Mustaqil ish
Mavzu:
Odam evolutsiyasidagi g’oyalar
Bajardi:Usmanova Shahnoza 202-KO’M
Reja
1.Odam hayotida evolutsiya
2.Evolutsiya tushunchasi
3.Odam evolutsiyasidagi g’oyalar
4.Xulosa
EVOLUTSION G‘OYALARNING PAYDO BO‘LISHI
Qadimgi Sharq mamlakatlarida tabiat haqidagi qarashlar. Tabiatning
tuzilishi, unda ro‘y beradigan voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar eramiz-
dan bir necha ming yillar ilgari qadimgi sharq mamlakatlari – Misr, Xitoy,
Hindistonda paydo bo‘lgan. Xususan, qadimgi Misrda donli, sabzavot, mevali
daraxtlar ekib o‘stirilgan. Bir о‘rkachli tuya, mushuk, g‘oz, o‘rdak, kaptar,
oqqush turlari xonakilashtirilgan.
Qadimgi hindistonliklar olam 5 ta element (yer, suv, olov, havo, efi r)dan
iborat deb hisoblaganlar. Qadimgi Xitoyda ham tabiatshunoslik birmuncha
rivojlangan. Qishloq xo‘jaligida almashlab ekish, yerlarni o‘g‘itlash joriy etilgan.
Markaziy Osiyoda yashagan odamlar dunyoqarashi, turmush kechirish tarzi,
atrofdagi o‘lik va tirik tabiat to‘g‘risidagi tushunchalari «Avesto» kitobida o‘z
ifodasini topgan. Avestoda dunyoning yaratilishi, tabiat va voqea-hodisalar,
odamlarning hayot kechirish tarzi tasvirlangan. Avestoning tibbiyotga doir
bo‘limida odam tanasining, uy-joylarning tozaligiga e’tibor berish, toza suvni
ehtiyot qilish, nopok narsalarni quduq, buloqlarga yaqinlashtirmaslik, tozalik va
poklikka rioya qilish, tirnoq va sochlarga pokiza munosabatda bo‘lish lozimligi
ta’kidlanadi. Shuningdek, tuproq, yer muqaddas sanalgan, dunyo va hayotning
yaratilishi, tibbiyotga oid ma’lumotlardan tashqari, ekin yerlarini ko‘paytirish,
157
shudgor qilish, ularga sara urug‘ ekish tavsiya etilgan, uy hayvonlarini
ko‘paytirish, ularga ozor bermaslik, asrab-avaylash lozimligi uqtirilgan.
Qadimgi Yunonistonda tabiat haqida qarashlar. Tabiat haqida qa-
dimgi Yunoniston va Rimdagi tasavvurlar. Qadimgi Yunonistonda tabiat -
shunoslikning rivojlanishi birinchi muallim nomini olgan Aristotel (eramiz-
gacha bo‘lgan 384–322-yillar) hayvonlar klassifi katsiyasining asosini tuzgan,
solishtirma anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fi krlarni bayon etgan
hamda organlar korrelatsiyasi va tabiatdagi asta-sekin rivojlanish to‘g‘risida
ba’zi fi krlarni ilgari surgan. Uning fi kricha, tabiat sekin-asta jonsiz narsalardan
rivojlanadi. Aristotel – hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan hamda
hayvonot olamining klassifi katsiyasiga asos solgan olim. U hayvonlarni tasnif-
lash da ularning ayrim xossalariga emas, balki ko‘p belgilariga e’tibor berish
kerakligini e’tirof etgan. U barcha hayvonlarni 2 ta guruhga – «qonlilar»
va «qonsizlar»ga bo‘lgan. Bu guruhlar hozirgi «umurtqali» va «umurtqasiz»
hayvonlarga to‘g‘ri keladi. «Qonlilar»ni 5 ta «katta avlod»ga ajratgan. Aristo-
telning katta avlodlari umurtqali hayvonlarning hozirgi sinfl ariga to‘g‘ri
keladi. Olimning uqtirishicha, meduza, aktiniya, bulutlar tuzilishi jihatidan bir
tomondan hayvonlarga, ikkinchi tomondan o‘simliklarga o‘xshash. Shuning
uchun ularni Aristotel «zoofi tlar» deb atagan. «Hayvonlarning paydo bo‘lishi»
asarida uqtirilishicha, embrion ma’lum izchillikda rivojlanadi. U oldin zoofi tlar,
keyin umuman hayvonlar, so‘ng o‘z turiga xos tuzilishga va nihoyat shaxsiy
xossalarga ega bo‘ladi. Uning fi kricha, qonli hayvonlarning barchasida ichki
organlar o‘zaro o‘xshash va bir xil joylashgan.
