5 Informatika-III

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Kompýuterde algoritmleri ýerine ýetirijiler.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Kompýuterde algoritmleri ýerine ýetirijiler barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Gaýtalanma algoritmleri diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Gaýtalanma algoritmi şahalanma algoritminden näme tapawudy bar?

2. Gaýtalanma algoritmi haýsy sözleriň kömegi bilen ýazylýar?

3. Gaýtalanmanyň şerti haýsy blokda ýazylýar?

4. Şahalanmany we gaýtalanmany peýdalanyp, algoritm düzmäge degişli mesele çözmek.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Algoritmi ýerine ýetiriji

2. Ýerine ýetirijiniň buýruklar ulgamy

3. Robot algoritmi ýerine ýetiriji

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

- iş stoluny sazlamagy;

- tekst redaktoryň niýetlenen işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Algoritm – ädimleriň gutarnykly yzygiderligi bolup, haýsydyr bir ýerine ýetiriji üçin düzülýär. Kesgitli buýruklaryň toplumyny ýerine ýetir-mäge ukyply ýerine ýetiriji bolup biler. Ýerine ýetiriji adam, adamlaryň topary, haýwan ýa-da tehniki gurluş bolup biler. Buýruklaryň kesgitli topary Ýerine ýetirijiniň buýruklar ulgamyny (ÝÝBS) emele getirýär.

Mysal üçin, «Kir ýuwujy maşyn» adam tarapyndan döredilen buýruklar ulgamy bilen işleýär. Okuwçylar mugallymyň, türgenler türgenleşdirijiniň buýruklaryny ýerine ýetirijiler bolýarlar. Kompýuter adamyň (programmalaşdyryjynyň) buýruklaryny ýerine ýetirijidir.

Kompýuterde ABC Pascal programmalaşdyrma dilinde Robot algoritmi ýerine ýetirijä seredeliň.

Robot – okuw ýerine ýetirijilerini dolandyrmak üçin algoritm düz-megi öwreneliň.

R obot – sary kwadrat görnüşinde şekillendirilip, gönüburçluk şekilindäki öýjükli meýdançanyň kesgitli bir öýjüginde ýerleşýär. Käbir öýjükleriň arasynda geçip bolmaýan «diwar» bolmagy mümkin.

Suratda Robot ýerine ýetiriji sary uly kwadrat bilen, pellehana bolsa ýokarky çep burçda sary kiçijik kwadrat bilen bellenendir. Gara kesim – diwar, dört sany gara nokatlar arkaly bellenen öýjükler bolsa reňklenmeli öýjüklerdir (14-nji surat).

Ýokaryk, aşak, saga, çepe buýruklaryň kömegi bilen görkezilen ugur boýunça goňşy öýjüge orun üýtgetme bolup geçýär. Eger-de Robotyň ýolunda «diwar» duran bolsa, onda ol geçip bilmeýär. Robot reňklemek buýrugy boýunça özüniň ýerleşen öýjügini reňkleýär (hatda ol öň reňklenen hem bolsa).

Ýerine ýetiriji üçin iňlis dilinde ýazylan algoritme programma diý-mek bolar. Robot ýerine ýetirijiniň öýjükler boýunça hereketiniň algo-ritmini ýazalyň.

B aşlangyjy

Saga; saga; saga; saga

Ýokaryk; çepe; reňklemek; çepe; reňklemek Çepe;

reňklemek; çepe; reňklemek

Çepe Soňy.

Robot pellehana geldi. Surat taýýar (15-nji surat).

Işi berlen algoritm boýunça depderiňizde ýerine ýetiriň.

Iňlis dilinde algoritm (programma) aşakdaky görnüşde bolar.

Uses robot; (Robot ýerine ýetiriji)

Begin (Başlangyjy)

Task(‘a1’); ( Taýýar a1 parametr boýunça suraty çagyrmak) Right; Right; Right; Right; (Saga; saga; saga; saga;)

Up; left; paint; left; paint; (Ýokaryk; çepe; reňklemek; çepe; reňklemek;)

Left; paint; left; paint;( Çepe; reňklemek; çepe; reňklemek;)

End. (Soňy)

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Robot ýerine ýetiriji üçin geometrik figuranyň suratyny çekmegiň algoritmini düzüň.

2. Ýerine ýetiriji näme?

3. Ýerine ýetiriji üçin buýruklaryň toplumy nähili atlandyrylýar?

4. Algoritmleri ýerine ýetiriji kim bolup biler?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §3.3.sah: 26-27 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Obýekt barada düşünje.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara obýekt barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Kompýuterde algoritmleri ýerine ýetirijiler diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Robot ýerine ýetiriji üçin geometrik figuranyň suratyny çekmegiň algoritmini düzüň.

2. Ýerine ýetiriji näme?

3. Ýerine ýetiriji üçin buýruklaryň toplumy nähili atlandyrylýar?

