"Ш?к?рім ?ле?дері ж?не физикалы? ??былыстар" баяндама

«Ш?К?РІМ ?ЛЕ?ДЕРІ Ж?НЕ ФИЗИКАЛЫ? ??БЫЛЫСТАР»

Рахимбаева Ж?лдыз Сархытхановна,

Физика ж?не электротехника п?ніні? о?ытушысы,

Шы?ыс ?аза?стан облысы, Семей ?аласы

Евразиялы? технико – гуманитарлы? колледжі

Білім беру саясатыны? т?жырымдамасына сай, шы?армашылы? т?р?ыда ойлай алатын, танымды? м?дениеті биік, ?лтты? м?дениетті жете ме?герген, интеллектуалды? ?рісі жо?ары, ?зін – ?зі ?немі дамыта алатын белсенді, ?абілетті жастарды т?рбиелеуде Ш?к?рім шы?армаларыны? ма?ызы зор.

Тарихи кезе? ж?ктеген зор міндетті ойда?ыдай орындау ?рбір п?н иесіні? азаматты? санасы мен жауапкершілік сезіміне, ?ызметін с?юі мен ?ажырлы  ізденісіне, о?у-?дістемелік дайынды?ы мен к?сіби шеберлігіне, жеке басыны? ой-?рісі мен м?дениетіне тікелей т?уелді.

Физика саба?ында жас ?рпа?ты рухани адамгершілікке т?рбиелеу, оларды? бірт?тас д?ниетанымыны? ?алыптасуына, ?лемдік сапа де?гейіндегі білім, білік негіздерін ме?геруіне ы?пал ететін жа?аша білім мазм?нын ??ру – жалпы білім беру ж?йесіндегі ?зекті м?селелерді? бірі.

?азіргі ?о?амда болып жат?ан ке? ше?бердегі ?згерістер ХХІ ?асырды? білімді, саналы жастарын т?рбиелеушілерге ?лкен міндет ж?ктері с?зсіз.

Б?л ж?мыстарды орындау барысында мынадай міндеттер шешімін тапты:

• ?азіргі та?да ?олданыста ж?рген ?дістемелерге шолу жасалынды, оларды? тиімділіктері к?рсетілді;

• Ш?к?рім шы?армаларында кездесетін физикалы? ??былыстар бойынша ?ылыми-?дістемелік, педагогика-психологиялы?, философиялы? е?бектерге талдау жасалынды;

• физикалы? ??былыстарды о?ытуда Ш?к?рім шы?армаларын ?олдануды? ?дістемелік жолдары к?рсетілді:

• жа?а саба?ты т?сіндіруде;

• о?ушыларды? білімін тексеруде;

• физика бойынша сыныптан тыс ж?мыстар ж?ргізгенде.

•  

Ш?к?рімні? жазып ?алдыр?ан мол м?расы осы к?нгі ?рпа?ты т?рбиелеу ?шін ба?а жетпес ??ндылы?тарды? бірі болып табылады. А?ын шы?армалары тарихи, м?дени, ?ылыми, т?рбиелік ойлар?а ?те бай. Ш?к?рімні? поэмаларын тек ?дебиет саба?ында ?ана емес, ?дебиет саба?ында ал?ан білімдерін жаратылыстану п?ндерімен де байланыстыра о?ытуымыз?а ?бден болады. «?ал?аман–Мамыр» поэмасында?ы мына  ?ле? жолдары термодинамика за?дарына негізделген. Мектеп ба?дарламасы бойынша о?ушылар температура ??ымын 7–сыныпта ?алыптастырып, 8–сыныпта термодинамика за?дарын ?арастырады. Сонымен осы ?ле? жодарын 7–8 сынып физикасында жа?а саба?ты т?сіндіру барысында ?олдануымыз?а болады.

?ызарды, бір а?арды байды? ?ызы,

Бетке шы?пай т?ра ма ж?рек ізі?

