The benefits of using AI in software engineering

Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tarix fakulteti Geografiya va Iqtisodiy bilim asoslari yo’nalishining 2-b guruh talabasi Karimova Ozodaning Umumiy yer bilimidan slayd ishi

Reja:

1. Landshaftlar morfologiyasi haqida tushuncha.

2. Fatsiya va urochishening o’ziga xos xususiyatlari.

3. Landshaftlardagi aloqalar

4. Foydalanilgan adabiyotlar

Landshaft (nem. Land — yer, shaft-ôzaro aloqadorlik,birikkanlik )tipologik tabiiy komplekslarni umumlashtiruvchi tushuncha: geologik zamini, relyefi, iqlimi, tuproqlari, oʻsimlik turkumi, hayvonot dunyosi, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaraga ega boʻlgan hudud. Landshaftshunoslikda Lamdshaftlarning 3 xil tushunchasi mavjud: regional tushuncha, bunda Lamdshaftlar yer yuzasining tabiiy chegaralangan uncha boʻlmagan qismi tushuniladi; tipologik birlik boʻlib, bunda L. termini barcha tasnif birliklariga nisbatan qoʻllaniladi; umumiy tushuncha, bu holda L. terminini turli katta-kichiklikdagi tabiiy geografik komplekslarga nisbatan qoʻllanilyshi mumkin. Maye, tundra Landshaft, dasht landshaft, togʻ va h.k. Yana q. Geografik landshaft, 

1) Madaniy landshaft;

2) meʼmorlikda — bogʻ-rogʻli joylarning umumiy koʻrinishi, manzarasi;

3) tasviriy sanʼatda — manzara janri.

Muayyan bir landshaftni tadqiq qilishida, uni dala sharoitida aniqlab, xaritaga tushirishda uning morfologik tuzilishini o‘rganish, bilish katta ahamiyatga egadir.

Landshaftshunoslik fanining eng muhim nazariy qismlaridan biri ham landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi ta'limotdir. Bu ta'limotning yuzaga kelishi landshaftshunoslik fani taraqqiyotidagi eng muhim voqealardan biridir.

Landshaftlarning morfologiyasi landshaftlarning ichki hududiy bo‘linishini o‘rganadi. Uning asosiy vazifalaridan biri landshaftlarning morfologik qismlarini aniqlash, ularning har birini ta'riflab, katta-kichiklik mavqeini va taksonomik ko‘lamini aniqlash va tasniflashdan iboratdir.

Landshaftlar morfologik qismlarining o‘zaro nisbati va ular orasidagi modda va energiya almashinishini o‘rganish ham landshaftlar morfologiyasining vazifasiga kiradi.

Landshaftlarning morfologik tuzilishi haqidagi ta'limotni ilmiy asoslab bergan olim N.A.Solnsev (1949) hisoblanadi.

N.A.Solnsev va uning izdoshlarining ko‘p yillik ilmiy izlanishlari natijasida asosan tekislik landshaftlarining tarkibiga kiruvchi barcha tabiiy komplekslar aniqlanib, ularni xaritaga tushirish usullari ishlab chiqildi.

Landshaftlarning birlamchi va eng kichik morfologik qismini geografik adabiyotda turlicha nom bilan atalganligini ko‘rish mumkin. Masalan, epimorfa (R.I.Abolin, 1914), elementar landshaft (B.B.Polinov,1915), mikrolandshaft (I.V.Larin,1926), epifatsiya (L.G.Ramenskiy, 1938), biogeosenoz (V.N.Sukachev, 1948) va fatsiya (L.S.Berg, 1945; N.A.Solnsev, 1949).

Bu atamalardan landshaftshunoslar tomonidan e'tirof etilib, foydalanib kelinayotgani fatsiyadir.

"Fatsiya" atamasi landshaftshunoslikka L.G.Ramenskiy (1935) va L.S.Berg (1945) tomonidan kiritilib, lotincha facies, ya'ni tashqi qiyofa ma'nosini anglatadi. Nemis olimlari (Neef, 1963; Haaze, 1971) ko‘proq "top" atamasidan foydalanadilar. Bu atama topos, ya'ni joy degan ma'noni anglatib, fatsiya atamasini to‘ldiradi.

