Тема : Г1алг1ай фаьлгаш .
Лоарх1ам : дешархошта багахбувцама юкъе лоарх1амег1а дола дакъа фаьлгаш долга гучадаккхар;фаьлгий тайпаш довзийтар;фаьлгий белгалонаш къоастаяр.
Гойтара г1ирс : Сборник " Г1алг1ай багахбувцам "
Ма дошув а да-кх,
ма хозне а я-кх
уж фаьлгаш !
А.С.Пушкин .
Урока никъ :
I. Кийчо ю ха .
II.Ц1аг1ара болх тахкар :
1).Дешархоша ц1аг1а д1аяздаьча къаьнарча зоахалолошка ладувг1.Тетрадаш хьагулду.
2).Берий иллеш ("Ког","Мустагударг","Ч1агарг","Водар со,водар со","Цхьаь,цхьаь,цхьаттали-га... " )
III. Урока темацара болх :
1) Хьехархочун дош
- Г1алг1ай багахбувцама юкъе къаьнаг1дола дакъа фаьлгаш да.Малаш ба ца ховча,хьаькъал долча наха дага а лувцаш,в1ашаг1дехка фаьлгаш даьшкара т1ехьенашка а дувлаш хьакхаьчад вайга. Къаь-нарча фаьлгаш т1а дукха да тамашийна,ца хинна х1амаш.Цар т1а бувцача наха доккхий х1амаш караг1дувл.Цар сиха г1алаш хьалъю,к1увса т1а а хайше,д1аюха ух.Бирса вампалаш,мел оккха низи тий-шаболхи царех боалле а,массаза эш.Фаьлгашка хьаькъали маькарали а низали тийшача балхахи котдоал.
Фаьлгаша хьахойт наьха хьаькъал,царна нийсхо езаш хилар,уж хоарцонна духьал хилар,кхыдараш. Мотт,сакъердам,бувца аттеи,массане кхетабергболаши хул.Г1алг1ай фаьлгий шоай белгалонаш хул.Царех ца1 ларх1а еза царна юкъе дукха кхыча халкъий багахбувцама мотиваш хилар,кхыча хал-къий сюжеташ нийсдалар...Фаьлгий керттера массехк жанр я: тамашийна фаьлгаш,хьайбаех дола фаьлгаш,вахарах дола фаьлгаш.Тамашийначеи вахарах долчеи фаьлгий д1адолалуши хадаши оалаш къаьстта дешаш хул:"Вахаш-текъаш хиннав...Дукха зама хьалха...Шоана дика дувцарг,шо дикаца да-харг,и.кх.д1.Хадаш массаза ца1 хул :"Урс-мукх царна юкъе,каи божи вайна юкъе ".
2) Дешархочун хоам : " Хьайбаех дола фаьлгаш "
Г1алг1ай багахбувцама юкъе йоккха моттиг д1алоац хьайбаех долча фаьлгаша.Б1аьшерашка оакха-рой,хьайбай,дийна мел йолча х1аман оамалаш зувш уж дика йовзаш вар саг.Уж оамалаш саго юстар наьха йолча дикачунца а вочунца а Халкъо укх тайпара характеристикаш лора оакхарошта: борз ювц къиза,сутара,1овдала;цогал - говза,маькара,х1илланца долаш.Бакъда,цун говзал шийна болча пай-данна мара яц,шийна хулача толама кхычарна зе ду цо; лом - оакхарий тхьамада да .Наггахьа ча а хул иштта ювцаш.Цу шин аькхан низ боккха ба,бакъда кхетамга хьежача,1овдала хет лом а ча а ; б1ехал эггара б1ехаг1а йола х1иллане йолчарех я:водар,зенедар мара дац цунна дег чу.
