Презентация "День якутской письменности"

Олунньу 13 кʏнэ – тѳрѳѳбʏт тыл, сурук-бичик кʏнэ

Олунньу 13 кʏнэ – саха норуотун улуу сырдатааччыта, талааннаах лингвист

Семен Андреевич Новгородов тѳрѳѳбʏт кʏнэ.

Ийэ тыл

Саҥарыахха сөп хас да тылынан, Оттон олороҕун биир тылынан.

Саха – Айыы оҕото

Тѳрѳѳбʏт тылын билэр эрэ киhи омугун, тѳрѳппʏтʏн кытта толору ситимнээх, утумнаах.

Бу ситимэ, утума быстыбыт киhи тулаайахсыйар.

Киhи тыла – уот…

Киhи тыла – ох…

Алгыс тыла - сыалаах, кырыыс тыла – хааннаах

Алгыс тыла – киhини араҥаччылыыр, арчылыыр, ѳрʏhʏйэр, харыстыыр, эмтиир, кʏʏс-уох иҥэрэр…

Кырыыс тыла – ыарытар, энчирэтэр, кʏʏскʏн-уоххун сарбыйар, ѳлѳрѳр-ѳhѳрѳр, кэнэ5эскигин быhар…

ТЫЛГА БААР – УЛАХАН КƳƳС

Саха тылын туhунан

бэргэн этиилэр

Саха омук тыла ʏрʏйэ уутун курдук сэргэх, сир симэ5ин курдук сиэдэрэй.

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа

Тѳрѳѳбʏт

Тѳрʏт тыл

Сѳрʏʏн

Сʏѳгэй курдук

Сʏрэҕи-быары сѳрʏʏргэтэр,

Уба5ас отон

Уутун курдук,

Улахан куйааска

Ута5ы аhарар,

Сырдьыгыныы кѳѳнньʏбʏт

Сылгы кымыhын курдук,

Тостор куйааска

Тоҕулу ханнарар…

Иитиллибит

Ийэ тылбыт

Иинэҕэс сири

Имэҥинэн-быйаҥынан

Ибиирэн биэрэр…

Саппа садарах уотунан

Кʏтʏр хараҥаны

Кʏлʏмнэтэ сырдатар…

А.А.Иванов-Кундэ

Ийээ,

миэхэ бэлэхтээбитиҥ

Ийэ тылым барахсаны –

Сир биир улуу дьиктитин,

Сир бараммат бастыҥ

баайын.

Иван Михайлович Гоголев-

Кындыл

Эппэр ийэм ʏʏтʏн кытта

Иҥмит эбит, быhыыта,

Кустук ѳҥнѳѳх,

Кымыс сыттаах

Сахам мандар саҥата…

* * *

Олох ханнык да ыар тʏгэнигэр

Ийэ тылтан абыралы булуоҥ,

Кини баай бай5алыгар

тиксэҥҥин,

Баай дууhаланыаҥ,

Ѳлбѳт ѳйдѳнʏѳҥ…

Семён Данилов

Уу устар, уларыйар,

Ƴрэх сʏʏрʏгʏрэр, сʏʏдʏйэр,

Киhи кэхтэр, кэбэлийэр,

Тыл сытыйбат, сыттаммат,

Сурук ууйуллубат, суодуйбат…

А.И.Софронов-АЛАМПА

Тыл иччитэ

То5ус куттаах,

Ѳйѳ-дьʏ h ʏнэ,

Минньигэ h э,

То5ус сʏрдээх,

То5ус айыы h ыттаах.

Уу h а,

Ол онтуката –

Кʏʏ h э,

То5ус айыы сыдьаайа,

Хому h уна –

Барыта баар буолла5ына биирдэ

То5ус айыы тына,

Тылбыт ѳлʏѳр туруктанар,

То5ус айыы кʏʏ h э

Тохсуон буоллахтарына –

Саха бʏтʏн куттанар,

Сʏдʏ кʏʏстээх сʏрдэнэр –

Тыл сахалыы дор5ооно,

Ѳспѳт-ѳлбѳт ʏѳстэнэр,

Сахалыы ѳйѳ,

Бар5а баайа,

Ѳрѳгѳйдѳѳх тирэхтэнэр,

Ѳҥ ʏктэллэнэр!..