Aristotelning shogirdlaridan biri Teofrast o‘simliklarning 400 dan ortiq
turini o‘rgangan. Ularning tuzilishini, fi ziologiyasini, amaliy ahamiyatini tas-
vir lab bergan. U bir o‘simlik turi boshqa turga aylanishi mumkin degan fi krni
quvvatlagan.
Rim olimi Lukretsiy Kar (er.av. 99–55) olam o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan,
hayvonlar nam yerdan kelib chiqqan, dastlab ularning mayib-majruh xillari,
keyinchalik harakatlanadigan, oziqlanadigan, urchiydigan, dushmandan o‘zini
himoya qiladigan normal hayvonlar paydo bo‘lgan deb hisoblagan. Klavdiy
Galen (130–200) tibbiyot asoschilaridan biri bo‘lgan. U qo‘y, it, ayiq va
boshqa umurtqali hayvonlar tuzilishini o‘rgangan. Maymun va odam tana
tuzilishi o‘xshashligini e’tirof etgan.
Markaziy Osiyoda evolutsion g‘oyalarning paydo bo‘lishi. Markaziy
Osiyo xalqlarining hayotida dehqonchilik, chorvachilik, tibbiyot va boshqa
158
sohalardagi faoliyatni, tabiat hodisalarini tasvirlovchi kitoblar juda qadimdan
mavjud bo‘lgan. Chunonchi, Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870–912) Hindiston,
Markaziy Osiyo, Xitoy o‘simliklari va hayvonot dunyosi haqida qimmatli
ma’lumotlar to‘plagan. U o‘simlik va hayvonlarning tarqalishi, mahalliy
xalqlar foydalanadigan o‘simlik va hayvonlar, ularning tabiatdagi ahamiyati
haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
Abu Nasr Farobiy (873–950) bota ni ka, zoologiya,
odam anatomiyasi va tabiatshunos likning boshqa
sohalarida mushohada yuritgan. U inson organizmi yaxlit
sistema ekanligini, turli kasalliklar oziqlanish tartibining
o‘zgarishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatib bergan (81-rasm).
Farobiy inson dastavval hayvonot dunyosidan ajralib
chiqqanligi, shu sababli odamda, hay vonlarda ba’zi
o‘xshashliklar saqlanib qol ganligi haqidagi fi krni ilgari
surgan. U tabiiy tanlanish, sun’iy tanlashni e’tirof etgan.
O‘rta asrlardagi tabiat fani rivojiga Beruniy va
ibn Sino katta hissa qo‘shganlar. Abu Rayhon Beruniy
(973–1048) ko‘rsatishicha, tabiat beshta elementdan:
bo‘sh liq, havo, olov, suv va tuproqdan hosil bo‘lgan.
Beruniy qadimgi yunon olimi Ptolomeyning «Yer olam-
ning markazi bo‘lib, u harakatlanmaydigan sayyo ra-
dir», – degan ta’limotiga tanqidiy ko‘z bilan qaragan
va Yer Quyosh atrofi da harakatlansa ajab emas, u
yuma loq shaklda, deb ta’kidlagan. Binobarin, Beruniy
polyak astronomi Kopernikdan 500 yil avval Quyosh
sistemasining tuzilish asoslarini to‘g‘ri tasavvur qilgan.
Uning fi kricha, Yer yuzasida doimo o‘zgarishlar sodir
bo‘lib turadi: suvsiz joylarda asta-sekin daryolar,
dengizlar paydo bo‘ladi, ular ham o‘z navbatida joylarini
o‘zgartiradi
Beruniyning qayd qilishicha, Yer yuzida hayvonlar, o‘simliklar rivojlanishi
uchun sharoit cheklangan. Shu sababdan tirik mavjudotlar orasida yashash
uchun kurash boradi. Bu kurash ular hayotining mohiyatini tashkil etadi.