Fatsiya dala sharoitida aniqlab, xaritaga tushirib olish unchalik qiyin bo‘lmagan, nisbatan oddiy tuzilgan eng kichik geotizimdir.

Shuning uchun fatsiyani ba'zan "geografik molekula"ga, landshaftlar "atomlari"ga, yoki "tirik organizmdagi hujayra"ga o‘xshatishadi. Fatsiyalar boshqa tabiiy hududiy komplekslarga bo‘linmaydi. Bo‘lingan taqdirda ham ular tabiiy hududiy kompleksning elementlarigagina bo‘linishi mumkin.

Har bir fatsiya hududida ustki tog‘ jinslarning litologik tarkibi bir xil, relyef xarakteri va namlanishi bir xil bo‘lib, mikroiqlimda va tuproqlarida tafovut bo‘lmasligi hamda bitta biosenoz bilan tavsiflanishi kerak.

Ya'ni landshaftning morfologik birligi sifatida ajratiladigan fatsiyaning eng asosiy xususiyati shundaki, uni hosil qiluvchi komponentlariga xos bo‘lgan belgilari (ular albatta o‘zaro aloqador va bog‘liq ekanligini nazarda tutgan holda) bir xilligi bilan tavsiflanadi.

Landshaftning har bir morfologik qismi ham o ‘ziga xos xususiyatga ega  b o ig a n   geotizim  deb  qaralishi bilan  birga,  ular  ayrim  o‘xshash belgilariga asoslangan holda tasnif qilinishi mumkin, ya’ni tipologik birlik sifatida qaralishi mumkin. Landshaftning  morfologik  qismlari  orasidagi  aloqadorlik  xususiyati  landshaftning  gorizontal  yoki  morfologik  tuzilishi  uni  boshqa toifadagi geotizimlardan ajratib olishda ishonchli belgi b o iib  xizmat qiladi va landshaftlami chegaralab olishda aniq mezon bo’la  oladi.Har qanday landshaftning morfologik tuzilishini tarixiy shakllangan  tizim  deb  qarash  kerak  boiadi.  Shuning  uchun  landshaftning morfologik  tuzilishini  o ‘rganish  genetik  qoidaga  asoslanishi  lozim. Bunda har bir tabiiy geografik birlik tarixan shakllangan deb qaralishi  va uning rivojlanish qonuniyatlari ham aniqlanishi kerak. Shunday qilib, landshaftlar boshqa har qanday geotizimlar singari komponentlardan,  y a’ni  tarkibiy  qismlardan  tuzilgandir.  Shu  bilan birga  ular  kichikroqbo’lgan   geotizimlar,  ya’ni  morfologik  qismlar majmuidan iboratdir.  Lands aftlar ochiq  geotizim boiganligi  uchun ular m a’lum  muhitda  shakllanadi,  mavjud bo’ladi yonatrofdagi  tutash landshaftlar bilan ham o ‘zaro ta’sir va aloqada boiadi, ya’ni har bir landshaft o‘zidan katta b o ig a n  geotizimning bir qismidir.
Landshaftlaming rivojlanishi
Landshaftlar butun geografik qobiq  taraqqiyoti qonuniyatlari aso- 
sida  rivojlanib,  o ‘zgarib  boradi.  Landshaftning  dinamikasi  degan 
tushuncha  bilan  landshaftning  rivojlanishi  degan  tushuncha  orasida 
aloqadorlik,  b og ianish  bor.  Landshaftlarda  b o iib   turadigan  ozmi- 
ko‘pmi  dinamik  o ‘zgarishlar  yig ilib   borib,  landshaftlarda  tubdan bo‘ladigan  evolutsion  o‘zgarishlarga  sabab  bo‘ladi  va  landshaftlar rivojlanishining ma’lum bosqichlarini hosil qiladi. Moddiy  dunyoning  rivojlanishi  materialistik  dialektikaning  eng 