Іші ысты?, сырт?ы дене суы? тартып,

Сал?ын термен м?лдіреп т?рды ж?зі

Б?л жерде ысты?, суы? деген физикалы? сипаттамалар–затты? к?йін білдіреді. «Іші ысты?, сырт?ы дене суы? тартып, сал?ын термен м?лдіреп т?рды ж?зі.»-деген жолдарды  ?арастырса?, жылу берілу ??былысы немесе затты? тепе–те?дік к?йіне жат?ызу?а болады. ?зара жанас?ан денелерді? физикалы? параметрлерді? ?згеруі тудыратын процесс жылу берілу деп аталады. О?ушылар?а т?сінікті болу ?шін жылу берілу процесіне мысал келтірейік: денелерді? к?лемі ?згеруі м?мкін. Жылу берілу ая?тал?анда, денелерді? макроскопиялы? параметрлеріні? ?згеруі то?тайды. Б?л к?й жылулы? тепе–те?дік деп аталады.

«Е?ілік – Кебек» поэмасында:

М?нан кейін азыра? заман ?тті,

          Сал?ын т?сіп ?ар жауар мезгіл жетті.

     ?арашаны? ал?аш?ы ?ары жауып,

 Кебек батыр ??с алып а??а кетті

– дейді. Б?л жердегі ойды таза астрономиялы? т?сінікпен ?арастыра аламыз. Мектеп ба?дарламасында астрономиялы? ??ымдар 7–сыныптан басталып ары ?арай 11–сынып?а дейін тере?детіліп, дамытылады. Е? ал?аш рет жерді? эллипстік ?оз?алысына байланысты жыл мезгілдеріні? периодты т?рде ауысып отыруы туралы ма?л?матты о?ушылар 7-сыныпта алатын бол?анды?тан, механика б?лімі бойынша к?нні? жылды? ?оз?алысы немесе планеталар ?оз?алысын т?сіндіргенде жа?а саба??а ?олдану?а ?те тиімді. ?ле? жолдарында?ы: «М?нан кейін азыра? заман ?тті, сал?ын т?сіп ?ар жауар мезгіл жетті»-делінген, б?л жерді? к?нді айнала ?оз?алуына негізделген. Жазды? ?тіп, ?арды? жауып, ?ысты? келуі де таби?ат за?дылы?ына негізделеген. 

Сыныптан тыс

«Нартайла? пен Айс?лу» поэмасында:

             Нартайла? ??р ?олымен ?ылыш ?а?ты,

      ?ызыл ?ан о? ?олынан судай а?ты.

       ?статпай шыр айнала ?ашып ж?ріп,

        ?ылышпен т?ла бойын шаба?тапты.

         Ж?зі ?ткір, ?ылышыны? ?шы ?ай?ы,

           ?р жерін жаралапты ?й?ыш – ай?ыш.

           ?айран ер белдесе алмай ?ан?а батты,

?арусыз ?апияда келген бай??с

– деген ?ле? жолдары кездеседі. «Нартайла? ??р ?олымен ?ылыш ?а?ты, ?ызыл ?ан о? ?олынан судай а?ты»–дейді. Б?л ?ле? жолдарына назар аударса?, ?ысым ж?не с?йы?ты? ?асиеті туралы с?з болып отыр. Демек, 7-сынып о?ушыларыны? бір б?лігін «?ысым», екіншісін «С?йы?» деп екі топ?а б?ліп, о?ушыларды ?зара сайыс?а т?сірсек болады. Топты? ойын бол?анды?тан, сыныптан тыс ?ткізілуі керек. Б?л жерде біз ?ан да су сия?ты с?йы? заттар ?атарына жататынын білеміз. Сонды?тан су сия?ты а??ышты? ?асиет–?ан?а да т?н екенін о?ушылар білуі керек. «Ж?зі ?ткір, ?ылышыны? ?шы ?ай?ы, ?р жерін жаралапты ?й?ыш–ай?ыш»-?ле? жолдарында?ы ж?зі ?ткір дейді, м?нда біз ?ылышты? ж?зіні? жі?ішке екенін білеміз. Сонды?тан ж?зі ?ткір ?ылышты? ?шы адамны? денесіне тиетін болса оны жаралап ?тетіні ха?. Сонда да болсын о?ушылар ойында «Себебі неде?»–деген орынды с?ра? тууы м?мкін. Оны? себебі мынада, адамны? денесі ?ылышпен салыстыр?анда ж?мса?, ?рі ауданы жа?ынан да ?лкен, ал ?ылыш ?атты, ?рі ауданы жа?ынан бірнеше есе кіші.  ?атты к?йдегі денелер бас?а денелермен ?рекеттескен кезде, ?здеріні? к?лемдерін ж?не пішіндерін  аз ?згертеді. Егер екі ?атты дене жанасып, тынышты?та т?рса, онда бір денеге сырт?ы к?ш ?рекет еткенде, ол б?л ?рекетті бас?а денеге сырт?ы к?шті? ба?ыты бойымен жеткізеді ж?не деформация ту?ызады. К?шті? тудыр?ан деформациясы жанасу ауданына т?уелді. Жалпы аны?тамасы бойынша:

