Кыргызстан кокон хандыгынын тушунда

ФМО(б)-1-22

Тема: Кыргыздардын Кокон хандыгынын тушундагы саясий жана социалдык- экономикалык абалы

Аткаруучу: Сатимбоева Сабрина

Уктамова Анара

Эзүүнүн түрлөрү. Алык-салык системасы.

Кокон хандыгы үстөмдүк кылган мезгилде кыргыздар эзүүнүн көптөгөн жаны түрлөрүнө кабылып, кыйла азап чекти.Айрыкча Коконго жакыныраак аймактардагы Кыр- гызстандын түштүгүндөгү кыргыздар- дын абалы өтө оор эле.

Салыктар

Алгачкы жылдарда кыргыздар Кокон хандыгына негизинен салыктын үч түрүн: түндүк-зекет бирден кой, алал-зекет ар түтүндөн 50 жандык малдан бирден жандык, эгинчилер хараж ар кырмандан үчтөн кой төлөп турушкан. Хараж эгин түрүндө алынса, түшүмдүн 1/10 кээде 1/2 бөлүгүнө тете болгон. Түшүмдүн 1/10 бөлүгүнө барабар жер салыгы кээде үшүр деп да аталчу.Мөмө-жемиш багы бар багбандар менен жашылча эккендерге салынчу салык танап-пулу (танабан) деп аталчу. Кыргыздардан аскер салыгын шылтоо кылып мезгил-мезгили менен түтүнгө бирден тилла (алтын акча) же үчтөн кой алышчу.

Учургдагы Салыктар

Кокон бийлиги учурунда кыргыздарды эзүүнүн негизги түрү - жер акысы (рента) катары салык салуу болгон. Адатта хандыкка баш ийдирилген аймакта мал жайгандыгы үчүн көчмөндөр төлөөчү эң оор салык кой-зекет деп аталчу. Калыптанган каада-салт боюнча анын көлөмү малдын башынын 1/40 бөлүгүнө барабар болмок. Адегенде салыктар натуралай алынса, кийинчерээк XIX к. орто ченинен тартып көбүнчө акчалай салык салына баштайт. Зарыл болгон учурда карапайым калк чеп-коргондордун, жолдун ж. б. курулушунда бекер иштеп берүүгө да милдеттүү эле (ашар, мардикер).

Кокондук феодалдар, аскер башчылар, диниятчылар акырындап түштүк кыргыздардын дыйканчылык кылуу үчүн оңтойлуу конуштарын ээлеп ала башташкан.Мисалы, Омор хан Наманган чөлкөмүн мекендеген кыргыздардын суусу мол түзөн жерлерин алар менен макулдашпай туруп эле өзбек кардарларга сатып жиберген. Ойдундагы ата-конушунан ажыраган мин сан кыргыз тоо таянып, сүрүлүп кеткен эле.Ошондуктан кыргыздар өтө активдүү күчкө айланып, кокондук төрөлөргө каршы тынымсыз күрөш жүргүзүшкөн.

Кыргызстандын калкы

Кокон хандыгынын тушунда кыргыз эли баба- лардан калган Ата конушун толук ээлеп турду. Ал кезде кыргыздар данга бай, бышыкчылыктуу сары өзөн Чүйдү, мал киндиктүү Теңир-Тоонун чордонун, Көл кылаасын, төрүндө бетеге, туланы белден буралган, өрүшү кенен Алай, Аксы, Талас, Чаткалды колдон чыгарган эмес. Кыргыздын кыйласы Фергана өрөөнүндөгү Ош, Анжиян, Наманган вилайеттеринде жашаар эле. Хожент вилайетинде, Памирде, Бухара эмирлигинин ээлигинде жана Чыгыш Түркстанда да жоон топ кыргыз жашачу. ХІХ к. орто ченинде кыргыздардын саны болжолу 400 миң кишиден ашкан (айрым маалыматтар боюнча 800 миңден ашык).

Кыргызстандын калкы

Кыргыздар көп сандаган уруу, уруктардан турчу. Бугу, сарыбагыш, саяк, солто, черик, саруу, кушчу, басыз, мундуз, чонбагыш, карабагыш, кып- чак, монгуш, адыгине, азык, кыдырша, дөөлөс, бостон, тейит, кесек, канглы уруулары кыргыз уруу бирикмелеринин эң ирилери эле. Алардын ар биринин өз улуттары болотурган.

Саясый абалы

Арийне, кыргыз урууларынын ортосунда туруктуу, тыгыз экономикалык өз ара байланыштар, бекем биримдик болгон эмес. Ич ара феодалдык чыр-чатактар кыргыз элин алсыратып, бирдиктүү мамлекеттин түзүлүшүнө кедерги болгон. Мындай абал коңшу өлкөлөрдүн кол салып туруусу үчүн оңтойлуу шарт түзгөн.

Жергиликтүү ак сөөктөрдү («жакшы- ларды», «мыктыларды») өз тарабына тартуу үчүн Кокон ханы аларга ар кандай мансап мартаба-наамдарды (датка, пансат, токсоба) ыйгарып, түркүн белек-бечкектерди тартуу кылчу.

Чарбасы

ХІХ к. биринчи жарымында кыргыздардын чарбасынын башкы тармагы көчмөн мал чарбачылыгы эле. Ал кезде кокондук баскынчылардын жортуулдары, зордук-зомбулуктары, феодалдык өз ара кагылышуулар, ички байланыштын начардыгы, кыргыз урууларынын ыркынын жоктугу өндүргүч күчтөрдүн тезирээк өнүгүшүнө кедерги болду.Кыргыздарда төрт түлүк малдын ичинен өтө көп таралганы жылкы менен кой болгон. Жылкыны унаа катары урунушуп, этинен чүйгүн тамактар казы, карта, чучук, жал ж.б., терисинен идиш-аяктар сабаа, көнөчөк, көөкөр, кайыш жасалчу. Байтал бээнин сүтүнөн ачытылган бал кымыз далай дартка даба болуп, адамдын күч-кубатын, дарамет-дарманын арттырган. Жал, куйругунан кыл аркан, чылбыр эшилген.

ФМО(б)-1-22

Көңүл бурганыңыздарүчүн

Рахмат!

Аткаруучулар: Сатимбоева Сабрина

Уктамова Анара