«Agar atrofdagi tabiat o‘simlik va hayvonlar biror turining urchishiga
monelik ko‘rsatmaganda edi, – deb ta’kidlaydi olim, – bu tur butun Yer
yuzasini egallagan bo‘lardi. Biroq bunday urchishga boshqa organizmlar 159
qarshilik ko‘rsatadi va ular orasidagi kurash ko‘proq moslashgan organizmlarni
ro‘yobga chiqaradi. Beruniyning yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish
haqidagi fi krlariga asoslanib, vatandoshimiz evolutsiyaning harakatlantiruvchi
omillarini ingliz tabiatshunosi Charlz Darvindan 800 yil ilgari ta’kidlab
o‘tganligini ko‘ramiz.
Beruniyning uqtirishicha, tabiatda hamma jonzotlar tabiat qonunlariga
muvofi q yashaydi va o‘zgaradi. U tirik tabiatning tarixiy taraqqiyotini e’tirof
etmasa-da, asalarilar o‘simliklardan, qurtlar go‘shtdan, chayonlar anjirdan paydo
bo‘ladi, deb faraz qilgan. Olimning qayd etishicha, Yer yuzining o‘zgarishi
o‘simlik va hayvonlarning o‘zgarishiga olib keladi. Beruniy odamlarning rangi,
qiyofasi, tabiati, axloqi turlicha bo‘lishiga irsiyatgina emas, balki tuproq, suv,
havo, muhit sharoiti sababchi, deb e’tirof etadi. Beruniyning fi kricha, odam o‘z
rivojlanishi bilan hayvonlardan juda uzoqlashib ketgan.
Markaziy Osiyoning mashhur tabiatshunos olimi
Abu Ali ibn Sino (980–1037) tabiatning obyektiv
borligiga ishonch hosil qiladi. Tog‘lar, uning fi kricha,
suv ta’siri yoki yerning ko‘tarilishi natijasida paydo
bo‘lgan.
Ibn Sino o‘z asarlarida o‘simliklar, hayvonlar
va odam o‘zaro o‘xshash, chunki ularning barchasi
oziqla nadi, ko‘payadi, o‘sadi deb uqtiradi. O‘simliklar
rivoj lanishning quyi bosqichida, hayvonlar o‘rta
bosqichida, odam esa eng yuqori bosqichida turadi.
Odam tanasining tuzilishini o‘rganish taqiq-
langan o‘rta asrlarda Ibn Sino odam anatomiyasi
bilan shug‘ullangan. Olim ko‘p ilmiy asarlar yozgan.
Ulardan bizlargacha 242 tasi yetib kelgan. Olim tibbiyot asoschilaridan biri
sifatida katta shuhrat qozongan. U o‘rta asr Sharq tibbiyot bilimlarining qomusi
bo‘lgan dunyoga mashhur «Tib qonunlari»ning muallifi dir. «Tib qonunlari»
beshta kitobdan iborat. Birinchi kitobda odam tanasi organlarining tuzilishi va
funksiyalari, turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari, davolash usullari bayon
etiladi. Ikkinchi kitobda o‘simlik, ma’dan va hayvonlardan olinadigan dorilar
va har bir dorining qaysi kasallikka davo ekanligi ko‘rsatiladi. Uchinchi kitob
insonning har bir organida bo‘ladigan kasalliklar, ularni aniqlash va davolash
usullariga bag‘ishlangan. To‘rtinchi kitobda jarrohlik, ya’ni suyaklarning
chiqishi, sinishini davolash haqida so‘z yuritiladi. Beshinchi kitobda murakkab
dorilar, ularni tayyorlash to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Ibn Sinoning
Abu Ali ibn Sino
160
«Tib qonunlari» asari 500 yil mobaynida Yevropa universitetlarida asosiy
tabobat qo‘llanmasi sifatida o‘qitilib kelindi. Olim odamdagi ba’zi kasalliklar
(chechak, vabo, sil) ko‘zga ko‘rinmas organizmlar orqali paydo bo‘ladi, deb
qayd qiladi. Binobarin, mikroskop kashf qilinmasdan, mikrobiologiya fani hali
shakllanmasdan 600–700 yil oldin Ibn Sino yuqumli kasalliklar suv va havo
orqali tarqalishini e’tirof etdi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483–1530) buyuk
davlat arbobi, shoir bo‘lib qolmasdan, tabiatshunos
olim hamdir (84-rasm).
