Ыктымалдуулуктар теориясы

ЖАЛАЛ-АБАД МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИ

ЖАЛАЛ-АБАД КОЛЛЕДЖИ

Тема: Ыктымалдыктар теориясынын пайда болушу

Окутуучу: Садыкова Н.Б.

Тайпа: ЭСк-2-17

Жалал-Абад - 2017

Сабактын максаты:

• Ыктымалдыктар теориясы айлана-чөйрө дүйнөсүнүн обьективдүү мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдөөчү математика илиминин бөлүгү болуп эсептелери жөнүндө жана биз жашаган мейкиндик чексиз көп окуялар менен толтурулганын билишет.
• Ыктымалдыктар теориясында тажырыйба жыйынтыктары бир маанилүү эмес, так эсепке алынбай турган кокус тоскоолдуктардан да көз каранды маселелер жөнүндө жана окуялардын жалпы түрлөрүн баяндап айтып беришет

Баалоо үчүн критерийлер

• ыктымалдыктар теориясы айлана-чөйрө дүйнөсүнүн обьективдүү мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдөөчү математика илиминин бөлүгү болуп эсептелери жөнүндө билсең;
• биз жашаган мейкиндик чексиз көп окуялар менен толтурулганын билсең;
• окуялардын жалпы түрлөрүн баяндап айтып берсең;
• ыктымалдыктар теориясынын негиздөөчүлөрүн атап бере алсаң;
• сабакка активдүү катышсаң;
• жупта, топтордо иштей алсаң;
• мисал иштөөдө формулаларды колдоно алсаң.

Жаңы теманы түшүндүрүү :

• Биз жашаган мейкиндиктен материалдык нерселерден башка дагы, ар кандай чексиз көп окуялар орун алышкан, тагыраак айтканда мейкиндикте убакыт боюнча көптөгөн окуялар болуп турат. Ыктымалдыктар теориясы айлана-чөйрө дүйнөсүнүн обьективдүү мыйзам ченемдүүлүктөрүн изилдөөчү математика илиминин бөлүгү болуп эсептелет. Айрыкча ал дүйнөдөгү кокус окуялардын (кубулуштардын) массалык процесстерин изилдеп, окутуп-үйрөтөт. Массалык кокус окуялары деп, талап коюлуучу шарттарды өзгөртпөстөн көп ирээт кайталанган окуяларды айтабыз. Массалык процесстер көбүнчө өндүрүштө, социалдык жана экономикалык турмуштарда, ошондой эле согуш иштеринде кездешет.

Күндүн чыгышы

Күндүн батышы

Жердин титирөөсү

Чагылган

Суу ташкыны

Цунами

Жамгырдын жаашы

Адамдардын төрөлүшү

Адамдардын мамилелешүүсү

Пайда болуусу

• Ыктымалдыктар теориясы деле математиканын башка тармактары сыяктуу эле практиканын жана илимдин ички керектөөлөрүнөн пайда болгон жана өнүккөн. Адегенде ал кумар оюнунун жыйынтыктарын алдын ала божомолдоодо керек болгон. Азыркы учурда өндүрүштөгү, соодадагы жана экономикадагы – массалык процесстерди изилдөөдө колдонууда.
• Ыктымалдыктар теориясынын негизги түшүнүктөрү 15-17 – кылымдарда голландиялык Дж. Кардано, Х. Гюйгенс , француз окумуштуулары Б. Паскаль, П. Ферма ж.б. эмгектеринде пайда болуп, кумар оюндарынын теориясын түзүүгө арналган. Ыктымалдыктар теориясын өнүктүрүнүн экинчи этабы швейцариялык Я. Бернулли , франциялык Ж. Лаплас ж.б. окумуштуулардын ысымы менен байланышкан. Ал эми андан аркы математикалык статистика менен байланышты өнүктүргөн Россия окумуштуулары П.Л. Чебышев жана анын окуучулары А. Марков, А. Ляпунов ж.б. болушкан.