4. Algoritmleri ýerine ýetiriji kim bolup biler?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Adamy gurşap alýan obýektler

2. Obýekt düşünjesi

3. Atributlar we häsiýetler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- algoritmiki-logiki pikirlenmegi;

– amaly programma üpjünçiligi bilen işlemegi;

- informasion medeniýetliligi;

– internet saýtlarynda informasiýalar bilen işlemek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- kompýuterde işlenende syçan, klawiatura bilen işlemegi;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi;

- meseleler çözülende algoritm düzmegi;

- ýönekeý graflary gurmagy.

Adamy hemme ýerde dürli obýektler gurşap alýar. Olar janly we jansyz hem-de dürli gurluşly we ölçegli predmetlerdir. Adamlar, ösümlik-ler we haýwanlar, oýunjaklar we gurallar, maşynlar we otlular, köçeler we şäherler, planetalar we ýyldyzlar – bularyň hemmesi obýektlerdir. Hadysa, waka, çäre – bular hem obýektlerdir: mysal üçin, futbol pökgü-si, mekdep sapagy, spektakl, gezelenç etmek. Obýekt – bu bizi gurşap alýan dünýäde ýa-da adamyň hyýalynda bolup biler.

Ululyklaryň kömegi bilen obýekti beýan etmek bolar: mysal üçin, mekdebiň gatlarynyň sany, liftiň barlygy, diwarlaryň haýsy material-dan gurlandygy. Obýekt bilen baglanyşykly ululyklara atributlar we häsiýetler diýilýär.

Atributlaryň ýa-da häsiýetleriň beýanyny düzmek üçin «Ol nähili?» diýen sorag berilýär: mysal üçin, «Nähili mekdep? – ak mekdep, dört gatdan ybarat, kerpiçden».

Atributyň ady – bu ululygyň ady. Mysal üçin, «mekdep» obýektiniň «jaýyň reňki», «gatlaryň sany», «liftiň barlygy», «material» ýaly atly atri-butlary bardyr.

Atributyň bahasy – bu ululygyň bahasy bolup, obýekt bilen baglydyr. Mekdebiň mysalynda gatlaryň, liftleriň mukdary atributlaryň bahalary bolup bilerler. Atributyň bahasy mukdar ululygy aňladýar.

Kompýuter programmalary döredilende her bir obýekt baradaky «ol nähili?» diýen soraga takyk we bir bahaly jogap berilýär.

Beýleki islendik ululyklar ýaly, obýektleriň atributlaryna gysga at bermek bolar.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Obýekt näme?

2. Obýektiň atributy we häsiýeti nämäni aňladýar?

3. Obýektiň atributynyň ýa-da häsiýetiniň ady we ähmiýeti näme?

4. Obýektiň häsiýeti atributyndan nähili tapawutlanýar?

5. Gönüburçlugy, awtoulagy, öýi, futbol pökgüsini haýsy atributlaryň kömegi bilen beýan edip bolýar?

6. 9-njy tablisany dolduryň:

9-njy tablisa

Obýektler	Atributlar
	Tagamy	Şekil görnüşi
Gawun
Gyzyl burç
Pomidor
Limon

7. Depderiňize monitor we kebelek obýektlerini şekillendiriň. Olaryň atribut-laryny, häsiýetlerini, atlaryny we ähmiýetini aýdyň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.1sah: 36-37 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Nyşanlary we häsiýetleri boýunça obýektleri toparlara bölmek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Nyşanlary we häsiýetleri boýunça obýektleri toparlara bölünişi barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Obýekt barada düşünje diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak: 1. Obýekt näme? 2. Obýektiň atributy we häsiýeti nämäni aňladýar? 3. Obýektiň atributynyň ýa-da häsiýetiniň ady we ähmiýeti näme? 4. Obýektiň häsiýeti atributyndan nähili tapawutlanýar? 5. Gönüburçlugy, awtoulagy, öýi, futbol pökgüsini haýsy atributlaryň kömegi bilen beýan edip bolýar?

4. Gecilen temany jemlemek: Geçilen tema boýunça esasy düşünjeleri gaýtalap, berkitmeli we täze temany düşündirmeklige sazlaşykly geçmeli.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Nyşanlary we häsiýetleri boýunça obýektleri toparlara bölmek.

2. Obýektiň ýagdaýy

3. Obýektleriň düzümi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

- operasion sistemany we onuň işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Obýektleriň atributlaryny olaryň nyşanlary we ýerine ýetirýän işleri boýunça bölüşdirmek bolýar. Siziň bilşiňiz ýaly, obýektiň nyşany «ol nähili», onuň ýerine ýetirýän işi «ol näme edip bilýär» (ýa-da onuň bilen näme edip bolýar) diýen soraga jogap berýär.