P =  ;  1 Па

м?нда?ы:

Р –  ?ысым;

? –  денеге ба?ыттал?ан сырт?ы к?ш;

S – денеге ба?ыттал?ан сырт?ы к?шті? жанасу ауданы.

Я?ни, ?ысым дегеніміз–к?шке тура пропорционал, аудан?а кері пропорционал болатын шама.

О?ушылар ?шін сыныптан тыс ж?мысты? білімділік ж?не т?рбиелік м?ні ?те зор. Сыныптан тыс ж?мыстар о?ушыларды белсенділікке, ?з бетінше ж?мыс істеуге, ?жымды? ж?не жолдасты? сезіміне т?рбиелеуге жол береді.

Білімдерін ба?алау

М?тыл?анны? ?мірі:

?лемді кім жарат?ан,

Осынша т?рлеп тарат?ан?

К?рінген сансыз планет,

Бірінен – бірін б?лген бе?

– Ш?к?рімні? б?л жердегі ?ле? жолдары астрономиялы? ойлау?а жа?ыныра?. 7 – сынып о?ушыларына осы ?ле?ді о?ып, проблемалы? ой ту?ызып, о?ушыларды? планеталар ?оз?алысы туралы ал?ан білімдерін былайша сынап, ба?алауымыз?а болады:

• Планеталар ?алай жарал?ан деп ойлайсыздар?

• Олар ?згеріске ?шырай ма?

• К?нделікті ?мірде сіз аспан?а ?ара?ан кезде, ?зі?ізге таныс ж?лдыздар бар ма?

• Аспанда?ы ж?лдыздарды санау?а бола ма?

• Аспан денелеріні? ?оз?алысы белгілі бір т?ртіпке ба?ына ма? ?лде бейберекет ?оз?алыста бола ма? ?алай ойлайсыз?

• Аспанда?ы ж?лдыз?а ?арап, ?зі?ізді? ?ай ба?ыт?а ?арап т?р?аны?ызды аны?тау?а бола ма?

• Аспанда?ы ж?лдыздар?а ?арап са?ат неше бол?анын аны?тау?а бола ма? – деген с?ра?тарды ?ою?а болады.

