Тавоноии захираҳои табиӣ яке аз фаҳмишҳои муҳими пурсамар истифодабарии захираҳои табиӣ мебошад.
• Тавоноии захираҳои табиӣ яке аз фаҳмишҳои муҳими пурсамар истифодабарии захираҳои табиӣ мебошад.

Дар навбати худ захирањои табиї ба якчанд гурўњ таќсим мешаванд:

- сарватњои зеризаминї (ба ин тамоми намудњои канданињои фоиданок ва сўзишворї дохил мешавад);

- захирањои об, замин ва биологї;

- захирањои уќёнуси љањонї;

- захираҳои рекреатсионї.

Аз рўи истифодабарӣ дар доираи истењсолот сарватњои зеризаминиро ба се гурўњ људо мекунанд:

• Сўзишворӣ-энергетикї (нефт, газ, ангишт, сланетсњои сўзанда ва торф);
• Маъданњои металлї (металлњои сиёњ, ранга, нодир ва асил);
• Маъданњои ѓайриметаллї (ашёи саноати кўњї-химиявї, ашёи масолењи сохтмонї ва ѓайра).