Дапсы Мэхээлэ

Саха тыата баар буоллаҕына, саха тыына баар буолуоҕа. Саха тыына баар буоллаҕына, саха тыла баар буолуоҕа. Саха тыла баар буоллаҕына, саха омук баар буолуоҕа!

* * * *

Төһөнөн эн чуолкай тыллааххын, Соччонон эн чуолкай өйдөөххүн, Төһөнөн эн сытыы тыллааххын, Соччонон эн сытыы өйдөөххүн. Оттон ким киэҥ өйдөөх-санаалаах — Ол киһи кэрэхсиир саҥалаах.

* * * *

Саха да тыла хаһан эрэ Сайдыа турдаҕа аата эрэ — Төрөөбүт тылбытын сүрэхтэн Төрдүттэн сүтэрбэт сүбэттэн Көһүө суохтаахпыт тыабытыттан, Күрүө нөҥүө баар ыалбытыттан.

Иван Николаевич Егоров-

Иван Горнай

Тыл – саха омук ʏтʏмэн ʏйэлэргэ чочуйбут, чопчулаабыт ѳйдѳбʏлэ, ѳлѳрʏ кыайбыт ѳйѳ. Саха тылын ʏѳтʏʏлээх ѳйдѳбʏллээ5э барыта итэҕэли кытта ситимнээх. Ƴгэстэргэ оло5урбут итэ5эли тилиннэрии – бу саха тылын тилиннэрии буолар. Тыла-итэ5элэ суох – омук суох.

Саха тылын

чинчиһиттэрэ

Эдуард Карлович Пекарскай

Народническай хамсаа-һыҥҥа кыттыбытын иһин Саха сиригэр көскө ыытыллыбыта. Дьокуускайга сэтинньи 2 күнүгэр 1881 с. кэлбит, Ботуруускай улуус 1 Игидэй нэһилиэгэр олохтоммут. Онно сүүрбэччэ сыл олорбут. 1887 с. Пекарскай 7 тыһыынча саха тылын хомуйбут, 11 сылынан — 20 тыһыынча, оттон 1930 с. — 25 тыһыынча тылы.

(25.10.1858—29.06.1934) — лингвист, этнограф, фольклорист, ССРС наукаларын Академиятын бочуоттаах чилиэнэ (1931).

Бетлингк Отто Николаевич

— Арассыыйа Император наука академятын академига, илинни тыллары билэр киһи.

О.Н.Бётлингк сахаларга сыhыаннаах ʏлэтэ - "О языке якутов" (СПб., 1849—51, 3 томнаах) („Über die Sprache der Jakuten“).

Сергей Васильевич Ястремскай

1886 с. кулун тутар 13 күнүгэр Саха сиригэр көскө ыытыллыбыт. Бу сыл атырдьах ыйыгар Боотур Уус улууһугар III Дьохсоҕон нэһилиэгэр олордубуттар.

Саха сиринээҕи 1894—1896 сс. комплекснай экспедицияҕа кыттыбыт, сахалар тылларын уонна фольклордарын үөрэппит.

Сүрүн үлэтэ «Грамматика якутского языка».

Кини үс олоҥхону хомуйар, 426 таабырыны, 223 үгэни.

Елизавета Ивановна Убрятова

Сүрүн үлэлэрэ

• «Очерк истории изучения якутского языка» (Якутск, 1945) - монография.
• «Исследования по синтаксису якутского языка. Сложное предложение» (Кн. 1, 2. — Новосибирск, 1976) - монография.
• «Язык норильских долган» (Новосибирск, 1982) - монография.
• «Историческая грамматика якутского языка» (Якутск, 1985) - монография.

Филология билимин доктора, профессор, Саха Сирин билимин үтүөлээх үлэһитэ (1956), Тыва Республикатын билимин үтүөлээх үлэһитэ (1977), тюрколог, саха тылын уонна атын түүр тылларын грамматикатын уонна диалектарын специалиЬа

Николай Климович Антонов

Н.К. Антонов — биллиилээх тюрколог, саха тылын историческай лексикатыгар специалист. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннэхтик кыттыбытын иһин Аҕа дойду сэриитин иккис степеннээх орденынан, бойобуой мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Сүрүн үлэлэрэ:

• «Лексика современного якутского языка». Учебное пособие. (Якутск, 1967).
• «Саха билиІІи тылын лексиката» (Якутск, 1976).
• Учебное пособие «Былыргы тюрк тыла: VI-VIII үйэлэр».
• Древнетюркский язык VI-VIII вв. (Дьокуускай, 1970).
• «Материалы по исторической лексике якутского языка» (Якутск, 1971) - монография.

