Урок крымскотатарского языка на тему "Сайылар. Морфологик эмиети ве синтактик ролю.Микъдар (эсап) ве сыра сайылар."

6 сыныф

Мевзу. Сайылар. Морфологик эмиети ве синтактик ролю.

Микъдар (эсап) ве сыра сайылар.

Макъсады: -сайылар акъкъында талебелернинъ бильгилерини теренлештирюв;

- сайыларнынъ грамматик алямети ве чешитлеринен таныштыру;

-джумледе сайыларны догъру къулланмагъа огретюв;

- талебелернинъ иджадий къабилиетлерини инкишаф этюв;

- кечильген мевзулны текрарламакъ ве пекитмек;

- ана тилине меракъ ве севги ашламакъны девам эттирмек.

Дерснинъ донатувы: Дерслик, таблица, ресимлер ракъамлар лотосы.

Дерснинъ кетишаты

1.1.Тешкилий ань. Дерснинъ мевзусыны, макъсадыны, беджериледжек

ишлеринен таныштырув.

2. Субет дакъкъасы. .Агъзавий нутукъларыны инкишаф этюв.

1.Шимди табиатта насыл йыл мевсими?

2.Этрафта насыл денъишмелер ола?

3. Къышнынъ сонъунен эрте баарь арасында насыл денъишмелер олып кече?

4. Джанлы табиат (айванлар, къушлар) насыл арекет эте?

5. Къышта табиатта насыл ренклер укюм сюре?

6. Баарьде насыл ренклер укюм сюре?

П. Бильги алышкъанлыкъларны систематизирлемек.

Тест – экспресс(иш дефтерлерде беджериле)

1.Мустакъиль сёз чешитлери:

А. Исим;

Б. Сыфат;

В.багълайыджы.

2. Хас исимлер:

А.(А,а)на;

Б. С,с)алгир);

В. (А,а)къмесджит.

3.Исим—

А.предметнинъ аляметини ифаделей;

Б. предметлик манасыны ифаделеген там маналы сёз;

В. предметнинъ хас шекилини косьтере.

4. Сыфатларны къайд этинъиз.

А. беяз, къып - къырмызы, ешиль;

В. бугунь, кенар, ашагъы, устюнде.

Индивидуаль иш. ( эки талебе къарточканен чалыша)

1-иш Вазифе Джумледе исимлерни къайд этмек, нокъталар ерине арифлерни къоймакъ, Къавусчыкъларны ачып сёзлерни догъру язмакъ, исимлернинъ келишлерни бельгилемек.

1 карточка

Коюмиз Чат…рдагъ этег…нде, джапкъа къарш… ташлы - чакъыллы б…р ерде ерлешкен.

2 карточка

Къарт(бабам ) ма(нъ,н)а пек ч…къ маса(л,л)ар ве риваетлер икяе эте эди.

(Талебелернинъ джевапларыны эшитмек ве тешкермек, хаталары олса, талебелер ярдымынен тюзетмек.)

Ш. Янъы мевзу устюнде чалышув.

1. Тахтада янъы мевзу.

Оджа: Шиир окъуй:

Исим меним адым, сойадым, догъгъан ерим.

Сыфат меним боюм, табиатым, корюнишим

Догъгъан йылым, кунюм, мектепке баргъан сенени

бильдире…………( Сайы).

- Балалар, сизинъ фикиринъиздже, огрениледжек янъы мевзунынъ серлевасы нени

анълата? – Саймакъ, саюв, эсап этмек.

- Язувда сайыларны ненен къайд этелер? – Ракъамларнен.

Меселя: - 3,15,23,56,163.

- Нуткъумызда насыл сайларны сыкъ ишлетемиз?

- Микъдар, риязият сайылар къаерде чокъ расткеле? Тюкянда, математика дерслеринде, бухгалтерияда ве идарелерде.

Меселя: бир кило шекер, эки пачка туз, 120 кумюш айлыкъ.

Оджа: - Сыра сайылар къаерде къулланыла?

- Театрде ерлернинъ сырасыны ве ернинъ ракъамыны косьтере,

ордуда – аскерлер сыраларнен юрелер,

сыныфта ралелернинъ ерлештирюви ве иляхри

Меселя: Он бешинджи ер; экинджи перде; учер – учер аскер тизильди.

2. Тиль материалыны козетюв ве таблицанен чалышув.