•  

  О?ушылар аспанда?ы ж?лдыздар туралы м?ліметті енді ?ана о?ып, біліп отыр?ан жо?. 7–сыныпта физика саба?ы ?осыл?ан кезде ?ана, о?ушылар аспан денелері туралы ?ылыми т?р?ыда?ы на?ты м?ліметтерді алады. Ал, о?ан?а дейін 5–сыныптан бастап, тарих п?ні бойынша, 3–сыныптан бастап математика п?ні бойынша б?рын?ы заманда са?ат, карта болма?ан кезде де адамдарды? к?нге, ж?лдыздар?а ?арап са?атты ж?не ?здері ж?ріп келе жат?ан ба?ыт ба?дарларын аны? біліп отыр?андарын біледі. Сонымен, планеталар дегеніміз–сутек пен гелийден т?рады. Оларды? е? басты сипаттамаларына–массалары, жары?тылы?ы, беттік температурасы, ?мір с?ру уа?ыты сия?ты н?рселер жатады. Планеталар ?зі ?мір с?рген уа?ытында ?рдайым ?згеріске ?шырап отырады. ?лкейеді, жары?талады, біртіндеп олар кішірейіп, жары?тылы?ы азайып, а? ергежейлі к?йге т?седі де, біртіндеп ?о?ыр?айланып, е? ая?ында ?ара н?ктеге айналып, ?ара ??рдым?а кетеді. ?ара ??рдымны? ішіндегі ??былыс ?лі к?нге дейін толы? зерттеліп, аны?тал?ан жо?. Ертедегі адамдарды? астрономия туралы білімі ?р т?рлі ертегі, а?ыздармен астасып жатыр. Олар?а аспан ?лемі толып жат?ан а?дар мен ??старды?, адамдар мен ??дайларды? мекендейтін орыны болып елестейтін. Тарихи д?ст?р бойынша астрономияда ?олданылып ж?рген к?птеген атаулар ертедегі грек мифологиясынан алын?ан.

   

  ?аза?тарды? а?ыздарында аспан денелеріні? ?оз?алыстары таби?и нанымдылы?ымен ерекшеленеді. Мысалы, д?ниені? ?аламды? айналу осі ?тетін, «?оз?алмайтын» ж?лдыз?а, ?аза?тар «Темір?азы?» деп ат ?ой?анын білеміз.

   

Ертеде адамдар к?н мен т?нні? алмасуын Жерді т??іректеп ж?рген К?нні? айналуы деп ?ате т?сіндірген. Міне, сонды?тан «к?н шы?ады» немесе «к?н батады» деген с?здер ?азірге дейін са?талып, ?олданылып келеді.

Эксперименттік есеп:

?р тасты бір с?зді?,

М?з дария ж?здірді?,

Н?рдан ?міт ?здірді?,

?ажымас?а – а? бекіп ем

?ле? жолында?ы «М?з дария ж?здірді?»–с?зіне ?араса?, дарияны? бетінде м?з ?ал?ып ж?ре алады. М?з су?а батпайды. 7–сыныпта ?тіп кеткен Архимед за?ын естеріне т?сіріп ойландырайы?. Б?л ?ле?ді не??рлым ?айталау саба?ына ?олданып, о?ушыларды? ?здігінен ойлануына м?рсат берген д?рыс. Суды? ты?ызды?ы: 1000 кг/м³; те?із суыны? ты?ызды?ы: 1030 кг/м³; м?зды? ты?ызды?ы: 900 кг/м³. К?ріп отыр?анымыздай м?з су?а батпайды, себебі, м?зды? ты?ызды?ы суды? ты?ызды?ынан бірнеше есе кем.

Сонымен, Ш?к?рім шы?армаларыны? физикалы?, алгебралы?, ж?не бас?а да гуманитарлы? ?ылымдар?а ?атысты ?олданысын таба алатын ?те пайдалы е?бектер. Осы жо?арыда атал?ан ?дістерді физика саба?ында ?немі ?олданатын болса?, онда о?ушылар физикалы? ??былыстарды? ма?ынасын о?ай ?рі тере? т?сінеді, сондай-а?, п?нге деген ?ызы?ушылы?ы артады.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі:

1. Ш?к?рім ??дайбердиев. Шы?армалары: ?ле?дер, дастандар, ?ара с?здер. ??раст. М. Жарм?хамедов, С.Д?уітов,[ А.??дайбердиев.] - Алматы: Жазушы, 1988.   

2. Физика ж?не астрономия: Жалпы білім беретін мектепті? 9-сыныбына арнал?ан о?улы?. ??д., толыкт. 2-бас. / Р. Башар?лы, Д. ?аза?баева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009.

3.Интернет к?здері.