Наслаждайтесь радостью окончания учебного года весь следующий! Доступ к материалами на весь год со скидкой 90%

СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Выбрать материалы

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Был в сети 23.05.2024 09:57

Бабаниязов Сарвар Эрнапасович

Учитель информатики

33 года

473

89 126

Подписчики

Подписки

Местоположение

Туркменистан, Дашогузского велаят Шабатского этрапа № 18 средная школа

Специализация

Информатика

Обо мне Блог Файлы Тесты Галерея Активность Награды

10_Inf_4ch__goz

Категория: Информатика

12.04.2024 13:48

Просмотр содержимого документа
«10_Inf_4ch__goz»

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Formallaşdyrmagyň esasy kadalary
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Formallaşdyrmagyň esasy kadalaryny öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Meseläniň formal däl (mazmunly) goýluşy näme?

2.Meseläniň formal goýluşynyň aýratynlyklary nähili?

3.Formal modelleri derňemekde aýdyňlaşdyrmak näme?

3. Geçilen temany jemlemek:

Meseläniň formal däl we formal goýluşy

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Formallaşdyrmagyň esasy kadalaryny öwretmek.

2. Formallaşdyrmagy öwretmek.

3. Formallaşdyrmak bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Informasion modelleri formal dilleriň kömegi bilen gurmaklyga formallaşdyrmak diýilýändigini;

- Formallaşdyrma prosesi, adatça iki tapgyrda ýerine ýetirilýändigini;

- Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýändigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Maglumatlaryň düzümini saýlamak, ýagny meseläniň başlangyç we netijeleýji maglumatlaryny programmalaşdyrma dilinde ýol berilýän üýtgeýänler, massiwler, faýllar we ş.m. görnüşlerde aňlatmagy başarmaly;

- Maglumatlaryň elementleriniň üstünde programmalaşdyrma diliniň amallary ýerine ýetiriler ýaly meseläni çözmegiň usulyny saýlamagy başarmaly;

- Formallaşdyrmak bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi başarmalydyrlar.

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

Informasion modelleri formal dilleriň kömegi bilen gurmaklyga formallaşdyrmak diýilýär.

Daşky gurşawa akyl ýetirmek prosesinde adamzat hemişe modelleşdirmegi we formallaşdyrmagy ulanýar. Täze obýekt öwrenilende, ilki bilen, onuň tebigy dildäki teswirleýji informasion modeli gurulýar, soň formallaşdyrylýar, ýagny matematikanyň, logikanyň we ş.m. formal dilleri ulanylyp, obýekt formal informasion modelde aňladylýar.

Formallaşdyrma prosesi, adatça iki tapgyrda ýerine ýetirilýär.

1. Maglumatlaryň düzümini saýlamak, ýagny meseläniň başlangyç we netijeleýji maglumatlaryny programmalaşdyrma dilinde ýol berilýän üýtgeýänler, massiwler, faýllar we ş.m. görnüşlerde aňlatmak.

2. Maglumatlaryň elementleriniň üstünde programmalaşdyrma diliniň amallary ýerine ýetiriler ýaly meseläni çözmegiň usulyny saýlamak.

5. Täze temany berkitmek:

1-nji mesele. Meseläniň formal däl goýluşy: bagçylyk birleşmeginiň ýerleri n sany dürli üçburçluk

görnüşindäki aýratyn ýer böleklerinden ybarat. Bölekleriň her biriniň meýdanyny hasaplamaly.

Meseläni formal goýalyň, ýagny formallaşdyralyň.

1 . Maglumatlaryň düzümini (üýtgeýänleri, massiwleri) saýlamak boýunça aşakdaky bellemeleri geçireliň.

Başlangyç maglumatlar:
n – ýer bölekleriniň sany;
a_i, b_i, c_i, i=1,2,…,n – bölekleriň her biriniň – üçburçlukla

ryň taraplarynyň uzynlyklary (ölçeg birligi m)

Hasaplama netijeleri: S₁,S₂,...,S_n – bölekleriň her biriniň meýdanlary (ölçeg birligi m²).

Meseläniň matematiki goýluşy: taraplarynyň uzynlyklary a_i, b_i, c_i, i=1,2,…,n bolan n sany erkin üçburçluklar berlen.

Üçburçluklaryň her biriniň meýdanyny kesgitlemeli.

2. Meseläni çözmegiň usuly hökmünde üçburçluklaryň her biriniň meýdany üçin Geronyň formulasy ulanylýar:

p_i=(a_i+b_i+c_i)/2 (4.3)

bu ýerde p_i – i-nji üçburçlugyň ýarym perimetri;
a_i, b_i, c_i – i-nji üçburçlugyň taraplarynyň uzynlyklary.

E ger meseläni elde, kompýuteri ulanman çözmeli bolsa, onda üçburçluklaryň her biri üçin p_i ýarym perimetri hasaplap, degişli meýdany kesgitlemekde (4.3)-(4.4) formulalary peýdalanmak ýeterlikdir. Meseläni kompýuterde çözmek üçin maglumatlary programmalaşdyrma nukdaýnazaryndan amatly bolan birölçegli massiwler-wektorlar görnüşinde aňladarys. Meseläniň çözüwiniň Paskal dilindäki programmasyny we degişli çözüwleri şeýle görkezmek bolar (4.19-njy surat).

Bu ýerde üçburçluklaryň taraplarynyň uzynlyklaryny kesgitlemek üçin random(10) funksiýasy ulanyldy. Eger alnan bahalar üçin üçburçlugyň islendik tarapynyň uzynlygy beýleki iki tarapynyň uzynlyklarynyň jeminden kiçi bolmasa, onda (4.4) formula kesgitsiz bolup, meýdanyň bahasy programmada hasaplanmaz ýa-da meýdan nola deň bolar (üçburçlugyň taraplary bir göni çyzykda ýerleşer).

Meseläniň çözüwiniň MS Excel tablisasy 4.20-nji suratda getirilendir.

Bu ýerde p_i we S_i ululyklara degişli D3 we E3 öýjükleriň hasaplama formulalary aşakdaky ýaly ýazylýar:

D3:=(A3+B3+C3)/2;

E3:=КОРЕНЬ(D3*(D3-A3)*(D3-B3)*(D3-C3))

Bu formulalar soňra D4:D7 we E4:E7 öýjükler belleme çägine degişlilikde nusgalanýar.

6. Öý işini tabşyrmak:

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

1.Formallaşdyrmak näme?

2.Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýär?

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, gönükmeleri çözmeklige işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Formallaşdyrmagyň esasy kadalary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Formallaşdyrmagyň esasy kadalaryny öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Formallaşdyrmak näme?

2.Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Formallaşdyrmagyň esasy kadalaryny öwretmek.

2. Formallaşdyrmagy öwretmek.

3. Formallaşdyrmak bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Informasion modelleri formal dilleriň kömegi bilen gurmaklyga formallaşdyrmak diýilýändigini;

- Formallaşdyrma prosesi, adatça iki tapgyrda ýerine ýetirilýändigini;

- Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýändigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Maglumatlaryň elementleriniň üstünde programmalaşdyrma diliniň amallary ýerine ýetiriler ýaly meseläni çözmegiň usulyny saýlamagy başarmaly;

- Formallaşdyrmak bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi başarmalydyrlar.

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

Informasion modelleri formal dilleriň kömegi bilen gurmaklyga formallaşdyrmak diýilýär.

Formallaşdyrma prosesi, adatça iki tapgyrda ýerine ýetirilýär.

2. Maglumatlaryň elementleriniň üstünde programmalaşdyrma diliniň amallary ýerine ýetiriler ýaly meseläni çözmegiň usulyny saýlamak.

5. Täze temany berkitmek:

2-nji mesele. Meseläniň formal däl goýluşy: deňlemeleriň gödek ýakynlaşan çözüwlerini tapmak üçin funksiýalaryň graﬁklerini gurmak usulyndan peýdalanýarlar. Anyk çözüwi tapylmaýan f(x)=0 (bu ýerde f(x) käbir üznüksiz funksiýa) deňlemäniň çözüwi (ýa-da çözüwleri) y=f(x) funksiýanyň graﬁginiň OX oky bilen kesişme nokadydyr (ýa-da nokatlarydyr).

M eseläniň formal goýluşy x³- cos x =0 deňlemäniň köküni graﬁki usul bilen tapmaly. Formal model deňlemäniň özi bilen berlen. Köki tapmak üçin MS Excel listinde [0;1,5] kesimde h=0,1 ädim bilen x argumentleriň we y=x³ – cos x funksiýanyň bahalarynyň tablisasyny we nokatlanç graﬁgini guralyň (4.21-nji surat).

Graﬁkden görnüşi ýaly deňlemäniň köki (0,5;1) aralykdadyr. Tablisa boýunça köküň has anyk bahasy (0,8;0,9) aralykda ýatýar (bu aralykda funksiýanyň bahalarynyň alamaty minusdan plýusa geçýär). Şunlukda, 0,1 takyk-

lykda gözlenýän köküň bahasyny, orta arifmetik baha hökmünde, x*=(0,8+0,9)/2=0,85 deň diýip hasap etmek bolar. Şeýlelikde, köküň bu bahasynda funksiýanyň bahasy f(0,85)≈-0,045 ululyga deňdir, ýagny nola ýakyndyr. Köki has takyklamak üçin ýarpa bölmek usulyny dowam etdirip, x*=(0,85+0,9)/2=0,875; f(0,875)≈0,023 baha alynýar.

6. Öý işini tabşyrmak:

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

1.Formallaşdyrmak näme?

2.Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýär?

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Formallaşdyrmak näme?

2.Formallaşdyrmagyň kadalary nähili düşündirilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Formallaşdyrmagyň esasy kadalary

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1 Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini öwretmek.

2. Informasiýany geçirmegiň kanalyny öwretmek.

3. Kommunikasiýa bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Kompýuterleri tora birikdirmegiň usullaryny bilmeli;

- USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybaratdygyny;

- Aragatnaşyk kanaly nämedigini;

- Internet-kommunikasiýanyň görnüşlerini bilmeli;

- Ethernet kabelini;

- Wi-Fi nämedigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Maddy-tehniki enjamlaşdyrylyşyna, ýagny ulanýan kanallaryna baglylykda kommunikasiýany shema görnüşinde aňlatmagy başarmaly;

- elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini, internet torunda aragatnaşyk serişdelerini aňlatmagy;

- Internet torunda aragatnaşygy döretmegi başarmalydyrlar.

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

Informasiýany ibermek has möhüm informasion prosesleriň biri hasaplanýar. Informasiýa çeşmeden kabul edijä çenli signallaryň, simwollaryň, belgileriň käbir yzygiderligi görnüşinde geçirilýär. Meselem, adamlar gepleşende ses signallary geçirilýär; adam teksti okanda graﬁki simwollary – harplary kabul edýär. Bularyň ikisinde hem geçirilýän signallaryň, simwollaryň, belgileriň yzygiderligine habarlar diýilýär.

Habarlary çeşmeden kabul edijä çenli geçirmek üçin ulanylýan tehniki serişdeleriň ulgamyna we signallaryň ýaýraýyş gurşawyna informasiýany geçirmegiň kanaly diýilýär. Informasiýalar adamlaryň gönümel gepleşiginde ses tolkunlary görnüşinde, telefon gepleşiginde akustiki we elektrik signallary görnüşinde, okamakda ýagtylyk tolkunlary görnüşinde geçirilýär.

«Kommunikasiýa» adalgasy «communication» diýen latyn sözünden gelip çykmak bilen, arabaglanyşyk, arabaglanyşyk serişdesi, informasiýany geçirmek we ş.m. manylary berýär. Maddy-tehniki enjamlaşdyrylyşyna, ýagny ulanýan kanallaryna baglylykda kommunikasiýany aşakdaky she-ma görnüşinde aňlatmak bolar:

Wagtyň geçmegi bilen kommunikasiýanyň usullary üýtgedi, indi aragatnaşygyň elektron sistemasy has köp ulanylýar. Informasiýanyň geçirilýän ýollaryna, aragatnaşygyň formalaryna we elektron serişdeleriň kömegi bilen informasiýalary habarlar görnüşinde alyş-çalyş etmeklige elektron kommunikasiýa diýilýär. Informasiýalary geçirmek üçin aragatnaşygyň telefon, radio, telewideniýe, metbugat ýaly görnüşlerinden peýdalanylýar.

Häzirki döwürde täze tehnologiýalara esaslanan elektron kommunukasiýa ägirt uly meşhurlyga eýe boldy. Ol ulanyjylara habarlaşmakda, okatmakda, derňemekde, söwdany ýöretmekde mümkinçilikler berýär.

Täze tehnologiýalaryň ýaýradylmagy we olaryň adamlaryň gündelik ýaşaýyş-durmuşyna ornaşdyrylmagy durmuş-ykdysady ösüşiň esasy faktorlarynyň biri bolup durýar. Şonuň üçin hem elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliliginiň täzeden-täze görnüşleri ýüze çykýar.