muhim  kategoriyalaridan  biri  hisoblanadi.  Faylasuflaming  e’tirof etishicha, rivojlanish moddiy dunyoni tushimishning eng asosiy prin- 
siplaridan biridir va ustuvor ilmiy ahamiyatga ega.
Rivojlanish tushunchasi tabiiy geografiyaga, jumladan,  landshaft- 
shunoslikga ham birday tegishlidir.
A.G.Isachenko (1991) yozganidek, landshaftning o ‘zgarishini tak- 
rorlanadigan  va  takrorlanmaydigan  qilib  bo‘lishning  o ‘zida  shartli- 
lik  mavjud.  Chunki  har  bir tabiiy  geografik jarayon  davriy  tavsifga 
ega  va  albatta,  landshaftda  o‘zining  izini  qoldiradi.  Shu  m a’noda 
A.I.Perelman  (1966)  yozganini  eslash  kifoya.  Uning  fikricha,  mod- 
daning  har  qanday  aylanma  harakati  berk  davmi  tashkil  qilmaydi. 
Natijada landshaft o‘zining aw algi holatiga qaytmaydi va qandaydir 
yangi xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Har  bir  sikl,  hatto  u  qisqa  muddatli  (masalan,  bir yillik)  bo‘lgan 
taqdirda ham  aynan  takrorlanmaydi  va b a’zan  tez  ilg‘ab  olish  qiyin 
bo‘lgan o'zgarishlami  qoldiradi.  Masalan,  atmosfera yog'inlari nati- 
jasida  yonbag‘irlarda  hosil  bo‘ladigan  suv  oqimi  tog‘  jinslari  ustki 
qismidan,  tuproqdan ma’lum miqdorda mineral  va  organik moddani 
yuvib ketadi. Pastqam joylarda esa uning aksi, ya’ni yon-atrofdan yu- 
vilib  kelgan  turli  moddalaming  to‘planishi  ro‘y  beradi.  Bunday ja- 
rayonlar bir tomonlama yo‘nalgan  bo‘lib,  maromli  tarzda  ko‘payib, 
kamayib, jadallashib yo sustlashib turishi mumkin.
Landshaft  holatlarining  o ‘zgarish  davrini  chulg‘am  tarzdagi 
rivojlanishning  bitta  halqasi  deb  tasaw ur  qilsa  bo‘ladi.  Dialektik- 
materialistik nuqtayi nazardan qaraganda tabiatning rivojlanishi qara- 
ma-qarshiliklaming  asta-sekin miqdoriy  о ‘sib  borishini  va u yuzaga 
keltiradigan  sifat  o‘zgarishlariga  sakrab  o‘tish jarayoni  tushuniladi. 
Tabiatdagi  qarama-qarshiliklarning  bunday  miqdoriy  ortib  borishi, 
ko‘pincha,  yopiq holda, tez ilg‘ab olish murakkab bo‘lgan tarzda kechadi.

Fatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, u o‘zidan katta bo‘lgan boshqa geotizimlarga nisbatan tashqi kuchlar ta'siriga beriluvchan va tez o‘zgaruvchan bo‘ladi.

Buning sababi shundaki, fatsiya doirasida uning komponentlari orasidagi aloqadorlik va bog‘liqlik boshqa geotizimlardagidan ko‘ra mo‘rtroq, tez shikastlanuvchan, tashqi omillar ta'siriga chidamsizroq ekanligidadir. Shuning uchun ham insonning xo‘jalikdagi faoliyatini geotizimlarga ta'siri va uning o‘ziga xos oqibatlari dastavval fatsiyalar miqyosida ro‘y beradi.

Fatsiyalar odatda yirik miqyosdagi landshaft xaritalaridagina aks ettirilishi mumkin. Ammo, landshaftlarning morfologik tuzilishini qaysi miqyosda o‘rganilishidan qat’iy nazar, baribir fatsiyalarni tadqiq qilishga alohida e'tibor berilishi kerak. Chunki har qanday landshaftning paydo bo‘lishi, yashashi va rivojlanishida fatsiyalarning va ularda ro‘y beradigan modda va energiya almashinishini bilishning ahamiyati kattadir.