Bobur tomonidan yozilgan «Boburnoma»da Mar-
kaziv Osiyo, Afg‘o niston, Hindiston kabi mamlakat-
larning tarixi, geografi yasi, xalqlarning turmush kechi-
rish tarzi, madaniyati bilan birga, o‘simlik va hayvonot
olami to‘g‘risida qiziqarli ma’lumot berilgan. U o‘zi
ko‘r gan, kuzatganlariga asoslangan holda hayvon va
o‘simliklarning tuzilishi, hayot tarzi, ularning o‘zaro
o‘xshashligi yoki farqlari haqida ma’lumotlarni bayon
etgan.
Bobur hayvonlarni to‘rt quruhga ajratgan: quruq-
lik hayvonlari, parrandalar, suv yaqinida yashaydigan hayvonlar va suv
hayvonlariga ajratgan.
Tayanch so‘zlar: murtak, Gippokrat, Aristotel, «Qonlilar», «Qonsizlar».
Savol va topshiriqlar:
1. Farobiyning tabiat to‘g‘risidagi fi krlarini gapiring.
2. Beruniy tabiatshunoslikda qanday kashfi yotlar qilgan?
3. Abu Ali ibn Sinoning tibbiyot fanining rivojlanishiga qo‘shgan hissasi
nimalardan iborat?
4. Zahiriddin Muhammad Boburning izlanishlari haqida gapirib bering.
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar: Miloddan oldin yashagan tabiat shun os-
larning tabiat to‘g‘risidagi tasavvurlarini yozing.
Qadimgi Misr
Qadimgi Hindiston
Qadimgi Xitoy
O‘rta asrlarda ijod qilgan Markaziy Osiyo olimlarining tabiat tuzilishi haqidagi
fi krlarini yozing.
84-rasm. Zahiriddin
Muhammad Bobur
161
Farobiy
Beruniy
Ibn Sino
Bobur
XV asr yarmiga kelib, Yevropa mamlakatlarida feodalizm o‘rniga
burjuaziya hokimiyati o‘rnatildi. Natijada sanoat markazlari, yirik shaharlar
bunyod etildi, fan, texnika birmuncha rivojlandi. Boshqa yerlardan Yevropaga
ko‘pgina o‘simlik va hayvon turlari keltirildi. Bularning hammasi o‘simlik va
hayvonlarni o‘rganishga katta qiziqish uyg‘otdi.
Buning oqibatida kishilarning o‘simlik va hayvonlar to‘g‘risidagi bilimlari
antik dunyoga nisbatan bir necha marta ortdi. Botanika, zoologiya fanlarini
yanada rivojlantirish uchun, avvalo, ma’lum bo‘lgan o‘simlik va hayvon turlarini
guruhlash ehtiyoji tug‘ildi. Bu masala bilan mashhur shved olimi Karl Linney
(1707–1778) shug‘ullandi (85-rasm).
U 10 mingdan ortiq hayvon turlarini tavsifl ab beradi.
Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, oilalarni
turkumlarga, turkumlarni sinfl arga birlash tiradi. Sizlar
botanika, zoologiya fanlarini o‘qiganin gizda suvo‘tlari,
sporali o‘simliklar, ochiq va yopiq urug‘lilar, umurtqali
va umurtqasiz hayvonlar ning bir qancha sistematik
guruhlari bilan tanishgansiz.
K. Linney zamonida esa biologiyaning juda ko‘p
sohalari hali rivoj lanmagan edi. Shu sababli K. Lin-
ney o‘simlik va hayvonlarning ayrim belgi larigagina asoslangan holda sun’iy
sistema tuzishga muvoff aq bo‘ldi. U barcha o‘simliklarni changdonlari
soniga, changli iplarning uzun-qisqaligiga va birla shishiga qarab 24 sinfga,
hayvonlarni tuzilishiga ko‘ra 6 sinfga bo‘ldi. Buning oqibatida kelib chiqishi,
qon-qardoshligi yaqin bo‘lgan organizmlar boshqa-boshqa sinfl arga, aksincha,
kelib chiqishi, qon-qardoshligi har xil organizmlar bir sinfga birlashtirildi.