Mysal üçin, awtoulag: «ol nähili» – ýeňil, dört tigirli, tizlikli, ak reňkli, Ýaponiýanyň önümi; «ony näme etmek bolýar» – satyn almak, satmak, sürmek, bejermek, sökmek bolýar; «ol näme edýär» – poslaýar, könelýär, döwülýär. Obýektiň häsiýetleri beýan edilende hemme häsiýetleri däl-de, onuň bellibir ýagdaýy üçin wajyplary beýan edilýär. Mysal üçin, aw-toulag satyn alnanda, onuň bahasyny, markasyny we görnüşini, hereketlendirijisiniň kuwwatyny bilmek gerek bolýar. Diýmek, berlen obýektiň möhüm atributy onuň ulanylan wagtynda ýerine ýetirýän işleri bilen baglanyşyklydyr. Kompýuter programmalary döredilende, atributlary saýlamak hem obýektiň ýerine ýetirýän işleri bilen baglanyşyklydyr. Şonuň üçin başda obýekt bilen ýerine ýetirilmeli işleri anyklamak zerurdyr. Wagtyň her bir kesgitlenen ýagdaýynda obýekt bilen onuň atri-butlarynyň takyk bahalarynyň toplumynyň arasynda baglanyşyk bardyr. Şol ýagdaýy obýektiň ýagdaýy diýip atlandyrmak kabul edilen.

Obýektleriň düzümi.

Obýektiň «nämeden durýar?» (ýa-da içinde näme bar?) diýen soraga jogap berýän häsiýetleri hem bardyr. Mysal üçin, «Welosiped nämeden durýar?» diýen soraga ol: tigirlerden, ramadan, çarhlardan, zynjyrdan, eýerden, pedallardan we ş. m. durýar diýip jogap bermek bolar.

Oturgyjyň we stoluň haýsy umumy bölekleri bar? Jogap: aýaklary. Obýekti beýan etmek üçin ony pikiriňde böleklere bölmeli. Mysal üçin, öýüň düzümini beýan etmek üçin ilki binýady, diwarlary, üçegi soňra diwarlaryň düzümindäki gapylar, penjireler tapawutlandyrylýar hem-de penjire çarçuwa we aýna bölünýär. Obýekt dürli obýektleriň toplumyndan durýar. Mysal üçin, kompýuter biri-birine meňzeş bolmadyk obýektleriň toplumyndan (ulgam blogy, monitor, klawiatura we ş. m.) durýar, olaryň alamatlary dürli--dürlüdir. Obýektleriň düzümi beýan edilende, kesgitli bir obýektiň düzümine ýa-da obýektleriň köplüginiň umumy düzümine seredilýär. Mysal üçin:

● jaýyň düzümine diwarlar, üçek, gapylar, penjireler we ş. m.;

● awtoulagyň düzümine hereketlendiriji, gapylary, tigirleri we ş. m. girýär.

Obýektler ýönekeý we düzme bolup bilerler. Düzme obýektler bir-jynsly, birmeňzeş obýektlerden ybarat bolup bilerler.

6. Täze temany berkitmek:

O kuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Obýektiň nyşanlary we edýän işleri haýsy soraglara jogap berýär?

2. Obýektleriň haýsylary ýönekeý: ruçka, depder, galam, daş, bozguç?

3. 20-nji suratda obýektleriň birmeňzeş nyşanlaryny tapyň we olar barada aýdyň.

4. Her bir sözlemiň başynda haýsy obýektiň ady goýberilipdir?

● ... hereket edip bilýär, ony öwürmek, saklamak bolýar.

● ... ýuwnup bilýär, syçan tutýar.

● ... suwsuzlyga çydamly, ýandak bilen iýmitlenýär.

● ... dilimläp iýip ýa-da kak edip bolýar.

5. Sözlemlerde haýsy atributyň ady goýberilipdir?

● synpdaşyňa telefon etjek bolsaň onuň ... bilmeli

● awtoulag satyn almak üçin onuň ... bilmeli.

● şar çişirilende onuň ... üýtgeýär.

7. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.2.sah: 37-38 okamaly.

8. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Köplükler we köplükleriň elementleri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Köplükler we köplükleriň elementleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Nyşanlary we häsiýetleri boýunça obýektleri toparlara bölmek diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Obýektiň nyşanlary we edýän işleri haýsy soraglara jogap berýär?

2. Obýektleriň haýsylary ýönekeý: ruçka, depder, galam, daş, bozguç?

3. Her bir sözlemiň başynda haýsy obýektiň ady goýberilipdir?

● ... hereket edip bilýär, ony öwürmek, saklamak bolýar.

● ... ýuwnup bilýär, syçan tutýar.

● ... suwsuzlyga çydamly, ýandak bilen iýmitlenýär.

● ... dilimläp iýip ýa-da kak edip bolýar.

4. Sözlemlerde haýsy atributyň ady goýberilipdir?

● synpdaşyňa telefon etjek bolsaň onuň ... bilmeli

● awtoulag satyn almak üçin onuň ... bilmeli.