Elektron kommunikasiýa Internet torunyň kömegi bilen kem-kemden beýleki dürli görnüşlilikleri gysyp çykarýar, sebäbi bu görnüş has elýeterli, çalt we onda döwlet araçäklerine çäklendirilme goýulmaýar. Internet gurşawy indiwidual we toparlaýyn ulanyjylaryň bolmagyny, olaryň işlemegini üpjün edýär. Oňa tehniki, funksional, informasion, sosial, ykdysady we ýuridiki düzüjileriň bileleşigi hökmünde garalýar.

5. Täze temany berkitmek:

1.Kompýuterleri tora birikdirmegiň haýsy usullaryny bilýärsiňiz?

2.USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybarat?

3.Aragatnaşyk kanaly näme?

4.Internet-kommunikasiýanyň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Ethernet kabeli näme?

6.Wi-Fi näme?

6. Öý işini tabşyrmak:

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Kompýuterleri tora birikdirmegiň haýsy usullaryny bilýärsiňiz?

2.USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybarat?

3.Aragatnaşyk kanaly näme?

4.Internet-kommunikasiýanyň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Ethernet kabeli näme?

6.Wi-Fi näme?

3. Geçilen temany jemlemek:

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1 Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini öwretmek.

2. Informasiýany geçirmegiň kanalyny öwretmek.

3. Kommunikasiýa bilen baglanyşykly gönükmeleri ýerine ýetirmegi öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Kompýuterleri tora birikdirmegiň usullaryny bilmeli;

- USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybaratdygyny;

- Aragatnaşyk kanaly nämedigini;

- Internet-kommunikasiýanyň görnüşlerini bilmeli;

- Ethernet kabelini;

- Wi-Fi nämedigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Maddy-tehniki enjamlaşdyrylyşyna, ýagny ulanýan kanallaryna baglylykda kommunikasiýany shema görnüşinde aňlatmagy başarmaly;

- elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligini, internet torunda aragatnaşyk serişdelerini aňlatmagy;

- Internet torunda aragatnaşygy döretmegi başarmalydyrlar.

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

Häzirki zaman jemgyýetinde elektron kommunikasiýalaryň ösmegine kompýuter torlarynyň täsiri örän uludyr. Häzirki döwürde kompýuteri tora birikdirmegiň birnäçe usullary bar: USB kabeliniň, Ethernet (ether (ýaýlym) we net (tor) iňlis sözlerinden) kabeliniň, optiki süýümli kabeliň kömegi bilen simli birikdirme usullary; Bluetooth, Wi-Fi personal torlarynyň we emeli hemranyň kömegi bilen simsiz birikdirme usuly. USB portlar käbir kesgitlenen gurluşlary tok bilen iýmitlendirmäge we şol bir wagtyň özünde berlenleri geçirmäge mümkinçilik berýär. USB kabel dört sany simden ybarat bolup, olaryň ikisi tok bilen iýmitlendirmäge, beýleki ikisi bolsa, berlenleri geçirmäge niýetlenilendir.

Kompýuter torunyň häsiýetli aýratynlyklarynyň biri-de – informasiýany geçiriş tizligi ýa-da kanalyň geçirip biljilik ukybydyr. Bu ululyk bit/s, Kbit/s, Mbit/s, Gbit/s birlikler bilen kesgitlenýär:

1 Kbit/s=1024 bit/s;

1 Mbit/s=1024 Kbit/s;

1 Gbit/s= 1024 Mbit/s.

Bu ýerde kanalyň geçiriş tizligi kabeliň hiline, operasion sistema, protokollara, tor gurluşlaryna, merkezi prosessora we beýleki elektron gurluşlara baglydyr.

Kompýuteri lokal tora birikdirmek üçin Ethernet kabeli has köp ulanylýar. Ethernet – lokal tora niýetlenilen aragatnaşygyň standarty hasaplanylýar. Göni (straight), çatrykly (cross over) we öwrülen (roll over) birikdirmeli Ethernet kabelleri has ýygy gabat gelýär. Göni birikmeli kabel kompýuteri kommutator bilen birikdirmek üçin, çatrykly birikmeli kabel iki kompýuteri gönümel birikdirmek üçin niýetlenilen. Şonuň ýaly-da öwrülen birikmeli kabel kompýuterleri marşrutlaýja birikdirmek üçin ulanylýar.

Bluetooth-yň bazasyndaky simsiz personal tor Ether-net toruny döretmek üçin mobil kompýuterler bilen simsiz aragatnaşygy ulanmak tehnologiýasyny öz içine alýar. Şeýle torlara sekiz sany kompýuteri, mobil gurluşlary, meselem, mobil we jübi kompýuterlerini birikdirmek bolýar. Bu ýagdaýda Bluetooth sistemasy oturdylan noutbuk we aragatnaşygyň Bluetooth porty bilen üpjün edilen kompýuter birigip biler.

Şonuň ýaly-da simsiz aragatnaşygy Wi-Fi diýlip atlandyrylýan IEEE Wireless 802.11b/g protokoly boýunça hem amala aşyryp bolýar. Lokal simsiz toruň platalary bilen üpjün edilen kompýuterler informasiýa alyş-çalyş etmäge mümkinçilik alýarlar. Simsiz marşrutlaýjylar, lokal simsiz toruň platalary, elýeterlilik nokatlary we ş.m – simsiz lokal toruň esasy düzüjileridir.

Süýümli–optiki kabel maglumatlary ýagtylygyň tizligi ýaly tizlik bilen geçirmäge ukyply birnäçe aýna süýümlerden durýar. Süýümli–optiki kabeller uly geçirijilik ukybyna eýedir we Gbaýt/s tizlik bilen häsiýetlendirilýär. Süýümli–optiki kabel boýunça geçirilýän signallar töweregindäki bar bolan elektron magnit signallarynyň, elektrohereketlendirijiniň we beýleki elektromagnit tolkunlaryň täsirine has durnuklydyr. Häzirki döwürde süýümli–optiki aragatnaşygy durmuşda ornaşdyrmak tehnologiýasy umumy kabul edilen standarta öwrüldi. Ol internete birikmegiň tizligi – 100 Mbaýt/s we ondan hem ýokary tizlik bilen tapawutlanýar.

Internet torunda kompýuterleriň we aragatnaşygyň mobil görnüşleriniň kömegi bilen habarlaşmak tekst, ses we wideo habarlary görnüşinde amala aşyrylýar.

5. Täze temany berkitmek:

1.Kompýuterleri tora birikdirmegiň haýsy usullaryny bilýärsiňiz?

2.USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybarat?

3.Aragatnaşyk kanaly näme?

4.Internet-kommunikasiýanyň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Ethernet kabeli näme?

6.Wi-Fi näme?

6. Öý işini tabşyrmak:

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Internet torunda arabaglanyşyk
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Internet torunda arabaglanyşygy öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Kompýuterleri tora birikdirmegiň haýsy usullaryny bilýärsiňiz?

2.USB portlaryň işiniň wezipeleri nämeden ybarat?

3.Aragatnaşyk kanaly näme?

4.Internet-kommunikasiýanyň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Ethernet kabeli näme?

6.Wi-Fi näme?

3. Geçilen temany jemlemek:

Elektron kommunikasiýalaryň dürli görnüşliligi

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Internet torunda arabaglanyşygy öwretmek.

2. ICQ programmasyny öwretmek.

3. Skype programmasynyň mümkinçiliklerini öwretmek.

4. Wideo konferensiýalary geçirmek üçin ulanylýan apparat serişdelerini öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- ICQ programmasy näme üçin niýetlenen;

- IP telefoniýa näme?

- Programma-messenjer nähili habarlary alyşmaga mümkinçilik berýär;

- Skype programmasynyň nähili mümkinçilikleri bar;

- Yahoo! programmasynyň nähili mümkinçilikleri bar;

- Wideo konferensiýalary geçirmek üçin nähili apparat serişdeleri gerek;

- IP telefoniýada aragatnaşygyň nähili görnüşleri bardygyny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- ICQ programmasynda işlemegi başarmaly;

- IP telefoniýanyň işleýiş aýratynlygyny düşündirmegini başarmaly;

- Skype programmasynda işlemegi başarmaly;

- Maddy-tehniki enjamlaşdyrylyşyna, ýagny ulanýan kanallaryna baglylykda kommunikasiýany shema görnüşinde aňlatmagy başarmaly;

- Internet torunda aragatnaşygy döretmegi başarmalydyrlar;

- IP telefoniýada aragatnaşygy guramagy başarmaly;

- Programma-messenjerde habarlary alyşmagy başarmalydyrlar.

Internet torunda arabaglanyşyk

Kompýuter torunda informasiýalary ibermek we kabul etmek dürli usullarda bolup geçýär. Torda habar alyşmagyň iki kadasy bar.

Birinji kadada habarlary ibermek we kabul etmek wagta görä bölünendir. Elektron poçta boýunça habarlary ibermek we kabul etmek şu kadada amala aşyrylýar. Web portal – kompýuter torundaky ulanyjylara bu saýtyň çäginde işleýän dürli interaktiw hyzmatlary hödürleýän saýtdyr. Eger birnäçe saýt şol bir domen at bilen birigen bolsa, Web portal birnäçe saýtdan ybarat bolup biler.

Şonuň ýaly-da portallar Internetdäki informasiýalara elýeterlilik nokady ýa-da ulanyjylara Internetiň üstünden gerekli informasiýalar gözlenilende ýardam edýän saýt hökmünde işleýärler. Bu portallar dürli çeşmelerdäki informasiýalary şol bir görnüşde almaga mümkinçilik berýärler, olara nawigasion saýtlar hem diýilýär.

Ähli portallar gözleg funksiýasyny ýerine ýetirýärler, şonuň ýaly-da internet – serwisler, meselem, elektron poçta, täzelikleriň lentasy we ş.m. bilen işlemäge mümkinçilik berýärler.

Portalyň işiniň esasy ideýasy – özüne ulanyjylaryň köp sanlysyny çekmek üçin has ýokary derejede internet hyzmatlaryny etmek bolup durýar.

Täzelikler zolagy (lentasy) – ulanyjylara ýygy-ýygydan täzelenip durýan informasiýalary ýetirmek üçin ulanylýan

maglumatlaryň formatydyr. Informasiýany ýaýradyjylar ulanyjylara bu hyzmatdan peýdalanmaga mümkinçilik berýärler.

Täzelikler zolagy makalalaryň käbir çäklendirilen sanyndan, şonuň ýaly-da awtoryň zolagy ýa-da öý sahypasy ýaly gulluk informasiýalaryndan durýar. Täze maglumatlaryň ýüze çykmagy bilen olar öňki makalalary gysmak, süýşürmek arkaly zolaga goşulýarlar. Täzelikler zolagynda adatça 10-20 makaladan köp makala bolmaýar.

Ikinji kadada arabaglanyşyk hakyky wagt kadasynda bolup geçýär. Bu kadadaky arabaglanyşygy habarlary pursatlaýyn alyş-çalyş etmegiň serişdeleri – programma-messenjerler (messenjer iňlisçeden terjime edilende aragatnaşykçy, hat gatnadyjy diýmegi aňladýar) üpjün edýärler. Şeýle programmalar kompýuter torunyň üsti bilen tekst, ses, hatda wideo habarlary alyş-çalyş etmäge mümkinçilik berýärler. Iň meşhur messenjerlere –NetMeeting, Skype,Yahoo!, ICQ programmalary degişlidirler. Olaryň her biri aýratyn topar tarapyndan işlenilip taýýarlanyp, aýratyn serwere, protokola eýedir. Adatça dürli torlaryň aralarynda gönümel aragatnaşyk ýokdur (meselem: Skype bilen ICQ). Internet telefoniýa (IP-telefoniýa) – hakyky wagt kadasynda sözleýiş signalyny Internet tor kanallary boýunça geçirip bilýän aragatnaşyk ulgamy hasaplanylýar.

IP-telefoniýa boýunça ses aragatnaşygy, esasan, iki usul boýunça amala aşyrylýar:

1. Kompýuter-kompýuter. Bu IP-telefoniýanyň ilkinji we iň ýönekeý usuly hasaplanylýar. Bu aragatnaşygyň amala aşyrylmagy üçin iki kompýuteriň hem ses kartalary, ses informasiýalaryny girizmegiň we çykarmagyň serişdeleri (mikrofon, kolonka) bilen üpjün edilen bolmagy zerurdyr.

2. Kompýuter-telefon. Bu usulda müşderileriň biri ýokarda agzalan apparat serişdeleri bilen üpjün edilen kompýuterli ýa-da telefonly bolmaly. Ikinji müşderi dünýäniň islendik künjeginde bolan adaty telefonly bolmaly. Bu ýagdaýda olaryň birleşmegi prowaýderler tarapyndan berilýän ýörite telefon şlýuzlary arkaly amala aşyrylýar.