Fatsiyalar tabiatda son jihatidan juda ko‘p bo‘lganligi uchun ularning har birini alohida-alohida hamda mukammal tadqiq qilishining iloji bo‘lmay qoladi. Natijada ularni tasnif qilish zaruriyati tug‘iladi.

Fatsiyalar tasnifi bilan shug‘ullanganlardan biri B.B.Polinovdir (1956). U kimyoviy unsurlarning migratsiyasi shart-sharoitlarini tahliliga asoslagan holda fatsiyalarning uchta asosiy turini ajratadi. Bular: elyuvial, superakval, subakval fatsiyalardir

1-rasm. Fatsiya (elementar landshaft ) larning asosiy turlari

(B.B.Polinov, 1956₎

Landshaftlarning morfologik qismlari ichida eng asosiylaridan yana biri urochishedir.

Urochishe bir mezorelyefga joylashgan tabiiy hududiy kompleks bo‘lib, genetik va dinamik jihatdan uzviy bog‘liq bo‘lgan fatsiyalar tizimidan iboratdir.

Landshaftlarning alohida urochishelarga bo‘linishida uning litogen asosi - relyef hamda tog‘ jinslarining litologik tuzilishi asosiy ahamiyatga egadir.

Urochishelar landshaftda egallagan maydoni va tarqalishiga qarab asosiy (yoki hukmron) hamda ikkinchi darajali urochishelarga bo‘linadi. Asosiy urochishelar landshaftlarning morfologik strukturasini belgilab berishi bilan birga keng ko‘lamda tarqalganligi bilan, ikkinchi darajali urochishelar esa tarqalish ko‘lami kamligi bilan tavsiflanadi.

Urochishelar o‘zining ichki tuzilishiga qarab oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin.

Oddiy urochishelarda mezorelyefning har bir qismi faqat bitta fatsiya bilan band bo‘ladi.

Murakkab urochishelar tarkibida esa mezorelyefning bir qismida fatsiyalar tizimi yoki urochishecha (podurochishe) joylashgan bo‘ladi.

Urochishecha oraliq birlik bo‘lib, asosan mezorelyefning bir qismida joylashgan fatsiyalar to‘yimli moddalar, namlik va issiqlik taqsimlanishidagi jarayonlarning umumiyligi bilan bir-biriga bog‘liqdir. Masalan, urochishechalar bir urochishening ichida turlicha ekspozitsiyaga ega bo‘lgan hollarda ajratilishi mumkin.

Urochishelar ham fatsiyalar yoki landshaftlar kabi yer yuzasida keng tarqalganligi sababli ularni ham ma'lum guruhlarga yoki sinflarga birlashtirish, ya'ni tasnif qilishga to‘g‘ri keladi. Urochishelarning dastlabki tasnifini Yu.N.Seselchuk (1963) bajargan.

To‘rt pog‘onalik bu tasnif tur-kichik tur-xil-kichik xil ko‘rinishida bo‘lib, eng katta birlik sifatida urochishe turi ajralishi kerakligini ko‘rsatadi.

Urochishe turlari mezorelyef shakllarining kelib chiqishi, dinamikasi hamda mexanik va biokimyoviy rivojlanishi yo‘nalishidagi o‘xshashliklar asosida ajratiladi.

Keyingi birlik - kichik tur ham shu asosida, ammo yanada aniqlashtirilgan holda ajratiladi.

Urochishelarning keyingi tasnif birligi - xildir. Xillar asosan urochishelarni tashkil qiluvchi tub fatsiyalarning tuproq-o‘simlik qoplamidagi o‘xshashliklarga asosan aniqlanadi.

Kichik xillar esa urochishelardagi tuproq-o‘simlik qoplamining shakllanishidagi azonal (zonal bo‘lmagan) omillardagi o‘xshashliklar asosida aniqlanadi.

Umuman olganda, urochishelar tasnifi xuddi fatsiyalar tasnifi kabi puxta va har tomonlama mukammal ishlab chiqilmagan. Buning asosiy sababi landshaftlarning morfologik qismlarini xaritaga tushirish tajribasi ham kam ekanligidadir.