● şar çişirilende onuň ... üýtgeýär.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Köplük düşünjesi

2. Köplükleriň elementleri.

3. Obýekti beýan etmek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

- iş stoluny sazlamagy;

- tekst redaktoryň niýetlenen işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Siz durmuşda dürli köplüklere gabat gelensiňiz, emma köplükler barada pikir eden dälsiňiz. Mysal üçin, mekdepde dürli synplarda okuwçylar (oglan-gyzlar) okaýarlar. Olary umumy nyşanlar birikdirýär: daşky görnüşleri (formalary) we ýaş derejeleri. Şonuň üçin mekdebiň ähli okuwçylary köplügi düzýär diýip aýtmak bolar.

Haýsy bolsa-da käbir nyşanlary bilen meňzeş bolan kesgitli obýektleriň toparyna köplük diýilýär.

Obýekti beýan etmek, onuň häsiýetlerini sanamakdan däl-de, «Bu näme?» ýa-da «Bu kim?» ýaly soraglara jogap bermekden başlanýar. My-sal üçin; Aždar – bu goýun iti, ol dört ýaşynda; Aýry-Baba dag depesi – – bu Türkmenistanyň iň beýik nokadydyr.

Şol bir obýekt bilen dürli atlar baglanyşykly bolup biler. Bir adyň umumy, beýleki adyň bolsa ýeke-täk bolmagy mümkin. Umumy at obýektleriň köplügini, ýeke-täk at bolsa bu köplükden bellibir obýekti aňladýar. Ýokardaky iki sözlemde «it», «dag» – umumy atlar.

Aýratyn predmetlere berlen atlar boýunça bellibir köplügiň obýekt-lerini tapawutlandyrmak bolýar. Şol bir predmet dürli ýagdaýlarda dür-lüçe atlandyrylyp bilner. Mysal üçin, bagda miwe berýän alma, armyt we şetdaly agaçlary bar, bu agaçlaryň ýanynda ýene-de bir armyt aga-jyny ekdiler. Eýýäm bu ýagdaýda «garry armyt agajy», «ýaş armyt aga-jy» ýaly atlary ulanmaly bolarys.

Adamlaryň, haýwanlaryň, geografik obýektleriň, sungat eserleriniň ýeke-täk atlary olaryň hususy atlarydyr. Mysal üçin, adamlaryň atalarynyň atlary we familiýalary, haýwanlaryň lakamlary, şäher atlary.

Bir köplügiň elementlerini deňeşdirmek we tapawutlandyrmak bolar.

Mysal üçin: jaýlar – gurlan materialy, gatlarynyň, otaglarynyň sany; daglar – ýerleşýän ýeri, beýikligi; atlar – görnüşi, reňki, ýaşy, boýunça tapawutlanýarlar.

Bulardan başga-da, köplügiň obýektleriniň näme edip bilýänli-gi barada hem aýtmak bolar. Mysal üçin, at kişňeýär, buýruklaryňa düşünýär.

Obýektleriň köplükleri beýan edilende, olaryň özlerini alyp bar-şyny we atributlaryny görkezmek bolar. Käwagtlar her bir köplük üçin atributlaryň bahalary zerur bolup durýar we olar tablisalarda ýerleşdirilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Köplük näme?

2. Bir obýekt bilen näçe at baglanyşykda bolup biler?

3. Informatikada köplük we onuň obýektleri nähili atlandyrylýar?

4. Amaly ýumuş. Janly ýa-da jansyz predmetleri nyşanlary boýunça köplüklere toparlamak.

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.3.sah: 41-42 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Köplükler we köplükleriň elementleri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Köplükler we köplükleriň elementleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Köplükler we köplükleriň elementleri diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Köplük näme?

2. Bir obýekt bilen näçe at baglanyşykda bolup biler?

3. Informatikada köplük we onuň obýektleri nähili atlandyrylýar?

4. Amaly ýumuş. Janly ýa-da jansyz predmetleri nyşanlary boýunça köplüklere toparlamak.

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

Haýsy bolsa-da käbir nyşanlary bilen meňzeş bolan kesgitli obýektleriň toparyna köplük diýilýär. Obýekti beýan etmek, onuň häsiýetlerini sanamakdan däl-de, «Bu näme?» ýa-da «Bu kim?» ýaly soraglara jogap bermekden başlanýar. Mysal üçin; Aždar – bu goýun iti, ol dört ýaşynda; Aýry-Baba dag depesi – bu Türkmenistanyň iň beýik nokadydyr. Şol bir obýekt bilen dürli atlar baglanyşykly bolup biler. Bir adyň umumy, beýleki adyň bolsa ýeke-täk bolmagy mümkin. Umumy at obýektleriň köplügini, ýeke-täk at bolsa bu köplükden bellibir obýekti aňladýar. Ýokardaky iki sözlemde «it», «dag» – umumy atlar. Aýratyn predmetlere berlen atlar boýunça bellibir köplügiň obýektlerini tapawutlandyrmak bolýar. Şol bir predmet dürli ýagdaýlarda dürlüçe atlandyrylyp bilner. Mysal üçin, bagda miwe berýän alma, armyt we şetdaly agaçlary bar, bu agaçlaryň ýanynda ýene-de bir armyt agajyny ekdiler. Eýýäm bu ýagdaýda «garry armyt agajy», «ýaş armyt agajy » ýaly atlary ulanmaly bolarys. Adamlaryň, haýwanlaryň, geografik obýektleriň, sungat eserleriniň ýeke-täk atlary olaryň hususy atlarydyr. Mysal üçin, adamlaryň atalarynyň atlary we familiýalary, haýwanlaryň lakamlary, şäher atlary. Bir köplügiň elementlerini deňeşdirmek we tapawutlandyrmak bolar. Mysal üçin: jaýlar – gurlan materialy, gatlarynyň, otaglarynyň sany; daglar – ýerleşýän ýeri, beýikligi; atlar – görnüşi, reňki, ýaşy, boýunça tapawutlanýarlar.