Skype we ICQ Internet arabaglanyşygynyň iň meşhur programmalarynyň biri hasaplanylýar. Bu programma hakyky wagt kadasynda tekst habarlarynyň kömegi bilen gepleşik geçirmäge, faýllary ibermäge, ses we wideo habarlary alyşmaga (internet-telefoniýa), telekonferensiýalary alyp barmaga mümkinçilik berýär. Skype programmasynda ses arabaglanyşygy üçin ulanyjynyň öz kompýuterinde multimedia serişdeleriniň: ses kartasynyň, mikrofonyň, ses kolonkasynyň ýa-da gulaklyklaryň bolmagy, wideo arabaglanyşyk üçin bolsa, web-kameranyň bolmagy zerur bolup durýar. Skype programmasy telekonferensiýalary alyp barmaga mümkinçilik berýär. Internet torunda telekonferensiýa diýlip, şol bir wagtyň özünde birnäçe müşderileriň sesli we wideo görnüşli arabaglanyşygyna düşünilýär.

Skype programmasynda telekonferensiýa geçirmek üçin oňa gatnaşyjylar Рaзговор – Добавить buýrugyny yzygiderli ýerine ýetirmek bilen, bir topara birleşýärler, soňra telefon suratly piktogrammanyň üstünde syçanyň çep gulagyna basmak arkaly jaň ýerine ýetirilýär. Audiokonferen siýalara 5-10 müşderi gatnaşyp biler. Internetiň üsti bilen telefon arabaglanyşygy kompýuterden adaty telefona, mobil telefona jaň etmäge mümkinçilik berýär.

Şeýle-de köp ulanylýan Internet-peýjerleriň biri – ICQ programmasydyr (5.1-nji surat). (ICQ-«aý si kýu» – söz oýnatmasy bolmak bilen, ol «men sizi gözleýärin» diýmekdir). ICQ ulanyja uniwersial internet nomeri (UIN) almaga mümkinçilik berýär. Bu nomer müşderini çagyrmak ýa-da gönümel gepleşmek üçin ulanylýar. ICQ–müşderi programmasyny www.icq.com serwerden mugt ýükläp bolýar.

Programma kompýutere gurnalandan soň, ICQ serwerler sistemasynda hasaba goýmak we UIN almak zerurdyr. Internete her gezek birigeniňizde programma siziň kompýuteriňiziň häzirki IP (iňl. Internet Protocol Address

– bu kompýuteriň gaýtalanmaýan salgysy (ady)) salgysyny kesgitleýär. Söhbetdeşligiň UIN-ini bilip, oňa habary tiz iberip bolýar. ICQ gerekli abonentiň familiýasy, ady, elektron poçtasynyň salgysy, ýaşaýan ýeri, ýaşy we ş.m. mag

lumatlaryň gözlegini ýerine ýetirmäge mümkinçilik berýär.

Yahoo! Messenjeri – hususy protokolyny ulanýan Yahoo kompaniýasynyň habarlary pursatlaýyn alyş-çalyş programmasydyr. Bu programma Windows, Mac, Linux(Unix) operasion sistemalarynda ulanarlykly bolup, mugt görnüşde ýaýradylýar. Ony ulanmak üçin öňünden Yahoo! portalynda hasaba durmak talap edilýär.

Yahoo! programmasy Internetiň beýleki ulanyjylary bilen hakyky wagt kadasynda arabaglanyşyk etmek üçin niýetlenen. Onda tekstli, sesli, hususan-da köp ulanyjyly ses çaty görnüşindäki arabaglanyşyk; wideokonferensiýalar; mobil we stasionar telefonlara jaň etmek; faýllary alyş-çalyş etmek; onlaýn oýunlar we sazlar; Yahoo! portalynyň hyzmatlaryna sazlanýan elýeterlilik göz öňünde tutulandyr.

5. Täze temany berkitmek:

1.ICQ programmasy näme üçin niýetlenen?

2.IP telefoniýa näme?

3.Programma-messenjer nähili habarlary alyşmaga mümkinçilik berýär?

4.Skype programmasynyň nähili mümkinçilikleri bar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Internet torunda arabaglanyşyk

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Forumlar, çatlar, bloglar, internet-peýjerler
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Forumlar, çatlar, bloglar, internet-peýjerleri öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.ICQ programmasy näme üçin niýetlenen?

2.IP telefoniýa näme?

3.Programma-messenjer nähili habarlary alyşmaga mümkinçilik berýär?

4.Skype programmasynyň nähili mümkinçilikleri bar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Internet torunda arabaglanyşyk

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Internet torunda arabaglanyşygy öwretmek.

2. NetMeeting programmasyny öwretmek.

3. ICQ we NetMeeting programmalaryny gurnamagy öwretmek.

4. ICQ boýunça goragly ýagdaýda bir-birleri bilen habarlaşmagy öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Blog näme üçin ulanylýar;

- Web-forum näme;

- Çat näme üçin ulanylýar;

- Çatlaryň görnüşlerini;

- Tor arabaglanyşygynyň nähili esasy düzgünleriniň bardygyny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Internet torunda aragatnaşygy döretmegi başarmalydyrlar;

- Aýratyn alnan hyzmat saýtlarynyň birinde ýerleşdirilen bloga girmegi başarmaly;

- NetMeeting programmasynyň kömegi bilen torda birnäçe kompýuteriň baglanyşygyny gurnamagy başarmaly;

- Toruň ähli kompýuterlerinde NetMeeting programmasyny işe goýbermegi başarmaly;

- ICQ boýunça goragly ýagdaýda bir-birleri bilen habarlaşmagy başarmalydyrlar.

Forumlar, çatlar, bloglar, internet-peýjerler

Forumlar, çatlar, bloglar internet torunda informasiýalary alyş-çalyş etmegiň we habarlaşmagyň meşhur serişdeleri hasaplanylýar.

Web-forum web-saýta gatnaşyjylaryň arabaglanyşygyny guramak üçin web goşundy (ýörite programma üpjünçiligi) hasaplanýar. Forum ara alyp maslahatlaşmak üçin bölümleriň toplumyny teklip edýär. Ulanyjylar tarapyndan bölümlerde temalaryň döredilmegini we olaryň ara alyp maslahatlaşylmagyny guramak forumyň işi bolup durýar.

Aýratyn alnan tema düýp manysy boýunça tematik kitaby ýada salýar. Bu ýagdaýda birinji habar ähli ugurlaryň tematikasyny ara alyp maslahatlaşmak üçin temany berýär. Soňra ara alyp maslahatlaşylýan tema boýunça teswirlemeler edilýär. Forumyň has giňden ýaýran bölünişi: bölümler, temalar, habarlardyr. Adatça habarlar «awtor, tema, mazmun, sene/wagt» baradaky informasiýalary özünde saklaýarlar.

Täzelikler topary – bu Internetde söhbetdeşlik forumydyr. Bu ýerde umumy bähbitli ulanyjylaryň topary dürli temalary ara alyp maslahatlaşmak üçin ýygnanyşýarlar. Täzelikler toparynda habarlary gözden geçirmek üçin täzelikleri okamagyň programmasy (meselem, Poçta Windows programmasy) zerurdyr. Täzelikleri okamagyň programmasy täzelikleriň serwerinden habarlary ýüklemek üçin ulanylýar.

Foruma gatnaşmak üçin hasaba alnyş talap edilýär, forumdan peýdalanylanda bolsa, onda kesgitlenen düzgünleri berjaý etmek zerurdyr.

Internet torunda arabaglanyşyk etmegiň usullarynyň ýene biri-de çatlarda gürrüňdeşlik (gepleşik) alyp barmak hasaplanýar. Çat – iňlis sözi bolup, terjime edilende «gepleşik» ýa-da «ýaňramak» diýen manyny aňladýar. Tor arabaglanyşygynyň bu görnüşi telefon gepleşigine örän meňzeş bolup, bir tapawudy telefon trubkasyna geplemän, eýsem soraglar we jogaplar kompýuterde ýazylyp alşylýandygyndadyr. Çatlarda öz gyzyklanmalaryňa görä tematik kanallary saýlamaga mümkinçilik bar. Tematiki kanallary başgaça «otaglar» diýip hem atlandyrýarlar.

Çat – hakyky wagt kadasynda kompýuter tory boýunça habarlary alyşmagyň serişdesidir, şonuň ýaly-da şeýle arabaglanyşygy guramaga mümkinçilik berýän program-ma üpjünçiligidir. Çatlaryň aşakdaky görnüşleri has giňden ýaýrandyr:

• HTTP ýa-da web-çatlar. Bu çat oňa gatnaşyjylaryň ýazan iň soňky jümlelerini okamaga mümkinçili gi bolan adaty web-sahypa ýalydyr. Bu görnüşdäki gatlaryň sahypalary kesgitlenen döwür boýunça tä

zelenip durulýar.

• Protokollardan daşary amala aşyrylýan çatlar (meselem, ICQ, QIP, Skype).

• Teleçatlar. MTV, THT, 8-nji kanal we ş.m telekanallarda ulanylmak bilen habarlar mobil telefondan ibermek arkaly geçirilýär.

Çatlarda habarlaşmak üçin düzgün bolşy ýaly, ulanyjy hökmany suratda hasaba durmalydyr, ýagny öz adyny (Nickname), (Password) girizip, eger talap edilýän bolsa, hasaba alnyş sowalnamasyny (anketasyny) doldurmalydyr. Çatlarda gürrüňdeşligi gönüden-göni web sahypalarda, şonuň ýaly-da programma-messenjerleriň kömegi bilen amala aşyryp bolar. Forumlardan tapawutlylykda çat habarlary uzak wagtlap saklanmaýar. Çatlar, esasan, wirtual gürrüňdeşler bilen hakyky wagt kadasynda gürleşilende has gyzykly häsiýete eýe bolýar. Iş meselesinde arabaglanyşygy amala aşyrmak üçin Internetpeýgerleri (ICQ, QIP we ş.m.) ulanmak has amatly bolýar.

Blog – tor gündeligi ýa-da hadysalaryň žurnalydyr. Blog – bu – Web Log (Blog) diýen iki sany iňlis sözüniň utgaşmasyndan emele gelendir. Blog – mazmuny uly bolmadyk bellikler ýa-da ýazgylar görnüşinde berlen we çalt täzelenilip durulýan saýt ýa-da bölümdir. Blogyň materialyny kesgitli bir tema ýa-da gyzyklanmalar boýunça awtor ýa-da awtorlar topary taýýarlaýar. Blogdaky ýazgylara teswirnama bermek işi onda hasaba alnan we degişli elýeterlilik hukugyny alan müşderileriň ählisi tarapyndan amala aşyrylyp bilner. Bu bloglaryň tapawutly aýratynlyklarynyň biridir.

Bloglary, adatça ýörite serwis saýtlarynda ýerleşdirýärler. Şeýle saýtlarda islendik ulanyjy hasaba durup we öz blogyny alyp baryp biler. Bloglardaky ýazgylar interaktiw kadada döredilýär we onuň eýesi tarapyndan redaktirlenip bilner.

Häzirki döwürde bloglar okatmakda giňden ulanylyp başlandy. Meselem: kesgitli döwürde edilen işi ýazmagyň we ara alyp maslahatlaşmagyň žurnallary hökmünde ulanylýar.

Mikroblog ýa-da twitter (iňlisçeden terjime edilende tweet-ýaňramak) gysga tekst belliklerini (140 simwola çenli) ibermäge mümkinçilik berýän hyzmaty ýerine ýetirýär. Bu ýagdaýda mikrobloglar Web-interfeýsi, SMS, pursatlaýyn habaryň gulluklaryny ýa-da programma messenjerini ulanýar.

Häzirki döwürde pursatlaýyn tekst habarlaryny alyşmagyň programmalary has meşhurlyga eýedir. Käwagt olary Internet-peýgerler diýip hem atlandyrýarlar. Olardan has köp ulanylýany ICQ programmasydyr. Başga-da ICQ-ny öz içine almak bilen dürli protokollar boýunça informasiýalary alyş-çalyş etmäge mümkinçilik berýän köp programmalar bar. ICQ boýunça goragly ýagdaýda bir-birleri bilen habarlaşmak üçin bu gürrüňdeşlige gatnaşýan ähli gatnaşyjylar kompýuterlerine ICQ we NetMeeting programmalaryny gurnamalydyrlar. Bu programmalar gürrüňdeşlige bir wagtda birnäçe gürrüňdeşiň gatnaşmagyna mümkinçilik berýär.

5. Täze temany berkitmek:

1.Blog näme? Olar näme üçin ulanylýar?

2.Web-forum näme?

3.Çat näme we ol näme üçin ulanylýar?

4.Çatlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Tor arabaglanyşygynyň nähili esasy düzgünleri bar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Forumlar, çatlar, bloglar, internet-peýjerler

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Sosial torlar
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Sosial torlary öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Blog näme? Olar näme üçin ulanylýar?

2.Web-forum näme?

3.Çat näme we ol näme üçin ulanylýar?

