Ösümlikler dünýäsiniň ösüşiniň esasy döwürleri bir we köp öýjükli suwotularyň ýüze çykmagy, fotosinteziň döremegi, ösümlikleriň suwdan gury ýere çykmagy (psilofitler, mohlar, paporotnik şekilliler, ýalaňaç tohumlylar, ýapyk tohumlylar).

Ösümlikler dünýäsiniň ösüşiniň esasy döwürleri: bir we köp öýjükli suwotularyň ýüze çykmagy, fotosinteziň döremegi, ösümlikleriň suwdan gury ýere çykmagy (psilofitler, mohlar, paporotnik şekilliler, ýalaňaç tohumlylar, ýapyk tohumlylar).

Öý işini soramak

• Ilkinji ösümlikler nahili şertlerde peýda bolupdyr?

1. I.P.Pawlow aşgazan şiresiniň bölünip çykarylyşynyň reflektor häsiýetini öwrenmek üçin itde nähili tejribe geçirdi?

2. Ýalan naharlanma näme we onuň iýmitleniş hadysasyny öwrenmekde nähili ähmiýeti bar?

• Ilkinji nohatda haýsy ösümlikler ýüze çykypdyr?

3. Şertsiz şire bölüp çykaryş refleksiniň merkezi nirede ýerleşýär?

4. Aşgazan şiresiniň bölünip çykarylyşynyň şertli refleksi näme?

5. Aşgazan şiresiniň bölünip çykarylyşynyň gumoral sazlanyşygy nähili geçýär?

• Ösümliklerin suwdan gury ýere geçmeklerine näme sebäp bolupdyr?

6. Aşgazan neminiň nähili ähmiýeti bar?

7. Aşgazanda iýmitiň özgerişine çilim çekmekligiň we spirtli içgileri içmekligiň nähili täsiri bar?

• Ilkinji gezek suwdan gury ýere çykan ösümlikler haýsy?

• Olar nähili iýmitlenipdirler?

• Gadymy ösümlikler baradaky ylym?

Geçilen temany jemlemek

Ösümlikler dünýäsiniň ösüşiniň esasy döwürleri: bir we köp öýjükli suwotularyň ýüze çykmagy, fotosinteziň döremegi, ösümlikleriň suwdan gury ýere çykmagy (psilofitler, mohlar, paporotnik şekilliler, ýalaňaç tohumlylar, ýapyk tohumlylar).

Size mälim bolşy ýaly, 300 mln. ýyl mundan öň Ýer ýüzünde paporotnik şekilliler agalyk edipdir.

Daşkömür döwründe tokaylarda ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikler bolmandyr. 600 mln. ýyl mundan öň bolsa gury ýerde ösümlik bolmandyr.

Suwotularyň dürli görnüşleri deňizlerde we ummanlarda ösüpdirler. Birneme soňrak gury ýerde ösümlikler peýda bolupdyr. Käte olar amatly şertlerde ösüp çüýremän, dokumalar mineral maddalardan doýgun bolany üçin daşa öwrülipdirler. Kähalatlarda kömür çykarylýan şahtalarda kömrüň ýüzünde örän gowy saklanan ösümlikleriň keşbine hem duş gelmek bolýar. Olar şeýle gowy saklanypdyrlar, hatda olaryň içki gurluşyny öwrenmek hem mümkin. Käbir gaty jisimlerde galan yzlarynyň esasynda gadymy ösümlikleriň daşky gurluşyny kesgitläp bolýar.

Daşa dönen galyndylarda duşýan ösümlikleriň sporalary we tozanjyklary arkaly alymlar köp maglumatlary toplap bilýärler. Ýörite ulanýan usullary arkaly alymlar gazylyp tapylýan ösümlik galyndylarynyň ýaşyny we görnüşini hem kesgitläp bilýärler. Ýeriň dürli gatlaklarynda gadym döwürlerde gabat gelýän ösümlikleriň galyndylary häzirki ösümlikler bilen deňeşdirilende düýpleýin başgaçadygyny görkezýär.