Bulardan başga-da, köplügiň obýektleriniň näme edip bilýänligi barada hem aýtmak bolar. Mysal üçin, at kişňeýär, buýruklaryňa düşünýär.

Obýektleriň köplükleri beýan edilende, olaryň özlerini alyp barşyny we atributlaryny görkezmek bolar. Käwagtlar her bir köplük üçin atributlaryň bahalary zerur bolup durýar we olar tablisalarda ýerleşdirilýär.

Islendik köplük bu köplügiň umumy nyşanlary bolan elementlerden durýar. Umymy nyşanlar köplügiň birjynslylyk we birmeňzeşlik häsiýetlerini beýan edýär. Olar takyk kesgitlenen bolmalydyr. Aýdalyň: gurluşykçylar toparynda Myrat atly kerpiç örüji, Berdi atly reňkleji, Sapar atly suwagçy bar.

Mysaldan görnüşi ýaly hünärmenlere bir köplügiň (toparyň) elementleri diýip aýtmak bolar. Kompyuter programmalary öňünçä düzülen algoritmler boýunça döredilýär, olarda ululyklar we obýektler esasy orny tutýarlar. Şeýle algoritmleriň her biri aýratyn buýruklardan – obýekt üçin habarlardan durýarlar.Şeýlelikde bu habar obýektiň adyndan we ýerine ýetirmeli işiň adyndan durýar.Obýektler ýönekeý we düzme bolup bilerler. Düzme obýektler deň – birjynsly, birmeňzeş obýektlerden ybarat bolup bilerler. Meselem, “galamlar gutusy” obýekti böleklerden – reňkli galamlardan ybaratdyr. “Seýilgäh” obýekti özbaşdak böleklerden – agaçlaryň köplüginden ybaratdyt. Bilişiňiz ýaly köplük obýektlerden durýar. Birnäçe köplüklere olary umumy nyşanlary boýunça birikdirip bütewilikde seretmek bolýar. Olaryň birnäçeleri diňe aýratyn birmeňzeş kiçi elementleri arkaly kesişmelerini emele getirýärler.Mysal üçin, ýabany we öý haýwanlarynyň köplüklerini haýwanat dünýäsi köplügine birikdirmek bolar.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

a) Sorag-jogap alyşmak:

1. Köplüge girýän obýektler nähili bölünýär?

2. Obýektler nähili bolýarlar?

3. Obýektleriň haýsylary ýönekeý: ruçka, depder, galam, daş, bozguç?

b) Amaly ýumuşy ýerine ýetirmek.

Köplükleri nyşanlary boýunça toparlamak. Janly we jansyz predmetleri tapawutlandyrmak.

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.3.sah: 41-42 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Köplükleriň kesişmesi we birikmesi.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Köplükler we köplükleriň elementleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Köplükler we köplükleriň elementleri diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Köplüge girýän obýektler nähili bölünýär?

2. Obýektler nähili bolýarlar?

3. Obýektleriň haýsylary ýönekeý: ruçka, depder, galam, daş, bozguç?

4. Gecilen temany jemlemek:

Geçilen tema boýunça esasy düşünjeleri gaýtalap, berkitmeli we täze temany düşündirmeklige sazlaşykly geçmeli.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Köplükleriň umumy nyşanlary

2. Köplükleriň kesişmesi we birikmesi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

- operasion sistemany we onuň işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

Islendik köplük umumy nyşanlary bolan elementlerden durýar. Umumy nyşanlar köplügiň bir jynslylyk we birmeňzeşlik häsiýetlerini beýan edýär. Olar takyk kesgitlenen bolmalydyr. Aýdalyň: gurluşykçylar toparynda Myrat atly kerpiç örüji, Berdi atly reňkleýji, Sapar atly su-wagçy bar. Mysaldan görnüşi ýaly, hünärmenlere bir köplügiň (toparyň) elementleri diýip aýtmak bolar. Ýene-de şeýle mysallary getirmek müm-kin: «galamlar gutusy» obýekti böleklerden – reňkli galamlardan yba-ratdyr; «Seýilgäh» obýekti özbaşdak böleklerden – agaçlaryň köplügin-den ybaratdyr.

Köplükleriň kesişmesi we birikmesi.

