Улуу Кыргыз дөөлөтү

Улуу Кыргыз Дөөлөтү жана анын өнүгүү жылдары

Улуу кыргыз Дөөлөтүнүн негизделиши жана өнүгүүсү боюнча кошумча булактарга ээ болушат.

Мамлекеттикбашкаруу системасы жана түзүлүшү боюнча өз көз карашын билдирет.

Жагымдуу маанай

Улуу Кыргыз кагандыгы

IX к. башында

Уйгур кагандыгы мурдагыдан бошоңдоп калган эле

Уйгур кагандыгында ич-ара чыр чатактар күч алып, ички саясий абал абдан начарлаган.

Бул учурдан дароо кыргыздар пайдаланып, уйгурларга каршы согушууга даярдана баштаган.

820-жылы Кыргыз ажосу өзүн каган, аялын ханыша деп жарыялаган.

Ошол мезгилде Кыргыз кагандыгы

• Карлуктардын колдоосуна ээ болушкан ;

• Өздөрүн Уйгур кагандыгынан көз карандысыз деп жарыялап, Борбордук Азияга үстөмдүк кылууга умтула башташкан;

• Бул мезгилге чейин узакка созулуучу согуштарга атайын даярдыктан өткөн;

• Аскердик административдик системаны түзгөн;

• Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир кыйла кеңейткен;

• Уйгурлар менен каршылашкан арабдар, тибеттиктер, кытайлыктар жана Теңир тоолук Карлук мамлекетти менен дипломатиялык байланыштарды түзө алган.

Кыргыз ажосунун өзүн каган деп жарыялашы Уйгур каганына согуш жарыялаганга барабар болгон. Уйгурлар кыргыз каганына кыр көрсөтүү максатында Эне-Сайга аскерлерин жиберет, бирок уйгур аскерлери жеңилип калышат. Согуш андан ары уланып 20 жылга созулат. Кыргыздар бул согушта басымдуулук кыла баштаган. Согуштагы жеңилүүлөр Уйгур кагандыгынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн.

Кар калың жаап, мал кырылып, ачарчылык жана жугуштуу ооруулар күчөгөн.

840-ж.

Кыргыздар каганы Уйгурлардын борбор шаары Ордо –Балыкка 100 миң аскерин жиберип, шаарды алган.

Аман калган уйгурлар туш-тушка качышкан:

Турфан ойдуңуна

Чыгыш Монголия

Ордос менен Ганьсуга

Жунгарияга

Байкалдын аркы жагына

Орусиялык академик Василий Владимирович Бартольд (1869-1930жж. Толук негиз менен кылымдын ортосун – кылымдын башын « Улуу Кыргыз кагандыгы» деп атаган.

Профессор, тарых илимдеринин доктору Худяков Ю.С.-

«... Улуу Кыргыз мамлекети-орто кылымдын кыргыздарынын тарыхында жылдыздуу убагы» деп айткан.

IX кылымдын орто ченинде Уйгур кагандыгынын ордуна «Улуу Кыргыз державасы» пайда болгон. «Улуу Кыргыз державасы» деген түшүнүктү илимге академик В.В.Бартольд эң туура аныктоо менен кыргыздардын Борбордук Азиянын кеңири аймагын камтыган империялык мезгилин адилет баа берген. Ал Энесай кыргыздарынын тарыхын өз изилдөөлөрүнүн негизинде 1927-жылы жазган «Кыргыздар. Тарыхый очерк» деген китебинде кеңири чагылдырган.

Кыргыздардын мамлекеттик саясий түзүлүшү

Бийлик мурас боюнча уулуна(т егине, ханзаадага) берилчү. Эгер уулдууболбосо, аялына, инилерине же иналдарга (кагандын кыздарынын балдарына берилген .

Каган( бүт саясий, аткаруучу, аскердик бийликти ээлеген)

Буйрук (кеңешчи)

Йараган (Өкүмдү иш жүзүнө ашырган)

Бойла (Өкүм чыгарган

Бийлер (бектер) ( чоң же бир нече кичи урууларды башкарышкан.)

Сангун (аскердик, укуктук ж.б. суроолорду чечишкен)

Тутуктар (кагандын мурасчылары же туугандары) (округдарда саясий башкарууну өткөрүшкөн)

Таркандар (аймактарда же уруулар арасында аскер күчтөрүн башкарышкан)

Түтүндөр ( майда урууларды, бир нече ондогон же жүздөгөн үй -бүлөлөрдү башкарышкан)

Улуу кыргыз мамлекети 80 жылга чейин өкүм сүргөн. X к. башында кыргыздардын негизи бөлүгү Саян тоолоруна кайтышкан.

Себептери:

Аз эсебиндеги кыргыздардын бүт Борбордук Азия боюнча чачылышы

Узак кандуу салгылашуулар

Теңир-Тоо өрөөндөрүндө

Тибетке

Эне-Сайга

Кыргыздар дээрлик X к бою Алтай менен Жунгарияны, Чыгыш Түркстандын оазистерин көзөмөлдөө жайы катары кармап турушкан.

1-тапшырма

« УлууКыргыз дөөлөтү» түшүнүгүн тарых илимине алгач академик

------------(1869-1930) киргизген. Бул термин Эне-Сай кыргыз кагандыгынын

-----------------84-жылдай өкүм сүргөн доорун айырмалап көрсөтүү үчүн колдонулуп келет.

2- тапшырма

«Кыргыз чоң мамлекет (дөөлөт) болгон. Аймагы боюнча түрк өлкөлөрү менен тең тайлаш. Чыгышы Курыкан өлкөсүнө чейин, Түштүгү Тибетке чейин, түштүк-батышы Карлук өлкөсүнө чейин созулуп жатат.» деген фраза кайсы эмгекте жазылган. Ал эмгек кайсы кылымга таандык?

Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн батыш чеги_________ жакын экендиги__________ тилиндеги булактардын маалыматтары менен да тастыкталат. Ал эми ______ жергесин ээлеп алгандыгы тууралуу эне-сайлык кыргыздардын жазуу эстелиги __________түндүгүндөгү _______дөңсөөсүнөн табылган.

1.840-жыл кандай жыл болгон? 2. Ю.С .Худяков бул доорго кандай баа берген? 3.Улуу Кыргыз дөөлөтүнүн күч алышы кайсы элдердин журт которушуна өбөлгө түзгөн?

§ . 1 Үй тапшырма 11- беттеги суроолорго жооп берүү

Суджийи Давандагы жазма эстелик

Алфавиттик жазманы байыркы синайлык жана ханаандык семит калктары ойлоп тапкан. Алардан Арамей калкы өздөштүрүшкөн.

Кыргыздардын жазмасы-Борбордук жана Ички Азиядагы түрк калктарынын руна счымал деп аталган алфавиттик жазмасы.

Руна сымал жазма дагы оңдон-солго жазылган.

Жазманын калыптанышына маанилүү өбөлгөлөр Арамей жазмасынан учугу уланган согду жазмасы.

Арамей жазмасы-оңдон солго жазылат. Арамей жазмасынан жөөт (еврей), армян, грузин, араб жазмалары бутактаган.

«Руна сымиал алфавит» деп аталышы