Diýmek, Ýer ýüzünde janly organizm ýaşamadyk dowür hem bolupdyr. Soňra olar kem-kemden ýüze çykypdyr, özgeripdir, bir görnüşi ýitip gidip olara derek başga görnüşleri peýda bolupdyr. Şonuň üçin ösümlikleriň ösüş taryhyna doly göz ýetirmek örän kyndyr. Şeýlede bolsa ösümlikleriň häzirki görnüşleriniň gadymy ösümliklerden gelip çykandygy alymlar tarapyndan belli edilen.

Paporotnik şekillileriň ýüze çykmagy.

Ýer ýüzünde ilkinji üýtgeşmelerden soň bir bolşuny durnukly saklaýan çygly we maýyl howa dowam edipdir. Şol döwürlerde emele gelen toprakda suw has köp bolupdyr. Şeýlelikde, bu çygly hem-de maýyl howada batgalyk ösümlikleri, ýagny paporotnik şekilliler agalyk edipdir.

Paporotnik şekilliler psilofitlerden gelip çykypdyr. Olaryň iň köp ýaýran döwri mundan 300 million ýyl öň hasaplanýar. Şol döwiirde häzirki wagtky plaunlaryň kowumdaşlary bolan lepidodendronlaryň boýy 40 m-e ýetipdir. Agaç şekilli paporotnikler we örän beýik hwoşlar (kalamitler) bilelikde gür tokaýlygy emele getiripdirler.

Ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikleriň ýüze çvkmagy.

Wagtyň geçmegi bilen howa şertleri üzül-kesil üýtgäpdir. Munuň özi gurak howanyň bolmagyna, ýyly bowanyň sowuk howa bilen gezekleşmegine eltipdir. Şeýlelikde, gurak howanyň täsir etmegi netijesinde batgalyk tokaýlaryň köp bölegi ýuwaş- -ýuwaşdan gurap ýitip başlapdyr.

Soňky ýyllaryn paleobotaniki tapyndylarynyň we elektron mikroskopyň gözegçilikleriniň netijesiniň görkezişine görä, ilkinji ýalaňaç tohumlylar heniz paporotnik şekillileriň gülläp ösen köp ýaýran dowründen öň ýüze çvkypdyr. Olara başlangyç beren ýönekeýje paporotnik şekillilerdir. Ýalaňaç tohumlylaryň tohum emele getirmegi we onuň uzak wagtlap dynç alyşda bolmagy örän wajypdyr.

Paporotnik şekillileliş has köp ýaýran döwründe ýalaňaç tohumlylaryň dürli görnüşleri bolupdyr. Soňky has gurak we sowuk dowürde ösümlik dünýäsinde gadymky pürlüler ýüze çykypdyr. Örän beýik lepidodendron we kalamitler bolsa kem-kemden ýok bolup gidipdirler.

Şonlukda, gadymy paporotnik şekillileriň deregine gurakçylyga çydamly bolan ösümliklerden ilki bilen ýalaňaç tohumlylar, soňra ýapyk tohumlylar peýda bolupdyr.

Ýapyk tohumly ösümlikler 130 million ýyl mundan öň gadymy ýalaňaç tohumlylardan gelip çykypdyr.

Ýapyk tohumly ösümlikler özleriniň gurluşynyň has çylşyrymlylygy bilen beýleki ösümliklerden tapawutlanypdyr. Şonuň üçinem bular beýleki ösümliklere garanyňda dürli ýaşaýyş şertlerine oňat uýgunlaşyp bilipdirler. Bu ýagdaý ýapyk tohumly ösümlikleriň Ýer ýüzünde beýleki ösümliklere garanyňda has-da giňden ýaýramaklaryna sebäp bolupdyr.

Häzirki wagtda Ýer ýüzünde agalyk edýän ösümliklere diňe ýapyk tohumly ösümlikler degişlidir.

Geçilen temany berkitmek

• Paporotnikler haýsy ösümliklerden gelip çykypdyr?

2. Paporotnik şekillileriň ýüze çykmagyna näme sebäp bolupdyr?

3. Gadymy paporotnik şekillileriň köpüsiniň gurap, ýitip gitmegine näme sebäp bolupdyr?

4. Yalaňaç we ýapyk tohumly ösümlikleriň ýüze çykmagyna näme täsir edipdir?

Öý işini tabşyrmak

• &49 Sahypa: 179-182