4.Çatlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

5.Tor arabaglanyşygynyň nähili esasy düzgünleri bar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Forumlar, çatlar, bloglar, internet-peýjerler

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Sosial torlary öwretmek.

2. Multimedia resuslaryny öwretmek.

3. Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwislerini öwretmek.

4. Türkmenistanyň sosial torlaryndany we forumlaryndany öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär;

- Sosial tor näme;

- Sosial torlaryň görnüşlerini;

- Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär;

- Türkmenistanyň sosial torlaryndany we forumlaryndany bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Sosial tor üçin uly bolmadyk habary taýýarlamagy başarmalydyrlar;

- «Одноклассники» saýtynda hasaba aldyrmagy ýerine ýetirmegi başarmaly;

- Multimedia resuslaryny ulanmagy başarmaly;

- Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwislerini ulanmagy başarmaly;

- Saýtda hasaba durmagy başarmaly;

- Türkmenistanyň sosial torlaryny we forumlaryny ulanmagy başarmalydyrlar.

Sosial torlar

Häzirki döwürde Internet torunda ulanyjylaryna informasiýa alyşmaga we torda bilelikde iş alyp barmaga mümkinçilik berýän dürli sosial serwisler has işjeň ulanylýar.

Internetiň sosial serwerlerine sosial torlar, multimedia resuslaryny saklamak üçin serwisler, sosial goşundylar, dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri degişlidirler.

Sosial torlar tora gatnaşyjylar tarapyndan üsti ýetirilip durulýan köpulanyjyly interaktiw web-saýtlary öz içine alýarlar. Sosial torlar adamlaryň formal däl tanyşmaklary we gyzyklanmalary boýunça arabaglanyşyk etmekleri üçin ulanylýan giňişlikdir. Arabaglanyşyk, adatça tematiki forumlarda amala aşyrylýar. Has meşhur sosial torlar ilki bilen dostlary – öňki synpdaşlary, kursdaşlary, gullukdaşlary, şonuň ýaly-da mugallymlary gözlemäge bagyşlanandyr.

Sosial torlar – häzirki döwürde ulanyjylaryň wagtlarynyň köpüsini Internetde geçirmekleriniň esasy sebäbi hasaplanýar. Sosial tor adalgasy Internetiň ýüze çykan döwründen has öňki döwre degişlidir. Ýönekeý görnüşde aýtsak, sosial tor – bu adamyň özi toruň merkezini, onuň tanyşlary bolsa, toruň şahalaryny aňladýan topardyr. Dostlaryň, kärdeşleriň, synpdaşlaryň torlary has meşhur torlar hasaplanýar.

Kommunikasiýanyň ösmegi netijesinde Web 2.0 (ikinji nesliň tory) tory we toruň sosial serwisleri ýüze çykdy. Bu bolsa köp sanly sosial torlaryň kemala gelmegine we ösmegine getirdi.

Sosial tor – gözlemek, tanyşmak, söhbetdeş bolmak maksady bilen döredilip, biri-birinden has güýçli tapawutlanýan saýtlaryň giň köplügidir. «Одноклассники» ýa-da «В контакте» we ş.m. saýtlar sosial torlara degişlidirler. Bularyň her biri adamlaryň özleri tarapyndan doldurylyp (bu bileleşigiň her bir wekiliniň özi baradaky maglumatlary: ýaşy, suraty, ýaşaýan ýeri, okuwy, işi görkezilýän şahsy sahypasy bar), dürli ulanyjylar üçin niýetlenen saýtdyr. Umumy gyzyklanmalary bolan adamlary birleşdirmek – şeýle saýtlaryň tapawutly aýratynlygydyr. Şonuň ýaly-da, şuňa meňzeş torlarda habarlary alyşmak, dürli temalar boýunça toparlara girmek, tanyşlaryňy gözlemek mümkindir. Sosial torlar bir maksada – adamlaryň haýsydyr bir umumy häsiýetnama boýunça birleşmegine gulluk edýär.

«Одноклассники» saýty ilki başda mekdep dostlarynyň duşuşýan ýeri hökmünde döredildi. Bu saýtda okan mekdebiňiz, gutaran ýylyňyz baradaky maglumatlar boýunça gözlegi amala aşyrmak bilen, islendik adamy (eger ol adam saýtda hasaba alnan bolsa) gözlemäge mümkinçilik bar.

«Oдноклассники», «Facebook (feýzbuk»), «В контакте», «Знакомства» we ş.m. sosial torlar nähili atlar bilen atlandyrylýandygynagaramazdan,şolbirgyzyklanmalarboýunça birleşen adamlar bilen arabaglanyşyk etmäge mümkinçilik berýärler, ýagny bu torda kim bilen dostlaşmalydygyny, tanyşlary we kärdeşleri gözlemegi, täzelikleri, galdyran täsirleri, suratlary alyş-çalyş etmegi erkin saýlap bolýar.

M ultimedia resuslaryny – suratlary, wideolary saklamak üçin ulanylýan serwisler: resurslary ýerleşdirmäge, gözden geçirmäge, şonuň ýaly-da öz teswirlemeleriňi goýmaga mümkinçilik berýär.

Sosial goşundylar – web-sahypanyň salgysyny özünde saklaýan goşundylary Internetde saklamaklygyň serişdesidir. Ulanyjynyň brauzerindäki goşundylaryndan tapawutlylykda sosial goşundylara elýeterlilik global toruň ähli ulanyjylary üçin mümkindir.

Dürli görnüşli dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri köp gözleg sistemalarynda bardyr.

Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara aşakdaky mümkinçilikleri berýärler:

• dürli häsiýetli elektron materiallara bilelikdäki elýeterlilik;

• teksti bilelikde redaktirlemek bilen baglanyşykly ýumuşlary (meselem: referat ýazmak, derňewiň meýilnamasyny düzmek) ýerine ýetirmek;

• meseleleri bilelikde çözmegi guramak.

Informasiýalary alyşmagyň we kompýuter torlarynda arabaglanyşyk etmegiň ähli serişdeleriniň gitdigiçe çalt depginde ösýändigini we görnüşi boýunça üýtgeýändigini bellemelidir.

Indi «Одноклассники» saýtynda hasaba durmak we onuň hyzmatlaryndan peýdalanmagy öwreneliň. Bu saýt http://odnoklassniki.ru/ salgyda ýerleşýär. Internete birigip, «Internet Explorer» programmasyny ýa-da islendik brauzeri işe goýberenimizden soň, salgylar setirinde odnoklassniki.

ru ýazyp Enter klawişine basalyň (5.2-nji surat).

5. Täze temany berkitmek:

1.Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär?

2.Sosial tor näme?

3.Sosial torlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

4.Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär?

5.Torda arabaglanyşyklar edilende berjaý edilmeli howpsuzlyk we özüňi alyp barmagyň düzgünleri haýsylar?

6.Türkmenistanyň sosial torlaryndan we forumlaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sosial torlar

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Sosial torlar
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Sosial torlary öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär?

2.Sosial tor näme?

3.Sosial torlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

4.Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär?

5.Torda arabaglanyşyklar edilende berjaý edilmeli howpsuzlyk we özüňi alyp barmagyň düzgünleri haýsylar?

6.Türkmenistanyň sosial torlaryndan we forumlaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?

3. Geçilen temany jemlemek:

Sosial torlar

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Sosial torlary öwretmek.

2. Multimedia resuslaryny öwretmek.

3. Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwislerini öwretmek.

4. Türkmenistanyň sosial torlaryndany we forumlaryndany öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär;

- Sosial tor näme;

- Sosial torlaryň görnüşlerini;

- Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär;

- Türkmenistanyň sosial torlaryndany we forumlaryndany bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Sosial tor üçin uly bolmadyk habary taýýarlamagy başarmalydyrlar;

- «Одноклассники» saýtynda hasaba aldyrmagy ýerine ýetirmegi başarmaly;

- Multimedia resuslaryny ulanmagy başarmaly;

- Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwislerini ulanmagy başarmaly;

- Saýtda hasaba durmagy başarmaly;

- Türkmenistanyň sosial torlaryny we forumlaryny ulanmagy başarmalydyrlar.

Sosial torlar

Saýtda hasaba durmak. Beýleki saýtlarda edilişi ýaly saýta ilkinji gezek girilende hasaba durmak zerurdyr. Diýmek Регистрация salgyny işjeňleşdirenimizden soň, teklip edilen sowalnamany aşakdaky tertipde dolduralyň (5.3- nji surat).

Ваше имя. Adyňyzy girizmeli.

Фамилия. Bu ýerde öz familiýaňyzy (durmuşa çykanlar yzyndan gyz familiýasyny ýazmaly) girizmeli.

Ваш пол. Jynsyňyz barada bellik etmeli.

Дата рождения. Süýşýän sanawdan güni, aýy, ýyly goýmaly.

Страна проживания. Ýurduňyzy saýlamaly.

Город. Şäheriň adyny goýmaly.

Логин. Saýta girmek üçin iň gysga we öň hiç kim tarapyndan alynmadyk at bolmaly. Elektron poçtanyň salgysyndaky ady goýmak maslahat berilýär.

Meselem, eger poçtanyň salgysy Sanjar12@ mail.ru bolsa, bu salgydan Sanjar12 ady alyp bolýar. Munuň şeýle edilmegi has oňaýlydyr.

П арол. Bu ýerde hem elektron poçtanyň parolyny goýmak maslahat berilýär. Eger başga parol goýjak bolsaňyz, onda ol latyn harplaryndan we sifrlerden düzülip, uzynlygy 6-12 belgä çenli bolup biler.

Повторите пaрол. Paroly gaýtalap ýazmaly. Контрольный вопрос. Paroly ýatdan çykaran ýagda

ýyňyzda ýa-da ony dikeltmekçi bolanyňyzda berler ýaly sorag girizmek teklip edilýär.

Ваш ответ. Kontrol soraga sorag haýsy elipbiýde ýazylan bolsa, şol elipbiýde, setir harp bilen ýazylan bolsa setir bilen, baş harp bilen ýazylan bolsa, onda baş harp bilen jogap ýazmaly.

Ä hli soraglara jogaplar ýazylandan soň, «Зарегистрироваться» buýrugyna basmaly. Eger doldurmada ýalňyşlyk bar bolsa, onda gyzyl reňk bilen duýdurylýar.

Eger dogry doldurylan bolsa, onda hasaba durmagyň indiki ädimine geçýäris. Açylan sahypada öz login adyňyzy we paroly ýazyp, Войти buýrugy basmaly.

Indi sahypany işjeňleşdirmeli. Munuň üçin Актировать buýrugyny işe goýbermeli. Bu işiň tölegli bolandygy üçin görkezilen ýerde ýurdy we operatory saýlamak bilen SMS ibermeli bolýar. Soňra habaryň, onuň tekstiniň bahasy we ibermek üçin telefon nomer peýda bolýar.

Şondan soň Активировать buýrugyny ýene bir gezek bermeli. Netijede siziň hasabyňyzdan gerekli pul tutulandan soň, işjeňleşdirme bolup geçer. Işjeňleşdirmegi mugt hem ýerine ýetirip bolýar (5.4-nji surat).

Eger isleseňiz, surat hem goýup bolýar. Suraty kompýuteriň niresinde bar bolsa, getirip goýup bolýar, ýöne onuň möçberi 5 Mb – den geçmeli däldir (5.5-nji surat).

Gynansakda, häzirki döwürde tor arabaglanyşygynyň medeniýeti, esasan hem çatlarda we forumlarda pes bolmagynda galýar. Zorlugy, milli gapma-garşylyklary ündeýän saýtlar peýda boldy. Pul bilen baglanyşykly aldawçylykly wakalar köpeldi. Şonuň üçin torda arabaglanyşyk edilende howpsuzlyk we özüňi alyp barmagyň (tor etikasynyň) aşakdaky düzgünleri berjaý edilmelidir:

1. Aralarynda tertipsiz adam bolup biljek, atsyz gürrüňdeşiň bolmagynyň mümkindigini unutmaň;

2. Çatda, blogda, forumda täze gürrüňdeşiňize telefon belgiňizi we öý salgyňyzy bermäge howlukmaň;

3. Eger siziň pikiriňizçe gürrüňdeşiňiziň arabaglanyşyga mejbur etmekçi bolýandygyny duýsaňyz, onda onuň size elýeterliligini ýapmaga çalşyň;

4. Käbir tematiki kanallarda arabaglanyşyk etmek döwletiň hukuk ölçegleriniň (normalarynyň) we kanunçylygynyň, şonuň ýaly-da dini we etniki toparlarda özüňi alyp barmagyň ahlak we etniki düzgünleriniň esasynda gadagan edilip bilner.

Türkmenistanyň sosial torlary we forumlary: www.google.tm, www.dunya turkmenler.ucoz.com, www.

tmchat.net, www.teswirler.com.

5. Täze temany berkitmek:

1.Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär?

2.Sosial tor näme?

3.Sosial torlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

4.Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär?

