Адамдын сезуу органдары

Тема:Дем алуу кыймылдары жана аларды жънгъ салуу

Сабактын максаты: окуучулардын дем алуу кыймылдары жана алардын жънгъ салуу жөнүндөгү билимдерин, билгичтиктерин жана көндүмдөрүн калыптандыруу менен аларды акыл-эстүүлүккө, адептүүлүккө тарбиялоо жана логикалык ой жүгүртүүлөрүн өнүктүрүү;

Сабактын милдеттери:

а) билим берүүчүлүк: дем алуу кыймылдары жана аларды жънгъ салуу жөнүндөгү окуучулардын билимдерин, билгичтиктерин жана көндүмдөрүн калып тандыруу;

б) тарбиялоочулук: балдарды инсандык сапаттарга башкача айтканда,акыл-эстүүлүккө, адептүүлүккө, эмгекке, этикага, эстетикага тарбиялоо;

в) өнүктүрүүчүлүк:сезүү органдары тууралуу окуучулардын илимий көз карашын жана логикалык ой жүгүртүүсүн өнүктүрүү;

Сабактын тиби:материалдын мазмунун ачып берүү;

Сабактын жүрүшү:

1. Уюштуруу

1.1. Класстык атмосферага көңүл буруу. Окуучуларды жоктоо.

1. Мурунку түшүнүктөрдү калыптандыруу.

1. Венндин диаграммасы

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.

2.2 Таблица.

1. Карточкалар

Гипосекреция деген эмне?

Гумордук тейлөө

деген эмне?

Гипотериоз эмнеден

пайда болот?

Акедемик И. К. Ахунбаев

эмнени ачкан?

Базедов оорусу эмне

себептен келип чыгат?

Эндемикалык богок оорусу организмге кандай таасир тийгизет?

Эндемикалык богок оорусу

Бөйрөк үстүндөгү

бездин канчабөлүгү бар?

Кант диабети эмне

себептен келип чыгат?

2.4 Ички секреция бездеринин топографиясы(жайгашкан орду).

Мурунку жана кийинки тушүнүктөрдү байланыштыруу.

Балдар, өткөн сабактаички секреция бездеринин адам организми үчүн канчалык мааниси бар экендигин окуп үйрөнгөнбүз. Ал эми бүгүнкү сабакта бизди сырткы чөйрө менен байланыштырып турган адам организими үчүн маанилүү кызмат аткарган сезүү органдары жөнүндө сөз кылабыз.

4.Тема: Сезүү органдары

План:

1. Сезүү органдары жөнүндө түшүнүк.

2. Көрүү анализатору.

3. Угуу анализатору.

4.1 Адам айлана-чөйрөдөгү болуп жаткан сансыз кубулуштарды атайын сезүү органдары (көз, кулак, тери, тил, мурун) аркылуу кабыл алат.

Ар бир сезуу органдарында көптөгөн рецепторлор жайгашат. Айлана-чөйрөдөн келген сигналдар ал рецепторлордо нерв импульсена айланат. Нерв импульстары нерв талчалары аркылуу мээдеги сезүү борборуна жетет. Ал эми сезүү борбору келген импульстарды иштетип чыгып, кайра сезүү органдарына “буйрук” жиберет. Ушундай жол менен сезимдер жаралат.

Сезимдин пайда болушуна башка түзүлүштөр да катышат. Ошондуктан И. П. Павлов анализатор деген түшүнүктү киргизген.

Анализатор үч бөлүктөн турат: сезүү органдарындагы рецепторлор, нерв жолдору(нерв талчалары) жана мээнин чоң жарты шарынын кырытышындагы кабыл алуучу, сезүүчү борборлор.

И. П. Павлов

Ар бир сезүү органдарындагы рецепторлор өзүнө гана тиешелүү таасирди кабыл алат, мисалы, көздүн рецопторлору жарыкты, кулактын рецопторлору дабышты.

Адамдын бир эле сезүү органында бир нече түрдөгү рецепторлор бар. Мисалы, ооз көңдөйүндө даамды, температураны, ооруну кабыл ала турган рецепторлор жайгашкан.

Сезүү органдарында пайда болгон импульстар нерв талчалары менен өзүнө тиешелүү гана мээдеги борборго барат.

4.2 Көрүү аналдаизатору

Адамайлана-чөйрөдөгү кубулуштардын көбүн көрүү аркылуу кабыл алат. Көрүү анализаторунун жардамы менен бизди курчап турган жагдуу жана жансыз нерселердин формасын, үзүлүшүн, кыймылын түсүн ж. б. кабыл алабыз.

Көздөгү рецопторлордун көрүү нервинин, чоң жарты шарлардын кыртышындагы борбордун биргелешип иштешинен көрүү сезими пайда болот.

Көздүн түзүлүшү

Көзбаш сөөктүн көз чарасында жайгашкан. Көздү жардамчы сиситемалар коргойт. Алар: каш – милдети маңдайдан аккан терлерди башка жакка буруу. Ал эми ирмөөчтөр жана кирпиктер-көздү чаңдан, жамгырдан ж.б. коргойт.

Ирмөөчтөр ирети менен дайыма жабылып жана ачылып, көздун үстүңку бетинин жаш суюктугу менен нымдалып турушун камсыз кылат.Көз чарасынын керегесине булчуңдар аркылуу көз чанагы бекиген. Ал тегерек шар формасында болуп, тегерек форма көздүн көз чарасында кыймылдашына жардам берет.