бир 1 САЙЫ - инджи -,бешинджи, ; секизинджи

он бир 11, -ынджы - онынджы, юз алтмышынджы

юз он 110 -нджы , он алтынджы

нджи единджи, йигирминджи;

К сурет 1 3 ч пай – къачар ? сонъки эджа созукънен битсе,шар,-

Е махрадж 3 ; 5; е алтышар

С учьтен бир ш едишер

И бир бутюн бештен учь и онар

Р бир бучукъ ( ярым ) 1,5 т бирер

и Бирер сыра

мулькиет къабул т тахминий – лар - лер

хаберлик ялгъамаларны ю Баланынъ онларнен китабы бар.

келиш Ис.с Эте этмей р Китапханеде бинълернен китап сакълана.

С.Ис. л Бир къач кунь

Баланынъ экиси учь баланы е Беш – он кумюш

Учь балагъа н

теркипли Учь баласы е Бинъ докъуз юз

он учь и саат

экишер – экишер м 1,30 – бир бучукъ

бир бучукъ ( 1,5) л 1с 40д йигирми дакъкъанен эки

Сыныфта талебелер ралелерде

экишер-экишер отуралар. Я Мектепте дерслер секиз бучукъта башлай.

с

ы

с

и алтынджы хаберлик ялгъамалары дудакълы

созукъларны къабул

н этемей

г единджи Джумледе синтактик вазифеси о,у,ё,ю о,у,ё,ю

а Талебелернинъ

н экиси окъуй.

И

з Али ярышта биринджи Кок кит еди тоннагъа якъын келир.

м ерни алды. (айырыджы) (ал)

Мен сырада биринджим (хабер) Али единджи сырада отура.(ал)

Майыснынъ экиси (муптеда) с

Сайыларны дефтерге кочюрмек ве чешитини къайд этмек.

Тахтада джумлелер. Мен сыныфта экинджи раледе отурам. Коюмизде беш сокъакъ ерлешкен. Онынъ алдында, маса огюнде, элли яшларында бир къадын отура.

Бойлеликнен, сайылар предметнинъ микъдарыны, сайысыны, я да ерлешкен теркибини ифаде эте. Сайылар исимге багъланып келирлер ве онынъ микъдарий аляметини косьтере

экинджи раледе, беш сокъакъ, элли яшларында

Сайылар арифнен ве ракъамнен языла.

Языда эки чешит ракъамлар ишлетиле: арап: 1987 сене, 18 майыс, 4+5=10;

Рим: ХХI асыр, III – Къурултай, IV къысым. (тахтада язылгъан)

3. Дерсликте назарий материалнен чалышув. Саифе – 9

А). Морфологик хусусиетлери: 1. Сайы исим огюнде келип, сайысыны, микъдарыны бильдирмек ичюн хызмет эткенде тюрленмей: меселя: Он эки талебе группаны тешкиль эте. Ёлда дёрт саат олдыкъ.

Б). Сайылар исимлешкенде, исим киби чокълукъ, келиш, мулькиет ялгъамаларыны къабул эте. (тахтада) онларнен адам, биз онмыз, дёртинъиз кельнъиз, он экини кечкенде ёлгъа чыкъынъыз.

В). Муреккеп сайылар айры – айры язылыр ве денъишкенде тек сонъки сайы ялгъаманы къабул эде.

Меселя: юз йигирми биринджиден, он бешинджиси; Лякин юз йигирми биринджи баладан ( сайыдан сонъ исим кельсе, ялгъаманы исим къабул эте, сайы деньишмей)

Г). Синтактик хусусиетлери. 1. Сайы исим огюнде кельгенде – айырыджы ола.

Мектебимизде он беш сыныф одасы бар.

А). Фииль огюнде кельгенде – ал вазифесини беджере. Сервер ишни саат едиде

Башлады.

Д). Исим ве фиильге бойсунмагъанда муптеда учь – алтынынъ ярысы, хабер – эки

Кере алты – он эки, тамамлайыджы: алтыны учьке больсек эки ола.

IV. Умумийлештирюв ве систематизирлев.Биринджи эсап сайыларны, сонъ исе сыра сайыларны дефтерге кочюрип алынъыз.

Февраль 14-те Ростов шеэри азат этильди. Бу шеэр ичюн ильки урушта Амет – Хан душманнынъ гъает муим разведкаджы самолётыны ёкъ этти. Ростов ве Батайск ичюн урушларда о, он бир фашист самолётыны ёкъ этти.

( Л. Софудан). Буюрынъыз, кошедеки йигирминджи койкагъа ерлешинъиз.

( Ю. Болат). Онынъ артындан экинджиси, учюнджиси пейда олды. Еди кере ольче, бир кере кес. (ат. сёзю ). Биз алтынджы сыныф талебелеримиз.