Bilşiňiz ýaly, köplük obýektlerden durýar. Birnäçe köplüklere olary umumy nyşanlary boýunça birikdirip, bütewülikde seretmek bol-ýar. Olaryň birnäçeleri diňe aýratyn birmeňzeş kiçi elementleri arkaly kesişmelerini emele getirýärler.

M ysal üçin, ýabany we öý haýwanlarynyň köplüklerini haýwanat dünýäsi köplügine birikdirmek bolar.

A we B köplüklere bir wagtda degişli bolan elementlerden we diňe şol elementlerden ybarat bolan köplüge, A we B köplükleriň kesişmesi diýilýär (23-nji a surat). Köplükleriň kesişmesi simwoliki ∩ belgi bilen bellenýär.

A we B köplükleriň haýsy-da bolsa birine degişli bolan elementler-den we diňe şol elementlerden ybarat bolan köplüge A we B köplükleriň birikmesi diýilýär (23-nji b surat). Köplükleriň birikmesi ∪ simwoliki belgi bilen bellenýär. Köplügiň elementleri bolsa figuralaýyn ýaýlaryň içinde bellenýär. mysal üçin: M = {1, 3, 7}. Mysal. A = {a, b, c, d}, B = {c, d, e, f}. Bu köplükleriň birikmesi: A∪B = {a, b, c, d, e, f}, kesişmesi: A∩B = {c, d} bolar.

Eger-de iki köplügiň umumy elementleri ýok bolsa, onda, bu köplükleriň kesişmesi boş köplükdir. Mysal üçin: A∩B = ∅ (bu ýerde ∅ – boş köplügi aňladýar).

6. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek. 1. Köplüge girýän obýektler nähili bölünýär? 2. Köplükleriň birikmesi näme?

3. Köplükleriň kesişmesi näme? 4. Köplükden tanyş obýektleriňizi saýlaň we düzümi boýunça olary derňäň.

Amaly ýumuşy ýerine ýetirmek. Köplükden tanaýan obýektlerini saýlamak we olary düzümi boýunça seljermek. “Köplük” tablisada figuralarda 1 – düýeguş , 2 – gotan, 3 – pingiwin, 4 – toty guş suratlaryň degişli san belgilerini (nomerlerini) ýzyň.

Köplük
	Guşlar					Uçmaýan guşlar
	Uçýan guşlar					Uçýan we ýüzýän guşlar
	Ýüzýän guşlar					Ýüzmeýän guşlar

7. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.4.sah: 43-44 okamaly.

8. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Nyşanlary we häsiýetleri boýunça köplükleri bölek köplüklere bölmek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Köplükler we köplükleriň elementleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Köplükleriň kesişmesi we birikmesi diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Köplüge girýän obýektler nähili bölünýär?

2. Köplükleriň birikmesi näme?

3. Köplükleriň kesişmesi näme?

4. Köplükden tanyş obýektleriňizi saýlaň we düzümi boýunça olary derňäň.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Nyşanlary we häsiýetleri boýunça köplükleri bölek köplüklere bölmek.

2. Köplükleri toparlaşdyrmak

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

- iş stoluny sazlamagy;

- tekst redaktoryň niýetlenen işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Biz, köplenç, obýektleriň toparynyň bir köplügiň bölegini düzýändigine gabat gelýäris. Bu ýagdaýda obýektleriň topary özüniň degişli köplüginiň bölek köplügi bolup durýar. Mysal üçin, mekdep kitaphanasyndaky okuw kitaplarynyň köplügi ondaky ähli kitaplaryň bölek köplügidir. Ýönekeý sanlaryň köplügi natural sanlaryň bölek köplügidir. Obýektleriň bölek köplükleri bölünip alynýar we bellenýär. Adaty ýagdaýda adam şol bir wagtda 5-9 obýekte ünsüni jemläp bilýär. Böleklere bölüp, obýektleriň köplügi bilen işlemek amatlydyr. Köplügi bölek köplüklere bölmek onuň obýektleriniň umumy nyşanlary boýunça ýerine ýetirilýär. Obýektleriň köplügini toparlara bölmeklige toparlaşdyrmak diýilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Bölek köplük diýip nämä aýdylýar?

2. Köplügi bölek köplüklere bölmek nähili ýerine ýetirilýär?

3. Dogry shemany görkeziň (24-nji a, b, ç suratlar).

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.5.sah: 46 okamaly.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Nyşanlary we häsiýetleri boýunça köplükleri bölek köplüklere bölmek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Köplükler we köplükleriň elementleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Bilimleri, başarnyklary we endikleri berkitmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Nyşanlary we häsiýetleri boýunça köplükleri bölek köplüklere bölmek diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak we gönükmeleri çözmek arkaly sapagy berkitmek.:

Biz köplenç obýektleriň toparynyň bir köplügiň bölegini düzýändigine gabat gelýäris. Bu ýagdaýda obýektleriň topary özüniň degişli köplüginiň bölek köplügi bolup durýar. Mysal üçin, mekdep kitaphanasyndaky okuw kitaplarynyň köplügi ondaky ähli kitaplaryň bölek köplügidir.Ýönekeý sanlaryň köplügi natural sanlaryň bölek köplügidir.