Көз чанагы сыртынан бышык ак чел менен капталат. Бул чел механикалык жана химиялык таасирлерден ар кандай майда нерселердин көзгө киришиенен коргойт. Ак челдин алды жагы тунук айнек челине өтөт. Айнек чел жарык нурларын жакшы өткөрөт. Андан кийинки чели тамырлуу челдепаталат. Бул челде көздү кан менен камсыз кылган көптөгөн кан тамырлар жайгашкан. Бул челдин алды жагында түстүү чел орун алган. Түстүү челдин ортосунда карекдеп аталган тешикче жатат. Карек көздүн ичине жарык нурларынын киришин жөндөйт. Анын өлчөмү жарыктын көзгө түшкөнүнө жараша болот. Эгер жарык карекке көп тийсе, карек тарыйт, жарык күңүрт болсо, карек кеңеет. Мындай каректин жарыккаболгон сезгичтиги аккомодация деп аталат. Каректин артында эки капталы дөмпөк тунук чечекей жайгашкан. Анын тегерегинде көп кирпик сымал булчуңдар орун алаган. Чечекей абдан серпилгич, ал кирпиктүү булчуңдардын жыйрылышына карата өзүнүн формасын өзгөртүп турат.

Тордомо чел

Көз чанагынын ички чели – эң жука тордомо чел. Анын калыңдыгы 0,15-0,20 мм.Тордомо челде жарыкка өтө сезгич клеткалар, көрүү рецепторлору – таякчалар жана колбачалар орун алган. Күүгүм мезгилдин рецепторлору болгон таякчалар, абдан тез дүүлүгөт, ал эми колбачалар ачык жарыкта гана акырындык менен дүүлүгөт. Каректин каршысында тордомо челде көздүн сары тагы орун алган. Бул жерде жалаң колбачалар жайгашат, арасында таякчалар жок

А. Көздүн түзүлүшү. Б. Тордомо челдин түзүлүшү

1-айнек чел; 2-килкилдек зат; 3-чечекей; 4-түстүү чел; 5-; 6-; 7-; 8- ак чел; 9- тамырлуу чел; 10- тордомо чел; 11-сары так; 12-көргөзгүч нерв; 13-сокур так; 14-; !5

4.3 Угуу анлизатору

Угуу жана көрүү адамдардын арасындагы карым катнаштын жана аларын бири-бири менен болон тыгыз байланышынын негизи болуп эсептелет.

Угуу анлизаторунун түзүлүшү жана функциясы.

Адамдын угуу рецепторлору кулакта жайгашат. Адамдын кулагы үч бөлүмгө: сырткы,

ортоңку жана ички кулаккка бөлүнөт. 1) Сырткы кулак калкандан жана сырты уктургуч түтүгүнөн турат. Түтүк керилип турган тарсылдак жаргагы менен бүтөт. 2) Ортонку кулактын көңдөйү уктургуч түтүгү аркылуу кулкун көңдөйү менен байланышкан. Ортонку кулакта уктургуч сөөктөр: балкача, дөшүчө жана үзөңгүчө жайгашат.

Угуу органы.

1-сырткы уктургуч; 2-тарсылдак жаргагы; 3- ортонку кулак; 4-балкача; 5-дөшүчө; 6-үзөңгүчө; 7-жарты тегерек каналчалар; 8-маточка; 9-үлүл; 10-капча; 11-Евстахиев түтүгү;

3) Ички кулак ортонку кулактын уландысы болуп, чыкый сөөгүнөн орун алаган. Ал өтө татал ийри каналчалардан жана көңдөйлөрдөн түзүлүп, лабринт ситемасы деп аталат. Анда эки орган: уктуруучу – үлүл жана дененин ар кандай абалын сездирүүчуүч жарты тегерек каналчалардан түзулгөн вестибулярдык аппарат бар.

Ички кулак.

1-алдыңкы 2-арткы 3-каптал жарты тегерек каналчалар; 4-нерв түймөкчөсү; 5- үлүлдүн нервдери;

Угуу анализаторунун түзүлүшү:

Үн толкундары. Үндөр, дабыштар абаны термелтип, үн толкундары жаралат. Алар аба аркылуу сырткы кулакка жетип, сырткы уктургуч түтүк аркылуу өтүп, анан тарсылдак жаргагын термелтет

Балкача тарсылдак жаргагы менен байланышкан соң. Андан кийин үзөңгүчөгө жеткирет. Үзөңгүчө жаргакча менен жабылган үлүлдүн сүйрү тешикчесине ургуланып турат.

Мунун натыйжасында үлүлдөгү суюктуктар кыймылга келип, угуу рецепторлорунда импульстар жаралат. Алар угуу нерв талчалары боюнча мээге жиберилет. Чоң жарты шарлардын кыртышынын чыкый аймагында жаткан уктургуч бөлүгүндө дабыштын мүнөзү, анын күчү, бийиктиги биротоло ажырата таанылат.

Үн толкундарынын жолу:

5.Бышыктоо.

5.1 класстерди презентациялоо.

1-топ көрүү гигиенасы: 2-топ угуу гигиенасы:

5.2 Бат тапмай.

1. Анализатор деген тушүнүктү ким киргизген,

2. Анализатор канча бөлүктөн турат?

3. Көз чанагы сыртынан эмне кандай чел менен капталат?

4.Жарыкты кайсы чел жакшы өткөрөт?

5. Көздүн эң жука чели кайсы?

6. Кулак канча бөлүмдөнтурат?

7. Ортоңкукулактын көңдөйү эмне менен байланышкан?

8. Ички кулакта кайсы система бар.

9. Лабиринт системасы канча бөлүктөн турат?

10. Дененин аркандай абалын кайсы аппарат сездирет?

1. Баалоо.

1. Үй тапшырмасы:19-22-сүрөттү тартуу.

7.2.Таблица.

7.3 “ Көрүү анализаторунун организм үчүн мааниси” - эссе.

9