Landshaftlarning morfologik qismlari ichida eng kattasi joy (местность) deb ataladi.

Joy deganda ma'lum landshaft uchun xos bo‘lgan urochishelar yig‘indisining alohida varianti tushuniladi.

Geografik adabiyotda "joy turi" degan atama ham teztez uchrab turadi (F.N.Milkov, 1956). Joy turlari landshaftlarning morfologik qismi hisoblanmaydi-ku, ammo u ham xo‘jalikda foydalanishi nuqtai nazaridan qaraganda nisbatan bir xil bo‘lgan yirik tabiiy hududiy kompleksdir va urochishelarning majmuidan iboratdir.

Shunday qilib, landshaft o‘zidan kichik bo‘lgan komplekslardan, ya'ni morfologik qismlardan tashkil topgan murakkab tabiiy hududiy kompleksdir. Landshaftning har bir morfologik qismi ham o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan kompleks deb qaralishi bilan birga, ular ayrim o‘xshash belgilarga asoslangan holda tasnif qilin ishi mumkin, ya'ni tipologik birlik sifatida qaralishi mumkin.

Landshaftlar boshqa har qanday geotizimlar singari komponentlardan, ya'ni tarkibiy qismlardan tuzilgandir. Shu bilan birga ular kichikroq bo‘lgan geotizimlar, ya'ni morfologik qismlar majmuidan iboratdir.

Landshaftlar ochiq geotizim bo‘lganligi uchun ular ma'lum muhitda shakllanadi, mavjud bo‘ladi, yonatrofdagi qo‘shni landshaftlar bilan ham o‘zaro ta'sir va aloqada bo‘ladi, ya'ni har bir landshaft o‘zidan katta bo‘lgan geotizimning bir qismidir.

Landshaftning ichki tuzilishi deganda biz faqat uning komponentlari va morfologik qismlarining joylashish tartibinigina emas, balki ular orasida muttasil ro‘y berib turadigan o‘zaro ta'sir va aloqadorlikni ham tushunamiz.

Har bir landshaftdagi o‘zaro ta'sir va aloqadorliklarni o‘rganish orqali landshaftga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlarni ham bilish mumkin bo‘ladi.

Landshaftda ro‘y beradigan o‘zaro ta'sir va aloqadorliklarning ikki xili mavjuddir.

Ulardan birinchisi vertikal yo‘nalishdagi o‘zaro ta'sir va aloqadorliklar bo‘lib, asosan landshaftning komponentlari orasida modda va energiya almashinishi oqibatida yuzaga keladi.

Gorizontal yo‘nalishda ro‘y beradigan aloqalar mavjudligining omillaridan biri landshaftlarning va uning morfologik qismlarining yonma-yon, qo‘shni bo‘lib joylashganligidir.

Gorizontal aloqalarga modda va energiyaning iqlimiy aylanib yurishi, ayniqsa issiqlik va namlikning ko‘chishini belgilab beruvchi havo massalarining harakati ko‘proq ta'sir etadi.

Yana bir muhim omil ekzogen jarayonlardir. Bu jarayonlar har xil landshaftda har xil kuch bilan, har xil jadallik bilan kechadi. Gravitatsiya ham surilmalar, qor ko‘chkilari hosil bo‘lishida, oqar suvlarning ishi unga bog‘liq holda ko‘chib yurishi, bir joydan ikkinchi joyga to‘planishiga sabab bo‘ladi

Bir komponentdan ikkinchisiga yo‘nalgan doimiy, aniq va nisbatan barqaror bo‘lgan aloqalar to‘g‘ri aloqalar deyiladi.

Bunday aloqalarga tektonik strukturalar bilan relyef orasidagi, relyef bilan iqlim, iqlim bilan suvlar orasidagi aloqalarni misol tariqasida keltirish mumkin. Iqlim omillari, jumladan atmosfera yog‘inlari daryolarning to‘yinishi, suv rejimini va boshqa ko‘pgina oqim ko‘rsatkichlarini belgilaydi. Suv oqimining tuproq hosil bo‘lish jarayonida tutgan o‘rni ham ma'lum. Tuproq bilan o‘simlik, o‘simlik bilan hayvonot orasidagi aloqalar ham to‘g‘ri aloqalarga kiradi.