K.Linney o‘simlik va hayvon turlari o‘zgarmaydi, degan fi kr bildirgan. Uning
tomonidan tuzilgan sistema sun’iy bo‘lsa-da, biroq mazkur faoliyat keyinchalik
organik olamni atrofl icha o‘rganishga imkon berdi. K. Linney ishlaridan so‘ng
botanika, zoologiya fanlari tez sur’atlar bilan rivojlandi.
Organik olam evolutsiyasi haqidagi naza riyani
birinchi marta fransuz tabiatshunosi Jan Batist Lamark
(1744–1829) yaratdi (86-rasm). U «umurtqa sizlar» va
«biologiya» atamalarini fanga birinchi bo‘lib kiritdi.
Lamarkning evolutsiyaga doir fi krlari «Zoologiyaga
kirish», (1801) va «Zoologiya falsafasi», (1809) nomli
asarlarida bayon etilgan.
Lamark turlar o‘zgarmaydi, degan g‘oyaga tanqidiy
ko‘z bilan qaragan va evolutsion ta’limotni targ‘ib
qilgan. Lamark fi kricha, sinf, turkum, avlod, tur kabi sistematik kategoriyalar
sun’iy, real emas. Tabiatda faqat individlar real
deb hisoblagan.
Lamark hayvonot olamining tabiiy sistematikasini yaratishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ygan va shu sababli organizmlarning qon-qarindoshligiga
asoslangan klassifi katsiyani ilgari surgan. U barcha hayvonlarni 14 sinfga
ajratgan. Ulardan 4 ta sinf umurtqalilarga, 10 ta sinf umurtqasizlarga tegishlidir.
Hayvonlarni ovqatlanish, qon aylanish, nafas olish va nerv sistemasiga qarab
6 bosqichga ajratdi.
Olim hayvonlar quyi bosqichdan yuqori bosqichga ko‘tarilar ekan, qayd
etilgan organlar sistemasi murakkablasha borganligini e’tirof etdi. U or-
ganizmlarni sistemaga solish ustida ishlar ekan, tuzilishiga qarab ularni tartib
bilan joylashtirish mumkinligini aytgan. Lamark fi kricha, sodda mavjudotlar
o‘z-o‘zidan anorganik tabiatdan paydo bo‘ladi. Keyinchalik tashqi muhit
ta’siri ostida o‘zgarib, davrlar o‘tishi bilan murakkablashib, tuzilishi yuksak
bo‘lgan organizmlarga aylanadi. Turlar o‘zgarishida vaqt asosiy omil sifatida
muhim ahamiyatga ega. Ular muhit sharoitiga muvofi q o‘zgaradi. Lamark
muhit ta’siriga javob reaksiyasiga qarab, barcha organizmlarni 3 guruhga
bo‘lgan. Birinchi guruhga o‘simliklar, ikkinchi guruhga sodda hayvonlar,
uchinchi guruhga nerv sistemasi rivojlangan hayvonlarni kiritdi. Tashqi
muhit organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tashqi
muhit o‘simliklar va tuban hayvonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Nerv
sistemasi rivojlangan hayvonlarga esa muhit bilvosita ta’sir etadi. Muhitning
uzoq davom etgan o‘zgarishi hayvonlar hayotiga ta’sir etib, avval ularning
talabini o‘zgartiradi. Talabning o‘zgarishi esa shu talabni qondirish maqsadida
qilingan harakatlarning o‘zgarishiga olib keladi. Bunday sharoit davom etsa
hayvonlarning xulq-atvori o‘zgaradi. Bu, o‘z navbatida, hayvonlarning ba’zi
organlari mashq qilishiga, boshqalarining mashq qilmasligiga sabab bo‘ladi.