филологическай билим доктора, биллиилээх тюрколог, профессор, норуоттар ыккардыларынааҕы Академия академика, Саха АССР билимин үтүөлээх үлэһитэ.

Слепцов Петр Алексеевич

1929 сыллаахха Үөһээ Халыма улууһугар Таала-Күөл нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

1956-1960 сс. Үөһээ-Халыма улууһун оскуолаларыгар учуутал, завуч, дириэктэр, оройуоннааҕы норуот үөрэҕириитин отделыгар педкабинет сэбиэдиссэйэ.

1963с. аспирантураны бүтэрбитэ, онтон ыла ТЛИНЧИ (ИГИ) научнай сотруднига, отделын сэбиэдиссэйэ. 1965 с. филологическай наука кандидата.

1990 с. филологическай наука доктора.

-- филологическай наука доктора, профессор, академик, Россия уонна CӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, наука Нью-Йорктааҕы академиятын академига, ССРС НА СС үтүөлээх бэтэрээнэ, CӨ Государственнай бириэмийэтин лауреата.

Лука Никифорович Харитонов

Үлэлэрэ:

• "Саха тылын грамматиката" 5 уонна 6 кылааска. Биэстэ тахсыбыта;
• "Современный якутский язык. Фонетика и морфология". Дьокуускай, 1947;
• "Типы глагольной основы в якутском языке". М., 1954;
• "Грамматика современного якутского литературного языка. Фонетика и морфология". М., 1982;
• "Формы глагольного вида в якутском языке" М.-Л., 1960;
• "Залоговые формы глагола в якутском языке" М.-Л., 1963;
• "Русско-якутский словарь" М.: СЭ, 1968. соавтор;
• "Якутско-русский словарь" М.: СЭ, 1972. соавтор;
• "Орфографический словарь якутского языка". 1963. соавтор.

(04.10.1901—13.01.1972), филология доктора, профессор, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх наука диэйэтэлэ.

Никита Спиридонович Григорьев

1906 сыллаахха ахсынньы 14 күнүгэр Саха уобалаһын Сунтаар оройуонугар Күүкэй нэһилиэккэ төрөөбүтэ.

1930 с. — Иркутскайдааҕы государственнай университеты бүтэрбитэ.

1927—1930 сс. — Иркутскайдааҕы государственнай университет устудьуона.

1930—1931 сс. — Дьокуускайдааҕы педагогическай техникумҥа преподаватель.

1946 с. — филологическай билим кандидатыгар «Имя прилагательное в якутском языке» тиэмэҕэ диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскүүр.

1947 с. — саха тылын уонна литературатын кафедратын доцена.

1947—1980 сс. — Дьокуускайдааҕы педагогическай институукка преподаватель.

Сомо5о домох сонордьута.

Коркина Евдокия Иннокентьевна

— биллиилээх тюрколог, РСФСР наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, филология науукатын дуоктара.

1960 с. Е.И.Коркина «Формы прошедшего времени в якутском языке» диэн кандидатскай диссертацияны көмүскүүр. Бу үлэтэ дойду уонна кыраныысса таһын ориенталистарын биһирэбилин ылбыт монографиятыгар киирэр, ол монографиятынан филология науукатын дуоктарын степенын көмүскүүр. Саха дьахталларыттан бастакы дуоктар степеннээх филолог буолар.

1963—1984 сс. Е.И.Коркина ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи тыл, литератуура уонна история институутун салайбыта.

Иванов Михаил Спиридонович - Багдарыын Сүлбэ

- топонимист, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала.

Кинигэлэрэ

• «Мэҥэ ааттар» (Якутск, 1979).
• «Дойду сурахтаах, алаас ааттаах» (Якутск, 1982).
• «Сири сиксигинэн» (По краям родной земли) (Якутск, 1985).
• «Топонимика Якутии. Краткий научно-популярный очерк» (Якутск, 1985).
• «Ис иhигэр киирдэххэ» (Якутск, 1989).
• «Аал уоту оттунан» (Якутск, 1992).
• «Ыал ийэтинэн» (Якутск, 1994).
• «Атах туппай» (Якутск, 1967).
• «Олох долгуна» (Якутск, 1992).
• «Аатта тал» (Дьокуускай: Бичик, 2011).
• «Улуустар ааттара», Бичик, 2001.