Сага новкъостий - хьайбаш:говр,уст,ж1али,устаг1а,котам - дувц оамал хьаьнала йолаш,бакъдолчоа мара т1ехьа доацаш.Кхычарна зе дац цар,шоашта даьр а дитац.В1аший барт ч1оаг1а хул цар. Хьайбаех дола фаьлгаш къахьегамхочун жанр хинналга гуш да къахьегамхочо шийна тарадерзадеш дувцача оакхароех:з1ий,зунгат,дахка.Д1ат1ахьежача е дег1 а ,е куц а, е низ а бац цар,бакъда кхыча оакхарошта зе ца деш,1урденна сарралца къахьегаш дах уж.Царца гучайоал халкъа идеалаш. Укх жанрах дола фаьлгаш ч1оаг1а лаконични да,къаьгга гуш я мораль.К1оанольгашта таралест хьайбаех дола фаьлгаш.
3) Х1анз ладувг1аргда вай массехк цу жанрах болча фаьлгага. (ц1аг1а кийчо яйтача массехк дешархочунга хьабувцийт :"Боджи Борзи","Борзи 1аьхари!","Лом",кхыдараш,дешархошта шоашта ховраш дувцийта а мегаргда )
4) Хьехархочо д1ахо яхьа мегаргья ший лекци :
- Тамашийнача фаьлгаш т1а бувца турпалхой массаза а тамашне хул.Уж ба шиъ,ворх1 корта бола турпалаш,цхьа б1арг бола вампалаш,йилбазаш,шайт1аш,г1амаш,жинаш...
Цхьаццача фаьлгашка турпалхо аравоал дуне довза,цхьайолча хана цхьаккха бахьан а доацаш аравоал.Лелош цхьацца х1амаш леладу цо("Джаьнтелг").Цхьавола турпалхо ший мискалах, доацача даькъах ц1аг1ара воал,т1аккха цхьацца х1амаш а леладийя,тур-пал а хиле,дика ваха хов.Турпалхочун дег1,онк дувцаш,укх тайпара оал фаьлга т1а:"лелаш бетта лел,д1авижача к1ира улл,попа хенаш лаьт-тара даха могаш ва,б1арчча сай буаш ва".Турпалхочун денал гучадаккха,из вийна д1авоаккхаш а хул,массехказа вувш а хул,бакъда юха дийнвеле ший г1улакх чакхдоаккх цо.
Укх жанрах долча фаьлгаша майрал,денал,маькарал,х1аман зем бе хар,герз а ды лелабе ховш хилар хестаду.Дукхаг1ча даькъе уж оамалаш йоахкаш хул керттера турпалхо.
Тамашийна х1амаех дола фаьлгаш дика гарга да наьрт-оарстхоех долча легендаштеи преданештеи. Х1аьта а уж къаьстта йола жанр я.Халкъо фаьлгашка ладувг1аш хиннад уж сакъердаме а хьехаме а доландаь,вешта ц1аккха а дицдолийташ хиннадац цар дув-цар вахарца нийсделча бакъахьа хеташ дагалаьца х1ама долга.
4) Хрестомате т1ара " Мишта эшадир воккхача саго шайт1а"яхеи "Мишта котдаьннад бакъдар" яхеи фаьлгаш дешар,цар чулоацам башхар..
IV. 1омадаьчун корта бар
- Малаг1а да вайнаьха багахбувцама къаьнаг1дола дакъа ?
- Маца кхеллад вай халкъо фаьлгаш ?
- МАлаг1аш я г1алг1ай фаьлгий керттера жанраш ?
- Малаг1а ба фаьлгий керттера чулоацам ?
- Малаг1а белгалонаш я фаьлгий ?
- Белгалбе хьайбаех долча фаьлгаш т1ара харц турпалхой.
- Фу хестаду тамашийнача фаьлгашка ?
- Малаг1а белгалонаш я тамашийнача фаьлгий ?
V. Уроках дика болх баьча дешархой мах хоадабар.
VI. Ц1аг1а : 1. Вахарах-леларах дола фаьлгаш -дешархочун хоам
2. Вахарах-леларах дола фаьлгаш г1алг1ай багахбувцам т1ара деша,хьадувца ха.
20 023
1 153 
