Суйлөм жана анын мүнөздүү белгилери

Суйлөм жана анын мүнөздүү белгилери

• Предикативдүүлүктүн уюшулушу
• Сүйлөмдүн модалдуулук белгиси
• Сүйлөмдүн коммуникативдүүлүк белгиси
• Сүйлөмдүн интонациясы

Бүткөн бир ойду билдирген сөз же сөздөрдүн тизмеги сүйлөм деп аталат.

Мисалы: Күз. Айлана алтын түскө бөёлду.

• Айрым бир ойду билдириши;
• Карым-катнаш сүйлөм аркылуу ишке ашышы;
• Жеке сөздөн де сөз тизмегинен турушу;

Сүйлөмдүн мүнөздүү белгилери:

1950- жылдан баштап изилдене баштаган.300гө жакын аныктама бар.

Изилдөөчүлөр: Ы.Жакыпов, А.Жапаров, А.Турсунов, Н.Мураталиев, А.Иманов, Б.Тойчубекова, И.А.Батманов ж.б.

Сүйлөмдүн изилдениши:

Сүйлөмгө төмөнкүдөй белгилер мүнөздүү:

Коммуникативдүүлүк

Предикативдүүлүк

Модалдуулук

Интонация

Коммуникативдүүлүк

Адам баласы өзүнүн ой пикирин, ар кандай сезимдерин, дүйнө

таануу билимдин оозеки жана жазуу түрүндө башкаларга бөлүшөт.

• Кеп өзүнөн-өзү пайда боло бербейт ал үчүн шарт, кырдаал, себеп

болушу зарыл.

• Адамдар менен карым-катнаш жасоо милдетин аткарат.

• Коммуникативдик маани-бир нерсе тууралуу башкаларга билдирүү,

байланыш жасоонун каражаты.

• Латын тилинен которгонго «Кабар берүү» дегенди билдирет.

Предикативдүүлүк

Баш мүчөлөрдүн ортосундагы байланыш, баш мүчөлөр сүйлөмдүн ярдосун түзөт, баш мүчөлөрсүз сүйлөм түзүлөт:

• Жок дегенде баш мүчөлөрдүн бирөө катышышы зарыл. Көп учурда ээ көмүскөдө калып баяндоо, айкындооч мүчө катышат. (Кечээ айылдан келди.)

• Кээ бир учурларда баяндоо катышпай ээ жана айкындооч мүчөлөрү катышат. (Тоолуу аймак)

• Ээрчишүү байланышын да жак, сан түрүндө кездешет.

Модалдуулук

Сүйлөмдөгү адам ар кандай түзүлүштөгү сүйлөмдү

колдонуп, айтылып жаткан ойго карата ар түрдүү мамилесин

билдирет:

• Окуянын чындыгы же чындык эместигин; (Мен университетте окуйм.)
• Окуянын чындыгы же чындык эместигин; (Мен университетте окуйм.)

• Кыймыл аракетин жүзөгө ашышы же ашпашы; (Мен университетте
• Кыймыл аракетин жүзөгө ашышы же ашпашы; (Мен университетте

окусам экен)

• Окуянын ишке ашуусуна үмүттөнүү же божомолдоо; (Балким, мен
• Окуянын ишке ашуусуна үмүттөнүү же божомолдоо; (Балким, мен

университетте окурмун.)

Интонация

Сүйлөмдүн эмоционалдык, экспрнсивдик түрдө берилиши, латын тилинен которгонго «көтөрүңкү сүйлөө» дегенди билдирет.

• Оозеки речке мүнөздүү анын жардамы менен ар түрдүү сезимде билдирүүгө болот.

— кубануу

— капалануу

— какшыктоо

— мыскылдоо

Сүйлөмдүн классификациясы

Түзүлүшүнө карай сүйлөм:

• Жөнөкөй сүйлөм: Сабакка келди.

• Татаал сүйлөм: Жаан жаайт, эгин өсөт, эл күн көрөт, мен да алар менен кошо жашайм. (Ч.Айтматов)

Сүйлөм айтылыш максатына карай:

• Жай сүйлөм: Ал бүгүн үйдө.

• Буйрук сүйлөм: Берген убадаңды аткарып кел!

• Суроолуу сүйлөм: Анын мындай кылаарын ким билиптир?

• Илептүү сүйлөм: Азаматсың! Сен мыктысың!

Баш мүчөлөрдүн катышына карай:

• Бир тутумдуу сүйлөм: Алды-артына карабай жүгүрүп келди.

• Эки тутумдуу сүйлөм: Акмарал китеп окуду.

Айкындооч мүчөлөрдүн катышына карай:

• Жалаң сүйлөм: Асан чуркады.

• Жайылма сүйлөм: Айлананы ак кар басты

Ойго тиешелүү мүчөлөрдүн катышына карай:

• Толук сүйлөм: Сен бүгүнкү сабакка даярданып келдиңби?
• Кемтик сүйлөм: Ооба.

Даярдаган: Абсатар кызы Бактыгул

Текшерген: Алибекова Өмүркан Балтабаевна