3-rasm. Landshaftdagi vertikal va gorizontal aloqalarning umumiy ko‘rinishi Landshaftlarning morfologik qismlari orasida ham o‘zaro ta'sir va aloqadorliklar, ya'ni modda va energiya almashinib turishi mavjud bo‘lib, ular ikkinchi xil, ya'ni teskari aloqalarga kiradi. Landshaftlarda ko‘proq ana shunday aloqalar hukmronlik qiladi.

Teskari aloqalar landshaftning tashqarisidan ta'sir etadigan kuchlarga yoki "turtki“ larga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati borligini belgilaydi va ularning o‘zini o‘zi boshqarib turishida, barqarorlik holatini saqlab turishga sharoit yaratib turadi, landshaftning tashqi kuchlar ta'siriga chidamliligini ta'minlab turadi.

Teskari aloqalarning o‘zi ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin.

Ijobiy teskari aloqalar tashqi kuchlar landshaftga qaysi yo‘nalishda ta'sir etsa, o‘sha yo‘nalishda ta'sir ko‘lamini kuchaytirib boradi va zanjirsimon reaksiyaga sabab bo‘ladi. Oqibatda landshaftda keskin, qor ko‘chkisiga o‘xshash o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Ijobiy teskari aloqalar muttasil harakatda bo‘lmaydi va cheksiz o‘zgarib turish holatiga ega bo‘lmagan elementlar bilan cheklangandir.

Salbiy teskari aloqalar landshaftning asosiy morfologik qismlarining barchasiga taalluqli bo‘lib, ularning birortasida o‘zgarish bo‘ladigan bo‘lsa unga qarshi ishlaydi va yana landshaftda barqarorlik holatni tiklashga harakat qiladi. Shuning uchun ham landshaftga tashqaridan doimo modda va energiya kelib turishiga qaramay u o‘zining nisbatan barqarorligini saqlab tura oladi.

Landshaftning ichki tuzilishi degan tushunchaga landshaftning komponentlari va morfologik qismlarining makonda joylashish tartibi va ular orasidagi o‘zaro ta'sir va aloqadorliklardan tashqari landshaftning zamondagi (vaqtdagi) ma'lum va qonuniy holatlari majmuini ham kiritish kerak bo‘ladi.

Bunday holatlar majmuini e'tirof etish landshaftning zamonda o‘zgaruvchan va dinamik geotizim ekanligini e'tirof etishdir.

Landshaftning u yoki bu holati aniq vaqt chegarasiga ega emas. Ko‘pincha aniqlangan landshaft holatlarining uzun yoki qisqaligi shu holatlarga xos bo‘lgan bir yoki bir nechta tabiiy jarayonlarning mavjudlik vaqtiga mos keladi.

Landshaftlardagi ayrim holatlar esa buning aksicha tasodifiy bo‘lishi, ularning davomiyligi ham tasodifiy jarayon ko‘rinishida bo‘ladi. Masalan, shamolli, bulutli, yog‘in-sochinli, sovuq haroratli yoki issiq haroratli holatlar kabi.

Landshaftlarning ichki tuzilishini aniqlash va tahlil qilishda belgilanishi ahamiyatli bo‘lgan landshaftning holatlari, landshaftlarning dinamikasini, rivojlanishini va yashashini o‘rganish uchun ham muhimdir.

Аsosiy adabiyotlar:

1.Ramazonov O., Yusupbеkov O. “Tuproqshunoslik va dеhqonchilik”, Darslik. T: Sharq, 2005 й. - 270 b.

2.Zokirov Sh.S. “Landshaftsunoslik asoslari”, O`quv qo`llanma. T.: Universitet, 2010 y. - 138 b.

3.. Абдуллаев Х.А. “Биогеохимия ва тупроқ муҳофазаси асослари”. Ўқувқўлланма. Т: Ўқитувчи. 1989 й. - 127 б

4. https://Wikipedia.org

5. https://Fayllar.org