1. Дерсликтен мешгъулиетни беджерюв. №

2. Иджадий иш.

Сайыларнен олгъан аталар сёзлерни эслеп язмакъ.

( Бир душман чокъ, юз дост аз.

Бир яманнынъ еди маалеге зарары чокъ.

Едиси бирисини беклемез. Ве иляхри )

V. Рефлексия. Дерсни нетиджелев.

1. Субет.

1.Сайылар не анълата?

2.Сайыларнынъ насыл чешити ола?

3.Эсап сайылар не анълата?

4.Сыра сайылар не косьтере?

2. «Микрофон»

1. Дерсте насыл янъгъылыкъларны бильдинъиз?

2.Дерснинъ къайсы болюгинде къыйынлыкъ чектинъиз?

3.Дерсте насыл малюмат сизге таныш эди?

4. Нени огрендинъиз?

VI. Эвге вазифе.

Назарий материалны ( къаиделерни ) бильмек.

№ ишни беджермек. ( оджанынъ теклифинен )

VII. Талебелернинъ джевапларыны, дерсте активлигини баалав.

Урок №2

Дерс мевзусы:Сайы.Умумий малюмат.

Дерс макъсады: талебелерге сайы ве сайыларнынъ чешитлери акъкъында малюмат бермек; бильги мелеклерини пекитмек, нутукъны инкишаф этмек.

Дерснинъ чешити: Янъы бельги алув дерси.

Дерсдонатылувы:джедвеллер,ресимлер,дерслик,карточкалар.

Дерс кетишаты:

I.Тешкелий къысым.

*Селямлашув.

*Невбетчинен субет:

–Бугунь айнынъ къачы?

– Афтанынъ къайсы куню?

– Насыл йыл мевсими?

– Бугунь ава насыл?

–Дерсте ким ёкъ?

–Эвге насыл вазифе берильген?

*Айнынъ ве афтанынъ кунюни дефтерлерге язув.

II.Эв вазифесини тешкерюв.

–Келинъиз талебелер дерсимизни субетнен башлайыкъ.Кечкен дерслерде сиз сёз чешитлерден таныш олгъан эдинъиз. Шимди биз сизлернен бу мевзуларны текрарлайыкъ.

–Насыл сёзлерге исим дейлер?

(Предметнинъ манасыны ифаделеген там маналы сёзлерге исим дейлер).

–Исим насыл суаллерге джевап бере?

(Исим КИМ?НЕ? суалине джевап бере).

Тахта янында иш:

– Мен шимди сёзлер айтаджа, сизлер исе оларнъы насыл суальге джевап бергенини айтаджасыз ве тахтагъа язаджасыз.

Къалем,тракторджы,антер, эмдже,чанта,талебе,копек,оджа.

КИМ? НЕ?

–Не ичюн сиз инсаннен багълы сёзлерни КИМ? суальнинъ тюбинде яздынъыз ,амма айванъларгъа, предметлерге аит олгъан сёзлерни сиз НЕ? суальнинъ тюбинде яздынъыз?

( Чюнки биз КИМ? суальини тек инсангъа къоямыз, къалгъан предметлерге,айванларгъа,осюмликлерге биз НЕ? суалини къоямыз).

–Балалар рус тилинде ойлеми?

(Ёкъ.Рус тилинде бутюн джанлы предметлерге КИМ? Суали къоюла).

–Насыл сёзлерге фииль дейлер?

(Предметнинъ иш-арекитини, рухий ве булунгъан алыны бильдирген там маналы сёзлерге фииль дейлер).

–Фииль джумледе насыл вазифесини беджере?

(Хабер).

*Тахта янында иш:

– Джумлелерни язынъыз фииллерни тапынъыз.

Ягъмур токътамадан ягъа.

Къыш кельди.

II.Янъы мевзуны анълатув.

Оджа талебелерге ресимлери косьтере:

–Не къадар? предмет ,инсан я да айван чизильгенини – сорай.

Оджанен субет:

–Бугюнь биз сайы акъкъында сёз юрсетиджемиз.Умют этем,сиз ичюн дерс меракълы олур.Сизлер янъы малюмат бильгилер аладжакъсынъыз, чешит мешгъулиетлер устюнден чалышаджакъсынъыз.Мен эминим ки, сиз оларнъы беджерип олурсынъыз. Сайы акъында сиз не билесинъиз?

Къаиде:

Бир сой предметлернинъ микъдарыны, сайысыны я да ерлишкен теркибини бильдирген там маналы сёзлерге сайы дейлер.