5.Torda arabaglanyşyklar edilende berjaý edilmeli howpsuzlyk we özüňi alyp barmagyň düzgünleri haýsylar?

6.Türkmenistanyň sosial torlaryndan we forumlaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sosial torlar

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Arhiwleýji programmalar
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Arhiwleýji programmalary öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Internetiň sosial serwerlerine haýsy hyzmatlar girýär?

2.Sosial tor näme?

3.Sosial torlaryň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

4.Dokumentler bilen bilelikde işlemek serwisleri ulanyjylara nähili mümkinçilikleri berilýär?

5.Torda arabaglanyşyklar edilende berjaý edilmeli howpsuzlyk we özüňi alyp barmagyň düzgünleri haýsylar?

6.Türkmenistanyň sosial torlaryndan we forumlaryndan haýsylaryny bilýärsiňiz?

3. Geçilen temany jemlemek:

Sosial torlar

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Arhiwleýji programmalary öwretmek.

2. Arhiw faýllary döretmegi we faýllary arhiwden çykarmagy öwretmek.

3. Köp tomly arhiwleri döretmegiöwretmek.

4. WinRar arhiwleýji programmany öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Berlenleri gysmaklygyň işleýşini;

- Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýändigini;

- Arhiwleýji programmalary bilmeli;

- Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler;

- Özi açylýan arhiw nähli döredilýändigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Görkezilen faýly arhiwlemegi başarmalydyrlar;

- Görkezilen faýly arhiwden çykarmagy başarmalydyrlar;

- Görkezen ähli faýllaryny özi açylýan arhiwe ýerleşdirmegi başarmaly;

- Köp tomly arhiwleri başarmaly;

- WinRar arhiwleýji programmany ulanmagy başarmaly;

- WinZip arhiwleýji programmany ulanmagy başarmalydyrlar.

Arhiwleýji programmalar

Ulanyjy kompýuter bilen işlände ýüze çykýan kynçylyklaryň biri-de informasiýalary uzak möhletleýin ýatda saklamak üçin, ýadyň möçberiniň ýetmezçilik etmegidir. Gaty diskiň sygymynyň näçe uludygyna garamazdan, täze programmany gurnamak ýa-da ﬁlmleri saklamak üçin ýeterlik bolman biler. Şonuň bilen birlikde uly möçberli informasiýalary kompýuter tory boýunça geçirmek hem kynçylyk döredýär.

Diskde saklanýan ýa-da tor boýunça iberilýän informasiýalaryň möçberini arhiwlemek ýoly bilen kiçeldip bolar. Berlenleri gysylan görnüşe özgertmeklige arhiwlemek diýilýär. Başgaça aýdylanda, arhiwlemek – birnäçe faýllaryň, hatda kataloglaryň bir faýla (arhiwe) birikdirilmegidir.

T ekstiň gysylyşynyň mysalynda ýönekeýje algoritme seredeliň. Goý, setir 60 sany gaýtalanyp gelýän harplary öz içine alýan bolsun (20 sany a, 20 sany b, 20 sany ç).

a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a,

b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b,

ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç ç.

Bilşimiz ýaly her bir harpy kodlamak üçin 1 baýt gerek. Şoňa görä-de berlen setiriň möçberi gysylmanka 60 baýta deň. Eger gaýtalanýan harplaryň sanynyň beýan edilmegi üçin 1 baýt ulanylsa, onda gysylan setiriň möçberi 2+2+2=6 baýt bolar. Netijede, berlenleriň möçberi 10 esse kiçeler.

Eger setirde belgileriň gaýtalanýan toparlarynyň sany az bolsa ýa-da ýok bolsa, onda berlenleriň möçberi kiçelmän, tersine ulalardy.

Berlenleri gysmak we olary arhiwlerde ýerleşdirmek üçin arhiwleýji programmalar ulanylýar. Arhiw edilende ýörite algoritmleriň kömegi bilen faýllardan gysylyp çykarylan informasiýalary ýok edýärler, emma garşylyklaýyn amal ýerine ýetirilende (arhiwden çykarylanda) bolsa, ol informasiýalar ilkibaşdaky ýagdaýyna dikeldilýär. Şunlukda informasiýalary gysmak we dikeltmek hiç hili ýitgisiz bolup geçýär.

Windows operasion sistemasynda WinRaR we WinZip programmalary has giňden ulanylýar. Olaryň arhiw faýllary .rar, .zip giňeltmelere we degişlilikde , görnüşdäki nyşanjyklara eýedirler.

Berlenler arhiwde kodlanan görnüşde saklanýarlar, şonuň üçin hem olar bilen gönümel işläp bolmaýar. Faýl bilen işlemek üçin ilki ony arhiwden çykarmaly. Faýly arhiwden çykarmagy hem arhiw döretmek üçin ulanylan arhiwleýjileriň kömegi bilen ýerine ýetirip bolýar. Emma arhiwiň berlen tipini tanaýan beýleki arhiwleýjileri hem ulanmak mümkin. WinRar programmasy .zip formatdaky faýllar bilen hem işläp bilýär.

Arhiwleýji programmalaryň interfeýsleri has ýönekeýdir. Ulanyjy olar bilen işlemegiň esasy usullaryny çalt özleşdirip bilýär.

WinRar arhiwleýjisiniň interfeýsine jikme-jik seredeliň. Ol işe goýberilenden soň, esasy elementleri görkezilen penjire (6.1-nji surat) açylýar. Файл menýusynyň ýa-da salgylar setiriniň kömegi bilen talap edilýän disk we papka görkezilýär. Şonda onuň içinde saklanýan faýllar we papkalar iş meýdançasynda şekillenýärler.

Arhiwlemäge degişli faýllar we papkalar syçanyň çep gulagyna ýa-da Ins düwmesine basmak bilen tapawutlandyrylýar. Esasy amallar gurallar panelindäki menýularyň we düwmeleriň kömegi bilen ýerine ýetirilýär (6.1-nji surat).

5. Täze temany berkitmek:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Arhiwleýji programmalar

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Arhiw faýllary döretmek
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Arhiw faýllary döretmegi öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Arhiwleýji programmalar

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Arhiw faýllary döretmegi we faýllary arhiwden çykarmagy öwretmek.

2. Arhiwleýji programmalary öwretmek.

3. Köp tomly arhiwleri döretmegiöwretmek.

4. WinRar arhiwleýji programmany öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Berlenleri gysmaklygyň işleýşini;

- Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýändigini;

- Arhiwleýji programmalary bilmeli;

- Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler;

- Özi açylýan arhiw nähli döredilýändigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Görkezilen faýly arhiwlemegi başarmalydyrlar;

- Görkezilen faýly arhiwden çykarmagy başarmalydyrlar;

- Görkezen ähli faýllaryny özi açylýan arhiwe ýerleşdirmegi başarmaly;

- Köp tomly arhiwleri başarmaly;

- WinRar arhiwleýji programmany ulanmagy başarmaly;

- WinZip arhiwleýji programmany ulanmagy başarmalydyrlar.

Arhiw faýllary döretmek

Ulanyjylaryň arhiwleri dürli maksatlar bilen döredýändigini ýada salalyň. Meselem, möçberi uly faýllary kiçi sygymly göterijilere nusgalamaly bolanda arhiwlemek zerur bolup durýar. Arhiwleriň döredilmegi gaty diskde ýer tygşytlamaga mümkinçilik berýär.

Arhiwleri döretmek üçin ilki arhiwlemäge degişli başlangyç faýllary aýratyn bir papka ýerleşdirmeli. Новый piktogrammasyna basanymyzdan soň çykýan Новый архив gepleşik penjiresinde arhiwi ýerleşdirmek üçin diski ýa-da papkany saýlamaly we arhiw faýlynyň adyny girizmeli. Bu ýerde Добавить диалог ýazgysynyň gapdalynda bellijek

goýlandygyna üns bermelidir. Çünki ol mundan beýläk arhiwe ýerleşdirilýän faýllary kesgitlemek üçin zerur bolup durýar. Soňra OK düwmesine basmaly.

I ndiki Добавить gepleşiginde arhiwe salynmaly faýllary saýlamaly. Eger papkanyň ähli faýllaryny arhiwe salmaly bolsa, onda Имя файла setirinde «*.*» ýazgyny goýup, Добавить düwmesine basmaly.

1-nji mysal. Faýly arhiwe ýerleşdirmeli.

•WinRar arhiwleýji programmany işe goýbereliň.

•Arhiwlemäge degişli faýly tapawutlandyralyň (beýan1. doc).

•Gurallar panelindäki Команды menýusynyň ýa-da düwmesiniň kömegi bilen Добавить файлы в архив buýruguny saýlalyň.

•Peýda bolan Имя и параметры архива gepleşik penjiresinde faýlyň teklip edilýän adyny we beýleki parametrleri üýtgetmän galdyralyň (6.2-nji surat).

Bu ýagdaýda öňki ady bilen, ýöne .rar giňeltmeli arhiw faýly dörär we ol hem ilki başdaky papkasynda ýatda saklanar (6.2-nji surat).

Eger gerek bolsa, Имя архива setirinde başga at goýup, ony Обзор düwmesine basmak arkaly başga papkada ýa-da täze papka açyp ýerleşdirip hem bolar.

Başdaky faýl bilen alnan arhiw faýlyň möçberini deňeşdireliň. Olaryň gatnaşygyna gysylma koefﬁsiýenti diýilýär. Biziň mysalymyzda faýlyň gysylmazdan öň möçberi 104960 baýt, gysylandan soň onuň möçberi 71824 baýta deň, onda, gysylma koefﬁsiýenti, takmynan 1,46-a deňdir (104960:71824≈1,46.

Arhiwleýji programmalarda berlenleri gysmagyň dürli algoritmleri ulanylýar. Şonuň üçin hem şol bir faýly saklaýan, ýöne dürli arhiwleýji programmalarda döredilen arhiwleriň ölçegleri deň däldir. Düzgün bolşy ýaly, arhiw faýlyň ölçegi arhiwe girýän faýllaryň ölçegleriniň jeminden kiçidir.

.txt formatly tekst faýllarynyň we .bmp formatdaky gysylmadyk graﬁki faýllaryň gowy gysylýandygyny, .GIF we .JPG, .MP3 formatdaky faýllary bolsa, gysyp bolmaýandygyny bellemelidir.

2-nji mysal. «Suratlar» we «Tekstler» papkasyndaky ähli faýllary mysal. Rar arhiwine ýerleşdireliň.

• Arhiwleýji programmany işe goýbereliň.

• «Suratlar» we «Tekstler» papkalaryny tapawutlandyralyň.

• Добавить файл(ы) в архив buýrugyny saýlalyň.

• Имя и параметры gepleşik penjiresinde mysal ady girizeliň.

Şunlukda «Suratlar» we «Tekstler» papkalardaky ähli faýllar mysal.rar arhiw faýlynda ýerleşerler.

5. Täze temany berkitmek:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Arhiw faýllary döretmek

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Faýllary arhiwden çykarmak
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Faýllary arhiwden çykarmagy öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Arhiw faýllary döretmek

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Arhiw faýllary döretmegi we faýllary arhiwden çykarmagy öwretmek.

2. Arhiwleýji programmalary öwretmek.

3. Köp tomly arhiwleri döretmegiöwretmek.

4. WinRar arhiwleýji programmany öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Berlenleri gysmaklygyň işleýşini;

- Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýändigini;

- Arhiwleýji programmalary bilmeli;

- Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler;

- Özi açylýan arhiw nähli döredilýändigini bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Görkezilen faýly arhiwlemegi başarmalydyrlar;

- Görkezilen faýly arhiwden çykarmagy başarmalydyrlar;

- Görkezen ähli faýllaryny özi açylýan arhiwe ýerleşdirmegi başarmaly;

- Köp tomly arhiwleri başarmaly;

- WinRar arhiwleýji programmany ulanmagy başarmaly;

- WinZip arhiwleýji programmany ulanmagy başarmalydyrlar.

Faýllary arhiwden çykarmak

A rhiwlenen faýllary gerek ýerinde ulanmak üçin hökmany suratda ony arhiwden çykarmaly bolýar. WinRar programmasynda faýllary arhiwden çykarmak aşakdaky tertipde ýerine ýetirilýär:

•WinRar programmasyny işe goýbermeli;

•arhiwden çykaryljak faýllary tapawutlandyrmaly;

•Извелечь в buýruga basmaly;

•soňra peýda bolan (6.3-nji surat ) Путь и параметры извлечения gepleşik penjiresinde arhiwden çykaryljak faýllary haýsy papka ýerleşdirmelidigini görkezmeli we arhiwden çykarmagyň käbir parametrlerini üýtgetmeli ýa-da «OK» düwmä basmaly.

3-nji mysal. Taýýarlanan Testler.rar arhiwden ähli faýllary we papkalary çykarmaly. Ahriwden aşakdaky yzygiderlikde çykarmak mümkin:

• Arhiwleýji programmany işe goýbereliň.