Mashq qiladigan organlarga oziq moddalar ko‘p kelib turgani uchun ularning
ko‘lami ortadi. Aksincha, mashq qilmaydigan organlarga oziq moddalar
kamroq kelishi sababli ular kuchsizlana boradi va rivojlanmaydi. Organlarning
mashq qilmasligi ular degradatsiyasi (soddalashuv)ga va yo‘qolib ketishiga
sabab bo‘ladi.
Olim organik olam evolutsiyasi haqidagi nazariyaga asos solgan bo‘lsa-da,
lekin evolutsiyaning harakatlantiruvchi kuchlari yashash uchun kurash, tabiiy
tanlanish ekanligini bila olmadi.
Biologiya fani rivojiga fransuz olimi Jorj Kyuve
ham katta hissa qo‘shdi (87-rasm). U morfologiya,
anatomiya, sistematika, paleon tologiya sohalarida tadqiqot
olib borgan. Kyuve mulohazasiga ko‘ra, har qanday tirik
mavjudot bir butun sistema bo‘lib, uning organlari bir-biri
bilan uzviy bog‘liq. Shunga ko‘ra, hayvonning bir organi,
masalan, ovqat hazm qilish organining o‘zgarishi u bilan
aloqador bo‘lgan boshqa organlarning ham o‘zgarishiga
olib keladi.
J. Kyuve ilgari surgan mulohazaga binoan har bir
hayvon turi o‘zi yashaydigan muhitga muvofi q ravishda
yaratilgan va o‘zgarmasdir. Shu bois, hayvonlarda hech qanday o‘zgarish
sodir bo‘lmaydi. Kyuve o‘zi kashf qilgan korrelatsiya prinsipini hayvonlar
sistematikasiga ham tatbiq etdi. U K. Linneydan farqli ravishda hayvonlarni
sistemaga solishda nerv sistemasi tuzilishiga e’tiborni qaratish lozimligini
aytdi. Nerv sistemasi tuzilishiga qarab olim barcha hayvonlarni 4 ta guruh (tip)
ga ajratdi. Bular: umurtqalilar, molluskalar, bo‘g‘imlilar, shu’lalilar.
Qazilma holda saqlangan hayvon va o‘simliklar to‘g‘risidagi paleontologiya
fani rivojlanishida Jorj Kyuvening xizmatlari nihoyatda katta bo‘ldi. Olim
qazilma holdagi sutemizuvchilar, sudralib yuruvchilarning 150 dan ortiq turini
o‘rgandi. U korrelatsiya prinsipidan foydalanib, ilgari yashab, qirilib ketgan
hayvonlarning topilgan ayrim suyaklariga qarab butun hayvon qiyofasini qayta
tiklash metodini kashf etdi va undan amaliyotda foydalandi. Olim turli era va
davrlarda hayvonot olamining turli-tuman xillari yashaganligini aniqlagan.
Vaqt o‘tishi bilan ular murakkablashganini ko‘rgan bo‘lishiga qaramay, olim
ularni halokatlar nazariyasi bilan tushuntirishga intildi.
XVII–XIX asrlarda hayvon va o‘simliklarning shaxsiy taraqqiyotini
o‘rganish sohasida ham birmuncha tadqiqotlar olib borildi. Birinchi marta
Karl Ber 1827-yili sutemizuvchi hayvonlarda tuxum hujayrasini kashf etdi.
Olim jo‘ja taraqqiyotini sinchiklab o‘rganib, uning organlari asta-sekinlik bilan
87-rasm. J. Kyuve.
164
rivojlanishini va umurtqalilarning turli sinfl ariga mansub hayvonlar embrioni
rivojlanishining dastlabki bosqichlarida o‘zaro o‘xshashliklarini aniqladi.
XIX asrning 40-yillariga kelib, hujayra nazariyasini nemis olimlari
T. Shvann, M. Shleyden yaratdilar. Hujayra nazariyasining kashf qilinishi
XIX asr dagi tabiatshunoslik fanining ulkan yutuqlaridan biri hisoblanadi. Hu-
jay ra nazariyasiga ko‘ra, barcha tirik mavjudotlar (o‘simliklar, hayvonlar,
odam lar) tanasi hujayralardan tashkil topgan. Mazkur nazariya barcha orga-
nizm lar tuzilishi jihatidan o‘zaro o‘xshash, degan tushunchaga asos bo‘lib
xizmat qildi.