Джероламо Кардано (1501-1576)

Христиан Гюйгенс (1629-1695)

Паскаль Блез (1625-1661)

Пьер де Ферма (1601-1665)

Якоб Бернулли (1654-1705)

Пьер-Симон Лаплас (1749-1827)

Окуялардын түрлөрү

• Сөзсүз орун албоочу (жалган) окуя
• Сөзсүз орун алуучу (чыныгы) окуя
• Кокус окуя

Аныктама - 1

• Эгерде кандайдыр бир шарттарда: окуя сөзсүз ишке ашса, аны сөзсүз орун алуучу окуя , ал эми сөзсүз ишке ашпаса – сөзсүз орун албоочу окуя деп атайбыз. Ошондой эле кандайдыр бир шарттарда окуя же ишке ашса, же ашпаса, анда аны кокус окуя деп атайбыз.
• Мисалы: Күндүн чыгышы жана батышы – сөзсүз орун алуучу окуя , адамдын өлбөөсү – сөзсүз орун албоочу окуя , жердин титирөөсү – кокус окуя болот.

Аныктама - 2

• Эгерде сыноодо эки окуянын бирөө гана сөзсүз орун алса, аларды карама -каршы окуялар деп атайбыз. Ал эми, эгерде сыноодо эки окуя бир мезгилде экөө тең орун алууга мүмкүн болсо, анда аларды биргелешкен (сыйышкан) , ал эми экөө тең бир убакта орун алууга мүмкүн болбосо, биргелешпеген (сыйышпаган ) окуялар деп атайбыз.
• Мисалы: Эки тааныш адамдын жолугуусу (1-окуя) жана жолукпоосу (2-окуя) – карама-каршы окуялар ; Алардын жолугушуп кол алып учурашуусу – биргелешкен окуя ; ал эми алардын жолугушпоосу жана кол алышып учурашуусу – биргелешпеген окуя.

Аныктама - 3

• Эгерде бир окуянын орун алышы экинчи окуянын орун алышынын ыктымалдуулугуна таасир этсе, анда аларды көз каранды окуялар деп аталат, ал эми таасир этпесе, анда көз каранды эмес оку ялар деп атал ат.

1-тапшырма (жупта иштөө)

• Окуялардын кайсынысы кокус, сөзсүз орун алуучу, сөзсүз орун албоочу болот?
• № 1. Бир лотереялык билет боюнча утушка ээ болуу.
• № 2 . Кутучадагы 4 көк жана 6 кызыл шарлардан өңдүү шаарды сууруп алуу.
• № 3.  200 беттүү китепти ачканда 205 чи беттин ачылышы.
• № 4. Бутаны атканда ага тийиши же тийбөөсү кандай окуя?
• № 5. Куб түрүндөгү сөөк оюнчугун ыргытуудан 6 дана чоң упай болушу кандай окуя?
• № 6. Эгерде металл тыйыны ыргытылса, анда герб жагынан түшүшү кандай окуя?
• № 7. Жылуулуктан муздун эриши кандай окуя.
• № 8. Эртең жаан жаайт же жаабайт.
• № 9. Студент окуу жайды бүтүрсө, кызыл диплом алат. –
• № 10. Кутучада салынган 3 кызыл жана 5 сары шарлардан ак түстөгү шарды сууруп алуу

2-тапшырма (топто иштөө)

• 1-топ. Созсуз орун алуучу окуяларга мисалдар келтиргиле.
• 2-топ . Созсуз орун албоочу окуяларга мисалдар келтиргиле.
• 3-топ. Кокус окуяларга мисалдар келтиргиле

Үй тапшырма

• Кокус, сөзсүз орун алуучу, сөзсүз орун албоочу, карама-каршы, биргелешкен, биргелешпеген окуялардын ар бирине үчтөн мисал түзүп келгиле.