• Testler.rar arhiw faýlyny tapawutlandyralyň.

• Команды menýusynyň ýa-da düwmesiniň kömegi bilen gurallar panelinden Извлечь файл(ы) из архива buýrugyny saýlamaly.

• Путь и параметры извлечения gepleşik penjiresinde teklip edilýän parametrleri üýtgetmän goýalyň. Bu ýagdaýda arhiwiň ýerleşýän papkasynda şol öňki at bilen Testler papkasy dörediler we onuň içinde arhiwden çykarylan faýllar «Informatika» we «Matematika» papkalar görnüşinde ýerleşer (6.4-nji surat).

4-nji mysal. Taýýarlanan Meseleler.rar arhiwinden mesele1.docx we mesele2.docx faýllary çykarmaly.

• Arhiwleýji programmany işe goýbermeli;

• Meseleler.rar arhiw faýlyny tapawutlandyrmaly;

• Команды – Просмотреть файл menýusynyň ýa-da gurallar panelindäki Просмотр düwmesine basmak bilen arhiwiň papkalarynyň mazmunyny görmeli

(6.5-nji a surat);

• Извлечь düwmesine basmaly;

• Peýda bolan Путь и параметры извлечения penjiresinde teklip edilýän ýoly Ýumuşlar diýip üýtgetmeli we OK düwmä basmaly. Netijede, Ýumuşlar papkasy dörediler we onuň içinde arhiwden çykarylan iki faýly saklaýan Meseleler papkasy ýerleşer (6.5-nji b surat). Arhiwlenen faýlyň ölçeginiň onuň saklanmaly informasiýa göterijisiniň ölçeginden uly bolmagy mümkin. Meselem, adaty CD diske 700 Mbaýt informasiýa mukdaryny sygdyryp bolýar. Eger arhiwiň ölçegi 1,25 Gbaýt bolsa, onda iki sany CD disk gerek bolýar we arhiwi hökmany suratda iki toma bölmeli bolar. Tor boýunça uly arhiw faýllaryny bölekleýin geçirmek üçin köp tomly arhiwler ulanylýar.

• Berlenleriň uly möçberini disklere geçirmek işini köp tomly arhiwsiz ýerine ýetirip bolmaýar. Tom–bu birnäçe bölümlerden duran arhiwiň parçasydyr (6.5-nji a surat).

W inRar arhiwleýjisi tomuň ölçegini görkezmek bilen köp tomly arhiwleri döretmäge mümkinçilik berýär. Adaty ýagdaýda tomlaryň ady aşakdaky ýaly ýazylýar: arhiwiň ady_ partNN.rar ( bu ýerde NN – tomuň nomeri).

Köp tomly arhiwler döredilendäki amallar edil ýokarda getirilen 1-nji we 2-nji mysallardaky ýaly bolup, Имя и параметры архива penjiresinde tomuň ölçegini bermek gerekdir (6.6-njy surat).

Köp tomluk arhiwden çykarylanda ilki ähli tomlar bir papkada ýerleşdirilýär we soňra 3-nji mysalda getirilen amallar ýerine ýetirilýär.

Eger arhiw faýlyny açmak üçin arhiwleýji programmalar ýok bolsa, onda özi açylýan SFX-arhiw ulanylýar. Şeýle arhiwler edil beýleki ýerine ýetirilýän faýllar ýaly .exe giňeltmä eýedir.

Ö zi açylýan arhiwi döretmek hem 1-nji we 2-nji mysallardaky ýaly ýerine ýetirilýär, ýöne Имя и параметры архива penjiresindäki Создать SFX-архив buýrugynyň gapdalyna bellik goýmalydyr (6.6-njy surat).

SFX-arhiwi açmak üçin arhiwleýji programmalar hökman däldir. Olar adaty progrmmalar ýaly işe goýberilende arhiwden çykarylýar. Şeýle hem SFX-arhiwi gözden geçirmek we arhiwden çykarmak üçin WinRar programmasyny ulanmak bolýar.

Graﬁki informasiýalary gysmak – arhiwlemek – häzirki döwrüň derwaýys meseleleriniň biri bolup durýar. Rastr şekilleriň piksellerden durýandygyny bilýäris. Arhiwle nende her bir piksel baradaky informasiýa oňa meňzeş pikselleriň topary baradaky informasiýa bilen çalşyrylýar. Gysmak algoritmleri şekildäki gaýtalanmalary gözleýär. Soňra pikselleriň beýan etmesini has iri informasion elementler bilen çalşyrýarlar.

Gysmak algoritmleri aşakdaky görnüşlerde bolýarlar:

• informasiýalary ýitgisiz gysýan algoritmler;

• ýitgisini gözegçilik eder ýaly derejede gysýan algoritmler.

Informasiýalary ýitgisiz gysýan algoritmler netijede gysmaklyga ters özgertmäni başlangyç informasiýany doly dikeltmeklige çenli takyklykda ýerine ýetirmäge mümkinçilik berýärler. Şeýle algoritmleri faýl arhiwlerini döredýän ähli arhiwleýji programmalar, şol sanda WinRar programmasy hem ulanýar.

Goý, kesimiň şekili sary reňkli 30 pikseli, gök reňkli 50 pikseli we ýaşyl reňkli 20 pikseli saklaýan bolsun (6.7-nji surat).

Başlangyç şekilde şol bir reňkiň üznüksiz yzygiderligi (birmeňzeş baýtlaryň zynjyry ) ýüze çykarylýar. Soňra şeýle görnüşdäki her bir yzygiderlik reňki we pikselleriň gaýtalanma sany bilen beýan edilýär.

Eger ähli 100 nokadyň her biriniň reňki üçin 3 baýt berilýän bolsa, onda başlangyç möçber 3 baýt•100=300 baýt bolar. Goý, her bir reňkiň gaýtalanma sany 256-dan kiçi we ol 1baýt bilen beýan edilýän bolsun. Onda (3 baýt+1baýt)•3=12 baýt, ýagny gysylma koefﬁsiýenti 300:12=25. Bu algoritm çekilen ştrihli şekilleri, işlenip taýýarlanýan fotograﬁýalary ýokary derejede gysmagy üpjün edýär. Eger fotograﬁýada ownuk detallar köp bolsa, gysylandan soň faýl kiçelmän, eýsem ulalar. Şu beýan edilen algoritm başlangyç şekiliň takyk dikeldilmegini üpjün edýär.

5. Täze temany berkitmek:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Faýllary arhiwden çykarmak

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramak
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramagy öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2.Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3.Arhiwleýji programmalardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

4.Köp tomly arhiwleri haýsy ýagdaýlarda döredýärler?

5.Özi açylýan arhiw nähli döredilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Faýllary arhiwden çykarmak

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramagy öwretmek.

2. Tor howpsuzlygyny öwretmek.

3. Programma howpsuzlygyny öwretmek.

4. Maglumat howpsuzlygyny öwretmek.

4. Amal howpsuzlygyny öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Tor howpsuzlygy – kompýuter torlaryny nyşanaly hüjümler ýa-da zyýanly programma üpjünçiligi ýaly dürli howplardan goramak üçin hereketlerdir;

Programma howpsuzlygy – enjamlary jenaýatçylaryň programmalarda gizläp biljek howplaryndan goramak;

Maglumat howpsuzlygy – saklanylanda-da, iberilende-de maglumatlaryň bitewiligini we gizlinligini üpjün etýär;

Amal howpsuzlygy – maglumat aktiwlerini dolandyrmak we goramakdygyny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Kiberhowpsuzlyk gurallary ulanmagy başarmalydyrlar;

- SQL sanjymlardan goranmagy başarmalydyrlar;

- Fişing – hüjümlerden goranmagy başarmalydyrlar;

- Tor howpsuzlygyny ulanmagy başarmalydyrlar;

- Programma howpsuzlygyny ulanmagy başarmaly;

- Maglumat howpsuzlygyny ulanmagy başarmalydyrlar.

Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramak

Häzirki döwürde Türkmenistan sanly tehnologiýalaryň çygryndaky bütindünýä ösüş meýillerine sezewaz bolýar. Hormatly Prezidentimiziň karary bilen ýurdumyzda maglumat ulgamynyň howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça «Türkmenaragatnaşyk» agentliginiň düzüminde “kiberhowpsuzlyk” gullugy döredildi. Kiberhowpsuzlyk – ulgamlary, torlary we programmalary sanly hüjümlerden goramaga gönükdirilen iş bolup durýar. Täzeden döreýän we kämilleşýän howplardan goranmagyň umumy analizini kiber-howpsuzlyk düşünjesi bilen beýan etmeklik bolar.

Kiberhowpsuzlyk näme?

Kiberhowpsuzlyk (käwagt kompýuter howpsuzlygy diýilýär) kompýuterleri, serwerleri, ykjam enjamlary, elektron ulgamlary, torlary we maglumatlary zyýanly hüjümlerden goramak üçin usullaryň we tejribeleriň ýygyndysydyr. Kiberhowpsuzlyk kibergiňişlikde goragyň üpjünçiligine ugrukdyrylan bolmaly. Şonuň üçin hem kiberhowpsuzlyk meselesiniň derňewi üçin esasy düşünje kibergiňişlik düşünjesi bolup durýar.

Kibergiňişlik näme – bu tehnologiki enjamlaryň we tor baglanyşyklaryň üsti bilen adamlaryň, programma üpjünçilikleriň, internet hyzmatlaryň özara täsiri netijesinde ýüze çykýan hiç hili fiziki şekilde bar bolmadyk çylşyrymly gurşawdyr.

Kiberhowpsuzlyk boýunça maksatnama Beýik Brintaniýa hünarmenleri tarapyndan şeýle kesgitlenýär:

– tor we sifrli görnüşdäki islendik iş görnüşi, munuň içine maglumat (information) mazmunlary we sirfly torlaryň üsti bilen amala aşyrylýan hereketler degişlidir.

Bu kesgitlemäniň köpdürlüliginde, kibergiňişligiň IKT infrastrukturasy bilen arabaglanşygynyň takyk görkezilmeginde, esasy üns tehnologiýalara berilmän bu tehnologiýalary ulanýan adamlara berilýär.

Esasy zatlaryň biri, kibergiňişligiň esasy mazmuny sanly maglumat resurslaryny we IKT infrastrukturasyny ulanýan ulanyjylaryň alyp barýan işlerinde jemlenýär.

Kiberhowpsuzlyk düşünjesi örän köptaraply we şonuň üçin bu düşünjäni kesgitlemek örän kyn we çylşyrymly. Bu babatda örän köp dürli düşünjeler we garaýyşlar bar.

Tor howpsuzlygy – kompýuter torlaryny nyşanaly hüjümler ýa-da zyýanly programma üpjünçiligi ýaly dürli howplardan goramak üçin hereketlerdir.

Programma howpsuzlygy – enjamlary jenaýatçylaryň programmalarda gizläp biljek howplaryndan goramak. Bu programma hüjümçisi goramaly maglumatlara girip biler. Programmanyň howpsuzlygy, açyk çeşmede peýda bolmanka, ösüş döwründe-de üpjün edilýär.

Maglumat howpsuzlygy – saklanylanda-da, iberilende-de maglumatlaryň bitewiligini we gizlinligini üpjün etýär.

Amal howpsuzlygy – maglumat aktiwlerini dolandyrmak we goramak. Bu kategoriýada mysal üçin, torda giriş rugsatlaryny ýa-da maglumatlary nirede we nädip saklap we geçirip boljakdygyny kesgitleýän düzgünleri öz içine alýar.

Habarlylygy ýokarlandyrmak – ulanyjylara bilim bermek. Bu ugur, her bir adama kiberhowpsuzlygy pudagynda öňünden aýdyp bolmajak faktoryň täsirini azaltmaga kömek edýär. Iň ygtybarly sistema hatda biriniň ýalňyşlygy ýa-da nadanlygy sebäpli hüjüm edilip bilner. Şonuň üçin her bir gurama işgärler üçin okuw geçirmeli we olara esasy düzgünler barada gürrüň bermeli: mysal üçin, şübheli e-poçta goşundylaryny açmazlyk ýa-da şübheli USB enjamlaryny dakmazlyk.

“Todd” kiberhowplarynyň ýaýramagynyň gerimi has giňeýär we dünýäde howp abanýar, maglumatlaryň syzmagy barha köpelýär.

Halkara maglumatlar korporasiýasy, kiber howplary artmagyny dowam etdirse, kiberhowpsuzlyk çözgütlerine 2022-nji ýyla çenli ABŞ-nyň 133,7 milliard dollaryna ýetjekdigini çaklaýar. Dünýädäki hökümetler guramalara kiberhowpsuzlyk tejribesini durmuşa geçirmäge kömek etmek bilen jenaýatçylara garşy göreşýär. Mysal üçin, ABŞ-nyň Milli standartlar we tehnologiýa instituty (NIST) ygtybarly IT infrastrukturasynyň ýörelgelerini işläp düzdi. NIST zyýanly kody zyýan bermezden we onuň ýaýramagynyň öňüni almak üçin, ähli elektron çeşmelerine hakyky wagtda yzygiderli gözegçilik etmegi maslahat berýär.