Obýektler köplüklere we bölek köplüklere bölünmeýärler.

Şeýle bolsa-da obýektleriň bölek köplükleri işlemäge we ibermäge amatly bolar ýaly bölünip alynýar we bellenýär. Adaty ýagdaýda adam şol bir wagtda 5-9 obýekte ünsüni jemläp bilýär. Böleklere bölmek bilen obýektleriň köplügi bilen işlemek amatlydyr. Bölek köplügiň obýektleriniň bu bölek köplügi saklaýan köplügiň obýektleriniň nyşanlaryndan başga-da goşmaça nyşanlary bardyr.

Köplügi bölek köplüklere bölmek onuň obýektleriniň umumy nyşanlary boýunça ýerine ýetirilýär. Obýektleriň köplügini toparlara bölmeklige toparlaşdyrmakdiýilýär.

Esas hökmünde Obýektleriň möhüm nyşany alnan bolsa onda beýle toparlaşdyrma tebigy toparlaşdyrma diýilýär. Mysal üçin, Şwed alymy Karl Linneý (1735) tarapyndan hödürlenen janla-jandarlaryň toparlaşdyrmasy. Häzirki wagtda alymlar janly-jandarlaryň köplügini esasy bäş sany esasy şalyklara bölýärler: ösümlükler, kömelekler, haýwanlar, ýönekeýjeler we prokariotlar (прокариоты). Iň ýokary dereje tip diýilip atlandyrylýar. Her bir tip klaslara, klaslar otrýadlara, otrýadlar maşgalalara, maşgalalar uruglara, uruglar görnüşlere bölünýär.

Toparlaşdyrmada esas deregine obýektleriň düýpli nyşanlary alynmadyk bolsa oňa emeli toparlaşdyrma diýilýär. Emeli toparlaşdyrma kömekçi toparlaşdyrmalar (elipbiý-ders görkezijileri, kitaphanadaky katalaoglaryň atlary) degişlidir. Emeli toparlaşdyrma asmandaky ýyldyzlary toparlara bölmek hem mysal bolup biler.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

a) Soraglar:

1. Bölek köplük diýip nämä aýdylýar?

2. Toparlara bölme näme?

3. Toparlara bölmekde esas deregine näme kabul edilýär?

4. Tebigy we emeli toparlara bölme näme?

b) Amaly ýumuşy ýerine ýetirmek.

Alamatlary boýunça birmeňzeş, özüni alyp barşy boýunça dürli obýektleri toparlamak.

4. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.5.sah: 46 okamaly.

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Ýönekeý graflary gurmak.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ýönekeý graflary gurmak barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Nyşanlary we häsiýetleri boýunça köplükleri bölek köplüklere bölmek diýen temany soramak.

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Bölek köplük diýip nämä aýdylýar?

2. Toparlara bölme näme?

3. Toparlara bölmekde esas deregine näme kabul edilýär?

4. Tebigy we emeli toparlara bölme näme?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Graf düşünjesi

2. Grafyň depeleri we gapyrgalary

3. Grafyň petlesi

4. Ugry kesgitlenen we kesgitlenmedik graflar

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- kompýuterde modelleşdirmegi;

– çyzykly, şahalanma we gaýtalanma algoritmik gurluşlary;

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

- operasion sistemany we onuň işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

- kompýuter tehnologiýalaryndan gündelik durmuşda peýdalanmagy.

.

Obýekti söz arkaly beýan etmek, onuň häsiýetlerini aýdyňlaşdyrýar. Şeýle-de obýektler gatnaşyklar arkaly baglanyşyp bilerler. Gatnaşyklar beýan edilende olara at berilýär.

Daýanç Resullara myhmançylyga bardy. Ysmaýyl 10-njy jaýda ýaşaýar. Bu mysallarda gatnaşyklaryň atlarynyň aşagy çyzylandyr. Käwagt gatnaşyk birnäçe obýektleri baglanyşdyrmagy mümkin. Mysal üçin, dört şäheriň arasynda alty ýol gurlan (25-nji surat): A şäherden B, Ç, D şäherlere; B şäherden Ç we D şäherlere; Ç şäherden D şähere (şäherler dörtburçlugyň depelerinde ýerleşen diýip göz öňüne getirmeli).

Şeýle ýagdaýlarda birnäçe obýektleriň arasyndaky gatnaşygy gatnaşyklar shemasy görnüşinde şekillendirmek amatlydyr.

Matematikada birnäçe obýektleriň arasyndaky gatnaşygy şekillendirýän shema graf diýilýär.