Мисаль ичюн:экинджи къат, беш , он эки.

Тахтада язы:

Бир,эки,учь,дёрт,

Беш, алты ве еди

Бугунь бизим эвимизде

Мусафир олды кеди.

Секиз,докъуз,он,он бир –

Къоян,аюв мусафир

Саймагъа бильсен , союн,

Кир эвге ,башлар оюн.

А.Кокиева

Оджа талебелернинъ дикъкъатыны тахтадаки языгъа джельп эте:

– Шиирни окъунъыз. Сайыларны тапып, язып алынъыз.

(Бир, эки, учь, дёрт, беш, алты ,еди, секиз, докъуз, он, он бир ).

–Сайылар мана хусусиетлерине коре дёрт группагъа болюнелер:

1) Эсап сайылары , озь невбетинде эки группагъа айырылалар:

*Микъдар сайылары Бир сой предметлернинъ умумий микъдарыны бильдирелер:беш (алма), отуз еди (чувал), бир бинъ докъуз юз докъсан эки (сенеси).

*Кесир сайылар предметнинъ къысымларыны ифаделейлер:беште учь, бир ярым, эки бутюн онда учь, бучукъ, черик.

– Ресимлер ерине сйыларнъы язынъыз.Карточка иле иш.

Анам мана ********* къалем берди.

– Бу насыл сайы?(Эсап).

2)Сыра сайылары эсап вакъытында предметнинъ сырадаки ерини косьтерелер ве къачынджы? суалине джевап берелер.

Мисаллер: биринджи, учюнджи, докъузынджы.

Сыра сайылары микъдар сайыларынынъ негизине –инджи,-ынджы, -юнджи,-унджи,-нджи,-нджы ялгъамалары къошулувынен япылыр.

Талебелерге къягъыткъа язылгъан сайылар берилле.

Беш, учюнджи, юзлер, дёртинджи, отуз, еди,беште учь.

–Тапынъыз сыра сайыларны.

(учюнджи, дёртинджи).

3) Пай сайылары бир джыныстаки предметлернинъ тень къысымларгъа болюнгенини, пайлаштырылгъаныны косьтере, къачар? суалине джевап берелер.

Мисаллер: бирер, экишер,онар, едишер, докъузар, дёртер

• Рале башында сиз къач адам олып отурасыз?(экишер)

• Бу насыл сайы?(пай)

4)Тахминий сайылар предметнинъ бельгисиз микъдарыны, тахминий эсабыны анълаталар.

Тахминий сайыларнынъ япылувы:

1)микъдар сайысына –лар, -лер ялгъамалары къошулувынен:онлар , юзлер, бинълер, (саат) учьлер;

2) микъдар сайыларынынъ чифтленювинен: беш-алты, он-он беш.

– Тахминий сайынен джумле язынъыз.

III.ВАЗИФЕЛЕР.

№1

Сайыларны бельгиленъиз:

а) дёрткошелик

б) дёрт

в) дёртаякъламакъ

г) дёртюнджи

д) дёрттен учь

№2

Тахминий сайыларны бельгиленъиз:

а)беш-алты

б)он учь

в)сексен дёртюнджи

г)бинълер

д)беш бучукъ

№3

Сыра сайыларыны бельгиленъиз:

а)йигирми эки

б)бешинджи-алтынджы

в)он учюнджи

г)бирер-бирер

д)эки бинъ биринджи

IV.Пекитюв.

1. Янълыш фикирни бельгиленъиз:

а) Сайылар джумледе баш ве экинджи дередже азалары олып келе.

б) Сыра сайылары эсап эткен вакъытта предметнинъ сырадаки ерини косьтерелер.

в) Сайылар мана хусусиетлери ве грамматик аляметлерине коре дёрт группагъа болюнелер: эсап сайылары, сыра сайылары, пай сайылары, кесир сайылары.

2.Сыныф экм группагъа бирлеше.Тахтада сайылар ракъамларнен язылгъан, сиз оларны сёзлернен язмакъ керексинъиз:

360,12,50,2,22,100,98,35,1000,80,38,41.

V. Нетидже.

Насыл сёзлерге биз «сайы» деймиз? Сайыларнынъ чешитлери насыл олалар?(эсап,сыра,пай,тахминий сайылар). Мисаллерни язынъыз.

VI. Эвге вазифе.

Къаиделерни эзберлемек. Дерсликнинъ 124 саифесиндеки 329 мешгъулиетини япмакъ.

VII. Баалав.