Kiber howplaryň görnüşleri.

Kiberhowpsuzlyk howplaryň üç görnüşine garşy göreşýär:

Bir ýa-da birnäçe hüjümçi, işini bozmak ýa-da maliýe gazanmak we bir sistema hüjüm etmek maksady bilen guralan kiberjenaýatçylyk hereketleri.
Kiber hüjümi – esasan syýasy häsiýetli maglumat ýygnamaga gönükdirilen hereketler.
Kiber terrorçylygy – gorkyny ýa-da howsala döretmek üçin elektron ulgamlary durnuksyzlaşdyrmaga gönükdirilen hereketler.

Kiber jenaýatçylary kompýuter ulgamlaryna nädip gözegçilik edip bilerler? Dürli gurallary we usullary ulanýarlar.

Zyýanly programma üpjünçiligi.

Zyýanly programma üpjünçiligi iň köp ýaýran kiber jenaýat guralydyr. Zyýanly programma üpjünçiligi köplenç zyýansyz faýllar ýa-da e-poçta goşundylary bilen ýaýraýar. Kiber jenaýatçylary muny pul gazanmak ýa-da syýasy maksatly hüjüm etmek üçin ulanýarlar. Kiber jenaýatçylary ulanyjylary Troýanlary kompýuterlerine göçürip alýarlar, soň bolsa maglumatlary ýygnaýarlar ýa-da zeper ýetirýärler.

Ulanyjynyň işjeňligine gizlin gözegçilik edýän we maglumat ýygnaýan içaly programmalar (kredit kartoçkasy ýaly maglumatlar). Soňra kiber jenaýatçylar muny öz maksatlary üçin ulanyp bilerler.

Ransomware faýllary we maglumatlary şifrleýär. Jenaýatçylar soňra ulanyjynyň maglumatlaryny ýitirjekdigini aýdyp, öwezini dolmak üçin töleg talap edýärler. Zyýanly programma üpjünçiligini paýlap bilýän mahabat häsiýetli programmadyr.

Botnets – kiber jenaýatçylaryň öz maksatlary üçin ulanýan zyýanly programma üpjünçiligi bilen ýokaşan kompýuterleriň torlarydyr.

SQL sanjym. Bu görnüşli kiber hüjüm, maglumat bazalaryndan maglumatlary ogurlamak üçin ulanylýar. Kiber jenaýatçylary zyýanly maglumat bazasyny dolandyrmak dili (SQL) koduny paýlamak üçin maglumatlar bilen dolandyrylýan programmalarda gowşak goralanlardan peýdalanýarlar.

Fişing. Fişing – hüjümleri, maksady ulanyjynyň gizlin maglumatlaryny (mysal üçin, bank kartoçkalarynyň maglumatlary ýa-da parollary) aldamak. Bu hüjümlerde köplenç jenaýatçylar resmi gurama hökmünde özüni görkezýän pidalara e-poçta iberýärler.

Man – in – the – Middle. (orta adam hüjümleri)

Bu, kiber jenaýatçy maglumatlaryň iberilişi ýaly saklaýan hüjümidir – bolşy ýaly, zynjyryň aralyk baglanyşygyna öwrülýär we pidalar hatda muny bilmeýärler. Mysal üçin, goragsyz Wi-Fi toruna birikseňiz, şeýle hüjüme sezewar bolup bilersiňiz.

DoS (hyzmatdan ýüz öwürmek)

Kiber jenaýatçylary nyşanyň torlaryny we serwerlerini aşa köpeldýär, ulgamyň kadaly işlemegine we ulanylmagyna sebäp bolýar. Şeýlelik bilen, hüjüm edýänler möhüm infrastruktura komponentlerine zeper ýetirip, guramanyň işine päsgel berip biler.

Ahyrky ulanyjyny goramak

Kiberhowpsuzlygyň ýene bir möhüm tarapy – ahyrky ulanyjylary we olaryň enjamlaryny (programma ýa-da ulgam ulanýanlar) goramak barada gürleşeliň. Köplenç zyýanly programma üpjünçiligini kompýutere, noutbuga ýa-da smartfona göçürip alýan ahyrky ulanyjydyr.

5. Täze temany berkitmek:

1. Kiberhowpsuzlyk näme?

2. Kibergiňişlik näme ?

6. Öý işini tabşyrmak:

Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramak

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Sifr gurluşlary
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Sifr gurluşlaryny öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Kiberhowpsuzlyk näme?

2. Kibergiňişlik näme ?

3. Geçilen temany jemlemek:

Kiber hüjümlerden faýl sistemasyny goramak

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1. Sifr gurluşlaryny öwretmek.

2. Sifr wideokameralary öwretmek.

3. Häzirki zaman multi media-kitaplary öwretmek.

4. Web-kameralary öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Elektron kitaplar haýsy formatlarda ýatda saklanýarlar;

- Sifr gurluşlary bilmeli;

- Sifr gurluşlary haýsy işler üçin niýetlenilen;

- Sensor ekrany nirelerde ulanylýandygyny bilmeli.

- Informasiýalary sifr görnüşde berlen we mundan beýläk kompýuterde işläp taýýarlamak mümkin bolan gurluşlara sifr gurluşlary diýilýär.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- Elektron kitaplary ulanmagy başarmalydyrlar;

- Sifr wideokameralary ulanmagy başarmalydyrlar;

- Web-kameralary ulanmagy başarmaly;

- Dokument-kameralary ulanmagy başarmaly;

- Multimedia proýektoryny ulanmagy başarmaly;

- Sifr gurluşlary ulanmagy başarmalydyrlar.

Sifr gurluşlary

H äzirki döwürde sifr fotoapparatlary, wideokameralar, web-kameralar, skanerler, sensorly ekranlar, elektron kitaplar we elektron fotoramkalar ýaly informasiýany girizýän, işläp taýýarlaýan we çykarýan dürli görnüşli sifr gurluşlary giňden ulanylýar.

Informasiýalary sifr görnüşde berlen we mundan beýläk kompýuterde işläp taýýarlamak mümkin bolan gurluşlara sifr gurluşlary diýilýär. Şeýlelikde sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak informasiýalary işläp taýýarlamak işiniň aýrylmaz bölegidir. Köplenç halatlarda sifr gurluşlara

informasiýalary sifr görnüşde kabul etmek ýa-da informasiýalary sifr görnüşe özgertmek işi goýulýar.

Häzirki döwürde has meşhur we elýeterli sifr gurluşlaryň biri-de sifr fotoapparatlardyr (6.8-nji surat). Plýonkaly fotoapparatlary çalşan sifr fotoapparatlar ulanmak üçin oňaýly, ykjam we ygtybarlydyr. Olarda informasiýalaryň sifr görnüşde berilmegi şekilleri kompýuterlerde işläp taýýarlamak işini has-da ýönekeýleşdirýär.

N iýetlenen işine baglylykda (höwesjeň ýa-da hünärmen fotoapparaty) sifr fotoapparatyň interfeýsleri we olarda işlemekligiň aýratynlyklary tapawutlydyr.

Soňky wagtlarda sifr wideokameralar, web-kameralar, dokument-kameralar, skanerler has köp ulanylýar.

S ifr wideokameralar (6.9-njy surat) wideoşekilleri we sesleri sifr görnüşde kabul etmek, ýazmak, ýatda saklamak we geçirmek üçin ulanylýar.

Web-kameralar wideoşekilleri we sesleri sifr görnüşinde almaklyga we kompýuter tory boýunça geçirmeklige hyzmat edýär. Düzgün bolşy ýaly, web-kameralaryň ýatda saklaýjy gurluşlary ýokdur. Şol bir wagtyň özünde olar kompýuter torlaryna birikmek üçin adapterleri talap etmeýärler. Web-kamerany kompýutere birikdirmek USB port, lokal tor, hatda standart telefon modemi arkaly ýerine ýetirilip bilner.

D okument-kamera (6.10-njy surat) kagyz dokumentleriniň, mahabatlandyrma materiallarynyň, rentgen suratlarynyň, hatda üçölçegli obýektleriň şekillerini almak we geçirmek (ibermek) üçin niýetlenendir. Dokument-kameranyň kömegi bilen alnan şekiller kompýuteriň ýadynda saklanyp, telewizoryň ekranynda görkezilip, multimedia proýektorynyň kömegi bilen ekrana proýektirlenip, Internet tory boýunça iberilip bilner. Dokument-kameralar ylym, bilim ulgamynda giňden ulanylýar.

Soňky wagtlarda informasiýalary girizmegiň-çykarmagyň täze sifr gurluşlary giňden ýaýrandyr. Şeýle gurluşlaryň köpüsinde sensor ekranly monitor bolup, ekrana galtaşmak bilen kompýuteri dolandyrmak bolýar. Käwagtlarda ekrana galtaşma üçin ýörite görkeziji – ekrany zaýalamaýan galam (stilus) ulanylýar. Sensor ekranlar bankomatlarda, töleg terminallarynda we sorag-jogap gul

luklarynda, söwda amallaryny awtomatlaşdyrýan enjamlarda, jübi kompýuterlerinde, planşetlerde we elektron kitap larda ulanylýar (6.11-nji we 6.12-nji suratlar).

H äzirki zaman multimedia-kitaplary diňe bir tekstleri däl, eýsem şekilleri, wideoparçalary, şonuň ýaly-da ses we saz bezemelerini özünde saklap bilýärler. Elektron kitaplar, köplenç ýagdaýda dokumentleri PDF, DJVU, DOC, HTML, JPEG formatlarda saklaýarlar. Olary özbaşdak döretmek we soňra okaýjy gurluşlara ýazmak, göçürmek çylşyrymly däldir.

5. Täze temany berkitmek:

1.Elektron kitaplar haýsy formatlarda ýatda saklanýarlar?

2.Siz haýsy sifr gurluşlary bilýärsiňiz?

3.Olar haýsy işler üçin niýetlenilen?

4.Sensor ekrany nirelerde ulanylýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sifr gurluşlary

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmagy öwretmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1.Elektron kitaplar haýsy formatlarda ýatda saklanýarlar?

2.Siz haýsy sifr gurluşlary bilýärsiňiz?

3.Olar haýsy işler üçin niýetlenilen?

4.Sensor ekrany nirelerde ulanylýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Sifr gurluşlary

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň mysaly meýilnamasy:

1 Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmagy öwretmek.

2. Sifr wideokameralary öwretmek.

3. Häzirki zaman multi media-kitaplary öwretmek.

4. Web-kameralary öwretmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Skanerler haýsy iş üçin niýetlenilen;

- Skanerleriň görnüşlerini bilmeli;

- Stolda goýulýan skaner obýektiň nusgasyny alanda haýsy elementler hereketlenýärler;

- Sifr wideokameradan sesi we wideoşekili kompýutere ýazmak we ýazgyny mundan beýläk-de ulanmak üçin haýsy programma ulanylýandygyny bilmeli.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- 1 Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmagy başarmalydyrlar;

- Sifr wideokameralary ulanmagy başarmalydyrlar;

- Web-kameralary ulanmagy başarmaly;

- Dokument-kameralary ulanmagy başarmaly;

- Multimedia proýektoryny ulanmagy başarmaly;

- Sifr gurluşlary ulanmagy başarmalydyrlar.

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

K öplenç, sifr fotoapparatlar kompýuterlere USB portlar arkaly birikdirilýär. Onuň üçin fotoapparatyň ýany bilen goýberilýän kabel ulanylýar. Gurluş kompýutere birikdirilenden soň, operasion sistema fotoapparatyň haýsy diskde ýerleşendigini kesgitleýär we mundan beýläk adaty informasiýa göterijiler bilen bolşy ýaly, şekilli faýllary ýok etmek, nusgalamak we olaryň ornuny üýtgetmekligi üpjün etmek ýagdaýynda işleýär. Durmuşda ulanylýan ýönekeý fotoapparatlar düşürilen suratyň hiline baglylykda şekili ulanyjynyň özüniň saýlamagy bilen JPG ýa-da TIF formatda ýatda saklaýarlar. Häzirki zaman sifr fotoapparatlary wideoýazgy etmäge, birnäçe kadry surata düşürmäge we bir faýlda ýatda saklamaga mümkinçilik berýärler.

D urmuşda ulanylýan ýönekeý wideokameralarda alnan wideoinformasiýalar DV-kassetalarda, DVD-disklerde ýa-da ﬂeşýatlarda AVI, MPEG, WMV formatlardaky faýl görnüşinde ýatda saklanýarlar. Bu faýllar gysylan bolup, arhiwlenende olaryň möçberleri kiçelmeýär. Olary nusgalap we kompýuterde işläp taýýarlamak, ýagny redaktirlemek, parçalara bölmek we wideoﬁlmlere ýa-da ﬂeşanimasiýalara goýmak bolýar.