Афанасьев Петр Саввич

(15.07.1928—10.08.2000) — саха лексиколог учуонайа, филологическай билим кандидата.

Сүрүн үлэлэрэ

• «Говор верхоянских якутов» (Якутск, 1965) - монография.
• «Диалектологический словарь якутского языка» в соавт. (М., 1976).
• «Краткий толковый словарь якутского языка» в соавт. (Якутск, 1994).
• Учебное пособие для студентов ЯГУ «Якутская лексикография» (Якутск, 1976).
• «Лексикология якутского языка» (Якутск, 1977).
• Учебник «Якутский язык. Морфология», в соавт.

Ƴhʏйээҥҥэ кэпсэнэринэн, Эллэй Боотур Ѳлʏѳнэни таҥнары сыгына5ы миинэн устан иhэн суругун-бичигин ууга тʏhэрэн кэбиспитэ ʏhʏ дииллэр.

Руна бэлиэлэр бары тʏʏр тылларыгар итэ5эл бэлиэтэ буолан туттулла сылдьыбыттара. Итэ5эл барыта суруктаах.

Руна – тенгрианскай (таҥара) итэ5эл суруга.

Булгунньахтаах икки Улахан Аан икки ардыгар (Хаҥалас улууһа) баар суорба таастарга былыргы ойуулар

Бу ойууларга бастакы ойууннар уруһуйдаммыт буолуохтарын сөп.

Сиинэ дэриэбинэтэ турар кытыла үрэх диэки өттүнэн таас очуостардаах. Бу очуостарга хара кыраасканан уруһуйдаммыт ойуулар бааллар.

Суруктаах Хайа (Өлүөхүмэ өрүс Марха салаата) Манна 800 кэриҥэ ойуу көстүбүт

Хотугу Чэлгиэрийэ (Чурапчы) диэн сайылыкка баар дьиэлэргэ былыргы руническай оҥо хаһыы суруктары булбуттара.

1775 сыллаах тутуу.

Хас да экспедиция түмүгэр бу суруктары ааҕарга холоммуттара.

“ Хотугу Чэлгиэрийэ суругар барыта тус-туһунан ҕө руническай сурук баар. Олору 24 туһунан суолталаах дорҕооннорго араарыахха сөп. Бу дорҕоон суолталаах руналар былыргы сахалар руникаларыгар олус маарынныыллар” (2002 с. Муус устар 5 кунэ. «Киин куорат хаЬыат»)

Бастакы улахан сурук.

1 барыйаан: Тоҕус ат суҥ сэлиик ох. Ааҥ дохор, аҥыы айылгы айаас. Эҥ сиэлиҥ суох диэххи уҥаах. Айаҕыҥыҥ ыгыалас.

2 барыйаан: Иччи Чачат суҥ сэлиик ох. Аан даххар аҥыы айыы ла5ый, сас. Эҥ сэтиҥ суох диэххэ. Абаҥах айаҥыҥыҥ тыыны ыгыалас.

“ Иччи. Иччи. Иччи. Өйөһөрү өйдөһөр уолуҥ Быһыйдах ыыт. Иисус өйөһөр аҕа ыл эстиһэр оҕо. Өйөһөр уолуҥ үө...Өй ук. Дьайааччы аһыс. Оҕоҥ мэ, мэ ыл чэ, дьэһир уол ыл мэ. Ил оҕо.”

Андрей Иванович Кривошапкин-Айыҥа.

Саха сирин руникатынан күүскэ үлэлэһэр. Идэтинэн физик. Кини Хотугу Чэлгиэрийэтээҕи суругу атыннык ааҕар.

Үрүҥ көмүс ыҥыыр. Хаҥас өттүгэр «1867»диэн суруктаах. Оҥоһуллубут сыла буолуон сөптөөх. Таатта Баайаҕатын музейыгар баар.

Сунтаар Хоротун биллибэт бэлиэлээх биһилэҕэ.

Харах көмүс кур лоскуйа.

Нам улууһа.

Орхоно-енисейские рунические письмена

Кюль Тегин стелата.

Тоньюкук стелата

СЭЛЛИК АРХАРАЙ БЭСЧИТ КЫС КЎЄЛЎГЭР

Болҕомтоҕут иһин махтал