Graf nokatlardan we olary birikdirýän yzyklardan ybaratdyr. Nokatlara grafyň depeleri, çyzyklara bolsa gapyrgalary diýilýär. Ugur görkezgiçli çyzyklara bolsa grafyň dugalary diýilýär. Käbir depeden çykýan we onuň özüne birigýän çyzyga petle diýilýär. Depeleri gapyrgalar bilen birikdirilen graflara ugry kesgitlenmedik graflar diýilýär. Depeleri dugalar bilen birikdirilen graflara ugry kesgitlenen graflar diýilýär.

Islendik grafyň iň bolmanda bir depesi bolmalydyr, emma ol özünde bir gapyrgany hem saklaman biler. Depeleri tegelek, süýrümtik şekilli (owal), nokat, gönüburçluk we ş. m. görnüşinde şekillendirmek bolar.

Obýektleriň arasyndaky gatnaşyk iki taraplaýyn (simmetrik) bolup biler. Mysal üçin, obýektleriň (ulanyjylaryň) arasynda «Elektron poçta arkaly hat alyşmak» gatnaşygyny şekillendirýän grafda depeler gapyrgalar arkaly birikdirilýär (gatnaşyk iki taraplaýyn).

Grafda depeleriň we gapyrgalaryň yzygiderligine marşrut diýilýär. Marşrutyň gapyrgalarynyň mukdaryna onuň uzynlygy diýilýär. Hemme depeleri dürli bolan marşruta ýönekeý zynjyr diýilýär.

Zynjyra mysal, Yhlas – Ynam – Ylham – Yklym – Ykjam. Başky we ahyrky depeleri gabat gelýän zynjyra gaýtalanma (цикл) diýilýär.

Gaýtalanma mysal, Leýli – Bäşim – Serdar – Leýli.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Graflar näme?

2. Graflar nämelerden durýarlar?

3. Petle näme?

4. Graflarda zynjyr näme?

5. Ugry kesgitlenmedik we kesgitlenen graflar nähili tapawutlanýarlar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Senesi: _____ ______ ______

Dersiň ady: Informatika Synpy: V _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Gatnaşyklaryň shemalary.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Gatnaşyklaryň shemalary barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylarda watansöýüjiligi, zähmetsöýerligi, agzybirligi terbiýelemek,informatika dersine söýgi döretmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Sanly serişdeler, kompýuter, interaktiw tagta, slaýdlar, tanyşdyrmalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Ýönekeý graflary gurmak diýen temany soramak.

Okuwçylar öý iş baradaky bilimlerini beýan edýär

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak

1. Graflar näme?

2. Graflar nämelerden durýarlar?

3. Petle näme?

4. Graflarda zynjyr näme?

5. Ugry kesgitlenmedik we kesgitlenen graflar nähili tapawutlanýarlar?

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Grafyň depeleri

2. Gatnaşyklar shemasy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini;

algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünlerini;

- iş stoluny sazlamagy;

- tekst redaktoryň niýetlenen işini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

- aýratynlykda we toparlaýyn işlemegi;

– obýektleriň we işleriň taýýar modellerini peýdalanmagy;

– öwrediji we ösdüriji kompýuter programmalary bilen işlemegi.

Grafyň depeleri obýektlere degişlidir, gapyrgalaryny, olaryň arasyndaky gatnaşygy bolsa, gatnaşyklar shemasy diýip atlandyrypdyk. Gatnaşyklar shemasynyň depeleri adaty ýagdaýda süýrümtik şekilde (owal) obýektiň adyny özünde saklaýar.

Mysal üçin, Maksat we Myrat dost. Bu ýagdaýda ugry kesgitlenmedik gapyrgalar ulanylýar.

Obýektleriň arasyndaky käbir gatnaşyklary adaty çyzyklar bilen şekillendirmek mümkin däl. Mysal üçin, Maksat Myratlara myhmançylyga bardy. Bu mysalda «myhmançylyga bardy» gatnaşykda kim myhman, kim öý eýesi düşnüksiz

Gatnaşyklary beýan etmek üçin ugry kesgitlenen gapyrgalar ulananymyzda shemadan görnüşi ýaly, eýýäm Maksadyň myhmandygy Myradyň bolsa öý eýesidigi belli. Eger-de gapyrganyň ugry garşylykly tarapa üýtgedilse, onda başgaça bolar.

Käwagt ugry kesgitlenmedik gapyrgalar ulanylýar. Meselem, kakasy bilen oglunyň arasyndaky gatnaşygyň şekillendirmesinde oglunyň ady kakasynyň adyndan aşakda ýerleşdirilýär. Bu düzgün boýunça Azadyň – Atanyň ogludygy we Umydyň kakasydygy aýdyň bolar.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorog-jogap alyşmak, geçilen tema degişli meseleler çözmek.

1. Gatnaşyklar shemasy näme?

2. Gatnaşyklar shemasynyň depeleri nähili şekillendirilýär?

3. Ugry kesgitlenen gapyrgalar haýsy ýagdaýlarda ulanylýar?

4. Ugry kesgitlenmedik gapyrgalar haýsy ýagdaýlarda ulanylýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

Sapakda geçilen temany özleşdirmeklerini tabşyrmak. §4.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________