Sifr wideokameradan sesi we wideoşekili kompýutere ýazmak we ýazgyny mundan beýläk-de ulanmak üçin Windows Movie Maker programmasyny ulanmak oňaýlydyr. Şeýle-de ol bar bolan audio-wideoýazgylary we hereketsiz şekilleri döredilýän ﬁlmlerde ulanmaga, oňa sözbaşylary, wideogeçişleri we effektleri goşmaga mümkinçilik berýär (6.13-nji surat).

Web-kameralar wideogörnüşleri almak, wideogözegçilik etmek, wideokonferensiýalary guramak we wideoşekilleri tor boýunça geçirmek üçin ulanylýar. Web-kameradan alnan wideoşekiller bilen işlemek üçin tordaky islendik kompýuterde standart web-brauzerleriň haýsy-da bolsa biri, meselem Internet Explorer programmasy oturdylan bolmalydyr. Onuň kömegi bilen wideoşekilleri gözden geçirmek we ýatda saklamak, şeýle-de ýörite programmalaryň kömegi bilen kompýuter torundaky web-kameralary distansion görnüşde (ýanyna barmazdan) dolandyrmak bolýar.

Informasiýalary girizýän gurluşlaryň biri-de skanerdir. Ol şekiliň sifr nusgasyny döretmek we kompýuteriň ýadyna geçirmek üçin niýetlenilen gurluş hasaplanýar. Onuň işleýiş

prinsipi aşakdaky ýalydyr: predmetden ýa-da şekilden serpi gen ýagtylyk optiki sistemanyň üsti bilen ýagtylyga duýgur elementlere geçirilýär. Elektrik signaly görnüşinde alnan analog informasiýa sifr informasiýa özgerdilýär, soňra kompýutere geçirilýär we graﬁki faýl görnüşinde ýatda saklanýar. Eger tekstiň şekili alynýan bolsa, onda ýörite programmanyň kömegi bilen şol wagtyň özünde tekst görnüşine geçirip bolýar. Eger çyzgynyň ýa-da fotograﬁýanyň nusgasy alynýan bolsa, onda olary şekil görnüşinde ýatda saklaýarlar. Iş ýüzünde, köplenç skanerleriň iki görnüşi – el (6.14-nji a surat) we stolda goýulýan (6.13-nji b surat) görnüşleri ulanylýar.

Stolda goýulýan skanerlerde nusgasy alynýan material gapagyň aşagynda ýerleşdirilýär we hatarlaýyn görnüşde nusgalanýar, ýagny ýalpyldawyk aýnada ýerleşen şekiliň aşagyndan ýa-da üstünden ýagtylyga duýgur elementler hereketlenýärler.

Şekiliň sifr nusgasy kompýutere girizilenden soň, ony mundan beýläk işläp taýýarlamaga mümkinçilik döreýär.

5. Täze temany berkitmek:

1.Skanerler haýsy iş üçin niýetlenilen?

2.Skanerleriň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

3.Stolda goýulýan skaner obýektiň nusgasyny alanda haýsy elementler hereketlenýärler?

4.Sifr wideokameradan sesi we wideoşekili kompýutere ýazmak we ýazgyny mundan beýläk-de ulanmak üçin haýsy programma ulanylýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Geçilenleri gaýtalamak
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Geçilenleri gaýtalamak we mesele çözmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Gaýtalamak sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

3 Geçilenleri sorag-jogap arkaly gaýtalap berkitmek:

1.Skanerler haýsy iş üçin niýetlenilen?

2.Skanerleriň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

3.Stolda goýulýan skaner obýektiň nusgasyny alanda haýsy elementler hereketlenýärler?

4.Sifr wideokameradan sesi we wideoşekili kompýutere ýazmak we ýazgyny mundan beýläk-de ulanmak üçin haýsy programma ulanylýar?

Elekton poçta.Internetiň hyzmatlary bolan elektron poçta, onuň Intertnetde belgilenişi e-mail bolup, has giň gerimde ulanyjylar tarapyndan peýdalanylýar. Elektron poçta kompýuter tory döredilende ilkinji berilen hyzmat bolup, onuň işleýişi edil kagyzda hat ýazyp, ony bukja salyp ugratmak we kabul etmek ýalydyr. Elektron poçtanyň mümkinçilikleri aşakdakylardan ybaratdyr:

Birbada birnäçe abonente habar iberip bolar;
Başga salgylara hat ibermek;
Ähli gelen hatlara awtomatik jogaby bermek üçin awtojogap berijini işe girizmek;
Şol bir görnüşli habarlar bilen kesgitli hereketleri ýerine ýetirmek üçin düzgün döretmek (mysal üçin, kesgitli salgylardan gelýän reklama habarlary ýok etmek) we ş.m.
Elektron poçtanyň salgysy iki bölekden ybarat bolup kesgitli görnüşde ýazylýar, aralary @ şekil bilen bölünýär: user-name@server_name ýa-da [email protected].
Outlook Express poçta programmasy. Outlook Express poçta programmasyny işe girizenimizde, onuň dört bölekden durýan penjiresi ekrana geler (7.12-nji surat.). Penjiräniň çepden ýokarky böleginde habarlar ýatda saklanýan bukjalar ýerleşdirilýär:

Telekonferensiýa. Internetde onlarça müň konferensiýalar ýa-da täzelikler(news) topary bar, olar haýsam bolsa bir ýa-da birnäçe müşgüllikleri ara alyp maslahatlaşmak üçin niýetlenilen. Her konferensiýaInternetiň serwerlerinden poçta salgysy bölünip berilýär.

B ütindünýä kerebi. Bürindünýä kerebi diýmek iňlisçe ýazylan World Wide Web, gysgaçasy WWW ýa-da Web sözleriň türkmençesidir hem-de Internetde peýdalanylýan maglumatlara girmegiň sistemasysdyrInternet sahypalara seretmegiň grafik programmalary (graphical browser programs, brauzerler) bir sahypadan beýleki sahypa geçmegi syçanyň peýkamyny basmak bilen üpjün edýär.

Umumy görnüşde WWW-tehnologiýa üç sany standarta esalanýar:

1. URL (Universal, ýa-da Uniform Resource Locator, resursyň uniwersal salgysy), ol Internet toryna elýeter maglumatlaryň ýerleşýän ýeriniň standart usulyny berýär.

2. Protokol HTTP (Hyper Text Transfer Protocol, giperteksti ibermegiň protokoly) – ol informasiýalara elýeterligi üpjün edýär hem-de tor boýunça gipertekst resminamalary ibermäge mümkinçilik berýär.

3. HTML (Hyper-Text Markup Language, gipertekstleri bölüşdirmek dili), tekst resminamalary döretmäge mümkinçilik berýär.

Internete birikmek. Internete birikmek diýmek, kompýuteriňi Internete mydam birikdirilen serwere birkdirmekdir. Internete birikmegiň birnäçe görnüşleri bardyr, olaryň her biri biri-birinden ulayja berýän mümkinçilikleri we birikmegiň nyrhy bilen tapawutlanýar. Kommutirlenýän telefon aragatnaşygy.

1.Kompýuter 486-dan ýokary, operatiw ýady 8 Mb ýokary.

2. Programma üpjünçiligi WINDOWS'95 bilen Microsoft Internet Explorer 4.0 - Fullversion programmalardan ýokary.

3.Modem – 14.4 we ýokary, teklip edilýäni USRobotics Sporster 33.6 we ýokary.

4.Internete birikmek üçin telefon belgini kompýuterden saýlap bolýan ýörite programma üpünçilik zerur.

4. Öý işini tabşyrmak:

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

Mekdebi№:________ Wagty: ______ _______ _______

Dersiň ady: Informatika Synpy:10-njy synp ______ _______ _______

Sapagyň temasy:	Geçilenleri gaýtalamak
Sapagyň maksatlary:
1) Bilim berijilik maksady:	Geçilenleri gaýtalamak we mesele çözmek. Okuwçylaryň öňki öwrenenlerini berkitmek, olaryň başarnyklaryny, ukyplaryny ösdürmek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek, Hormatly Arkadagymyzyň “Paýhas çeşmesi” kitabyndan nakyllaryň we atalar sözleriniň üsti bilen mirasymyza sarpa goýmaklygý terbiýelemeli
Sapagyň görnüşi:	Gaýtalamak sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar, tablisalar, tema degişli soraglar, programma serişdeler

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Gatnaşygy barlamak we synp žurnalyna degişli bellik etmek. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny, okuw we ýazuw esbaplarynyň ýerbe – ýerdigini barlamak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Hormatly Arkadagymyzyň «Paýhas çesmesi» kitabyndan sorag-jogap alyşmak.

5. Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

3 Geçilenleri sorag-jogap arkaly gaýtalap berkitmek:

1.Skanerler haýsy iş üçin niýetlenilen?

2.Skanerleriň haýsy görnüşlerini bilýärsiňiz?

3.Stolda goýulýan skaner obýektiň nusgasyny alanda haýsy elementler hereketlenýärler?

4.Sifr wideokameradan sesi we wideoşekili kompýutere ýazmak we ýazgyny mundan beýläk-de ulanmak üçin haýsy programma ulanylýar?

Setirleriň üstündäki amallar. Setirlere baha bermek, birleşdirmek we deňeşdirmek .

{ Setir berlipdir. Simwollary ters tertipde ýerleşýän setiri çapa çykarmaly.}

uses crt;

var soz,net:string;i:integer;

begin clrscr;

writeln('');

write('Sözleri ýaz ');readln(söz); net:='';

for i:=length(söz) downto 1 do net:=net+soz[i];

writeln('');

write('Tersine ýazsak alarys ',net); readln;

end.

{Arasy bir ýa-da birnäçe boşluk bilen bölünen,latyn harplaryndan düzülen sözlerden ybarat setir berlipdir. Setirdaki sözleriň sanyny kesgitlemeli.}

uses crt;

var tec : string; L,I,N : longint;

begin

clrscr;

write('Sözlemi giriz:');readln(tec);

L:=length(tec)+1;tec[l]:=' ';

for I:=1 to l do if tec[I]=' 'then N:=N+1;

write('Sözlemde bar bolan sözleriň sany ',N,' ');

readln; end.

{Faylyn kopiyasyny almaga mumkincilik beryan programma yazmaly.

Copy.PAS}

var S,S1:String;a,b:integer;

begin

Write('Sozi giriz S:=');readln(S);

write('a-birinji simwoly giriz a:=');readln(a);

write('b-sonky simwoly giriz b:=');readln(b);

S1:=copy(S,a,b );

writeln('Sozun gocurmesi ',S1);

readln;

end.

{26.3.Fayly iki sany fayla bolmage mumkincilik beryan programma yazmaly.

Insert.PAS}

var S,B:String;A,S1:Integer;

begin

writeln('SOZLEMI GIRIZ');readln(S);

writeln('NACINJI SIMWOLDAN SON GOSMALYDYGYNY GIRIZ(san)');readln(A);

writeln('SOZLEME GOSMALY SOZI GIRIZ');readln(B);

INSERT(S,B,A);

S1:=POS(B,S);

writeln('Emele gelen soz ',S1);

readln;

end.

{Iki sany fayly birlesdirmage mumkincilik beryan programma yazmaly.

Concat.PAS}

var S,S1,S2:String;

begin

writeln('SOZI GIRIZ S1');readln(S1);

writeln('SOZI GIRIZ S2');readln(S2);

S:=Concat(S1,S2);

writeln('EMELE GELEN SOZ ',S);

readln;

end.

{Fayldaky baytlary ters tertipde ikinji fayla geciryan programma yazmaly.

Delete.PAS}

var S:string;a,b:Integer;

begin

writeln('Sozlemi giriz');Readln(S);

writeln('a- Ayyrmaly birinji simwoly giriz ');readln(a);

writeln('b- Ayyrmaly sonky simwoly giriz ');readln(b);

S:=Delete(S,a,b);

Writeln(' Emele gelen soz ',S);

readln;

end.

4. Öý işini tabşyrmak:

Sifr gurluşlary kompýuter bilen bilelikde ulanmak

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Ýazan mugallym: _____________________________________________________

Bellik:_______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ____________________________

-80%

Курсы повышения квалификации

Компьютерная грамотность для учителей

Продолжительность 72 часа

4000 руб.

800 руб.

Информатика 9 класс ФГОС

Информатика и ИКТ 11 класс (к учебнику...

Информатика 6 класс ФГОС

Видеоуроки по информатике 6 класс (к...

Электронная тетрадь по информатике 8...

Информатика 2 класс ФГОС

Информатика 8 класс ФГОС

Электронная тетрадь по информатике 5...

Скачать

10_Inf_4ch__goz

Просмотр содержимого документа
«10_Inf_4ch__goz»

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Полезное для учителя

10_Inf_4ch__goz

Просмотр содержимого документа «10_Inf_4ch__goz»

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Полезное для учителя

Просмотр содержимого документа
«10_Inf_4ch__goz»