Tayanch so‘zlar: fl ora, morfologiya, anatomiya, sistematika, paleontologiya,
hujayra nazariyasi.
Savol va topshiriqlar:
1. K. Linney ta’limotini gapirib bering.
2. J. Kyuve ta’limotini tushuntirib bering.
3. J. B. Lamark ta’limoti haqida nimalar bilasiz?
4. Umurtqalilarning turli sinfl ariga mansub hayvonlar embrion rivojlanishining
dastlabki bosqichlarida o‘zaro o‘xshashligini qanday izohlaysiz?
5. J. Kyuvening paleontologiya sohasidagi ishlari haqida nimalar bilasiz?
Mustaqil bajarish uchun topshiriq: Karl Linney, Jorj Kyuve, Jan Batist Lamark
ilgari surgan g‘oyalarni ajrating.
Karl Linney
Jorj Kyuve
Jan Batist Lamark
XIX asrga kelib Angliya sanoati, qishloq xo‘jaligi rivojlangan yirik
kapitalistik mamlakat sanalardi. Sanoatning gurkirab rivojlanishi chorvachilik
va qishloq xo‘jaligidan olinadigan xomashyoning tobora ko‘payishini talab
qila boshladi. Xomashyoga bo‘lgan talabni qondirish maqsadida ingliz
seleksionerlari ko‘p mahsulot beradigan qo‘y, qoramol, parranda zotlarini, ko‘p
hosil beradigan sabzavot va donli ekinlar navlarini chiqara boshladi. Seleksiya
natijalari o‘sha davrda hukmron bo‘lgan hayvon, o‘simlik organizmlari
o‘zgarmas, degan tushunchalarga xotima berdi. Ch. Darvin o‘simlik va
hayvonlarning yangi formalarini chiqarishda seleksiyaning ahamiyatiga yuqori
baho berdi, qishloq xo‘jalik amaliyotini nazariy tomondan ishlab chiqdi hamda
undan evolutsion ta’limot yaratishda foydalandi.
165
Darvin 1831-yili universitetni tamomlagandan keyin professor Genslo uni
butun jahon bo‘ylab safarga jo‘natilayotgan «Bigl» kemasidagi ekspeditsiya
tarkibida tabiatshunos sifatida ishtirok etishga tavsiya etdi (88-rasm).
Darvinni, ayniqsa, Janubiy Amerikaning g‘arbiy qirg‘og‘idan 500 km
uzoqlikdagi Galapagoss arxipelagining hayvonot va o‘simliklar olami hayratga
soldi. U yerda qushlar, sudralib yuruvchilar ko‘p uchraydi. Sudraluvchilardan
toshbaqalar, chumchuqsimonlar turkumiga kiruvchi vyuroklarning har bir
orolda o‘ziga xos tuzilishga ega turlarini uchratish mumkin. Vyuroklar boshqa
xossalaridan tashqari, tumshug‘ining tuzilishi bilan ham bir-biridan farq
qiladi. Qizig‘i shundaki, har xil orolda tumshug‘i turlicha tuzilgan vyuroklar
tarqalgan.
Umuman olganda, Galapagoss arxipelagining hayvonot va o‘simliklar
olami Janubiy Amerika hayvon va o‘simliklariga o‘xshash, lekin ayrim belgi,
xossalari bo‘yicha farq qiladi.
Qirilib ketgan qadimgi oz tishlilarning hozirgi vaqtda yashayotgan yalqov,
chumolixo‘r, zirhlilarga o‘xshashligi Darvinni hayratlantirdi. Bu dalillar
qirilib ketgan hayvonlar bilan hozirgi davrdagi hayvonlar o‘rtasida o‘zaro
qarindoshlik bor, deb taxmin qilishga sabab bo‘ldi.
Hayvonlar geografi k tarqalishining ba’zi o‘ziga xos tomonlari ham safar
davomida Darvinni ajablantirdi. U Shimoliy va Janubiy Amerika hayvonlarini
o‘zaro taqqoslab, ular o‘rtasida katta farq borligini qayd qildi. Chunonchi,
Janubiy Amerikada keng burunli maymunlar, lama, tapir, yalqov, chumolixo‘r,
138
169 587 
