4-sinf o'qish darsi uchun

GAP

Gap tugallangan mazmunni bildiradi.

Gap so’zlardan tuziladi.Gap oxirida ovoz

pasayadi.Gap oxiriga nuqta qo’yiladi.

Masalan:O’zbekiston taraqqiyot

yo’liga chiqdi.

KISHILIK OLMOSHLARI

• Men, sen, u, biz, siz, ular, so’zlari kishilik olmoshlaridir. Kishilik
• olmoshlari kim ?, kimlar ? so’roqlariga

javob bo’ladi.

• Masalan: Men yaratgan bog’larga boq.
• Sizni sog’idin, mehribon aka-

jonim.

Kishilik olmoshlari.

• Men, biz – I shaxs,
• Sen, siz – II shaxs,
• U, ular – III shaxs olmoshlaridir.

Bilib oling.

• Men, sen, u olmoshlari bitta shaxsni,
• Biz, siz, ular olmoshlari ko’p shaxsni bildiradi.
• Kishilik olmoshlari kishilik qo’shimchalari
• bilan qo’llanadi.

Unutmang

• Kishilik olmoshlari kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanada.
• Men, sen olmoshlariga qaratqich va tushum kelishigi qo’shimchalari qo’shilganda mening, sening shaklida yoziladi. M: Men-mening, sen-sening.
• U olmoshiga jo’nalish, o’rin-payt va chiqish kelishiklari qo’shimchasi qo’shilganda unga, unda, undan shaklida yoziladi.

GAP BO’LAKLARI

• Gap bo’laklari ikki xil bo’ladi. Bosh bo’laklar,ikkinchi darajali bo’laklar.
• Gapning bosh bo’laklarida ega va kesim kiradi. Ega va kesim gapning asosini tashkil qiladi.
• Masalan:Men o’zimning fikrimni aytdim.

____ ~~~~~~~~~~~~~ ______

______

GAPDA SO’ZLARNING BOG’LANISHI

• Gapda so’zlar o’zaro so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar va ohang yordamida bog’lanadi.
• Gapda so’zlar o’zaro bog’lanadi.
• Kesim egaga bog’lanadi.
• Ikkinchi darajali bo’laklar egaga yoki kesimga bog’lanadi.
• Gapda so’zlar o’zaro ma’no jihatidan bog’lanadi.

UYUSHIQ BO’LAKLI GAPLAR

• Gapda bir xil so’roqqa javob bo’lgan, bir so’zga bog’lanib kelgan bo’laklar uyushiq bo’laklardir.Ular sanash ohangi bilan o’qiladi.
• Masalan:Bog’da olma, o’rik, shaftoli pishdi.
• Gapda egalar uyushib keladi.
• Gapda kesimlar uyushib keladi.
• Gapda ikkinchi darajali bo’laklar uyushib keladi.

UYUSHIQ BO’LAKLARNING BOG’LANISHI

• Uyushiq bo’laklar ohang yordamida hamda va, ammo,lekin so’zlari bilan ham bog’lanadi.
• Uyushiq bo’laklar va yordamida bog’langanda vergul qo’yilmaydi. Ohang yoki ammo, lekin so’zlari yordamida bog’lansa, vergul qo’yiladi.
• Masalan:Uyda va ko’chada odobli bo’ling.

Men Ikromni ko’rdim,lekin so’zlasha olmadim.Madina,Nigora.Oybeklar kelishdi.

UNDALMA

• Undalma fikrning kimga qarata aytilganini bildiradi.Undalma ot bilan ifodalanadi.
• Og’zaki nutqda undalma undash ohangi bilan aytriladi.
• Yozuvda vergul yoki undov belgisi bilan ajratiladi.
• Masalan:Bobojon, laylaklar yana qaytib kelarmikan?
• O’quvchilar, bilimni qunt bilan egallangiz!

N U T Q

• Nutq gap orqali ifodalanadi.U bir yoki o’zaro mazmunan bog’langan bir necha gaplardan tuziladi.
• Nutq og’zaki va yozma shaklda bo’ladi.

M A T N

• Matn nutqning yozma shaklidir.
• Matn mazmunan o’zaro bog’langan gaplardan tuziladi.
• Matnni qismlarga bo’lish, unga sarlavha qo’yish, reja tuzish mumkin.

TOVUSHLAR VA HARFLAR

• Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida 30ta tovush bor.
• Harflar 29 ta.
• Tovushlarni yozuvda harflar bilan ifodalanadi
• Harf birikmalari 3 ta: SH, CH, NG .
• Tutuq belgisi tovush bildirmaydi.

Masalan: Ra’no, sur’at, in’om,a’lo, ma’no.

TOVUSHLAR

• Tovushlar 2 xil bo’ladi : unli va undosh tovushlar.
• Talaffuz qilayotganimizda to’siqqa uchramasdan cho’zib aytilsa, unli tovush deb ataladi.
• Talaffuz qilayotganimizda to’siqqa uchrab, qisqa aytilsa undosh tovush deb ataladi.

BO’G’IN

• So’z bo’g’inlardan tuziladi.
• Unli tovush bo’g’in hosil qiladi.
• So’zda nechta unli bo’lsa shuncha bo’g’in bo’ladi.Masalan: far-zand , bu-loq, bo-bo.

ALIFBO

• Tartib bilan terilgan harflar qatorini alifbo deyiladi.Alifboda 29 ta harf bor.

SO’Z TARKIBI

• -chi, la, li kor, dosh, siz, dor, xon qo’shimchalari so’z yasovchi qo’shimchalardir

GUL

SO”Z TURKUMLARI

• SO’Z TURKUMLARI 4 TA

OT ,

SIFAT,

SON ,

FE’L

SO’Z TURKUMLARIDIR .

OT

• Shaxs va narsaning nomini bildirib ,kim?,

nima?, kimlar? nimalar ? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar ot deyiladi.Masalan:Kim?

chevar,shifokor.Nima? Oyna, ruchka.

Otrlar ikki xil qo’llanadi.Birlikdadi otlar,ko’plikdagi otlar.Birlikdagi otlarga –lar

qo’shimchasini qo’shib, ko’plikdagi ot hosil qilinadi.Masalan:Gul, gullar, o’quvchi, o’quvchilar.

SIFAT

• Shaxs va narsaning beldisini bildirib, qanday?, qanaqa? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar sifat deytiladi.

Masalan:Qanday? Sariq, oq, mazali.

Qanaqa?Jimjimador, bo’rsildoq.

Onam juda mazali ovqat tayyorlaydilar.

Yurtimizda zamonaviy sport inshoatlari qurilmoqda.

Yodingizda tuting

• Sifatlar gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.Ularning tagiga to’lqin chiziq chiziladi.
• Sifatlar otga ohang yordamida bog’lanadi.
• To’g’ri odam egri so’zdan or qiladi.
• Bir o’jar barg novdaga mahkam o’rnashib olibdi.
• Ma’nodosh sifatlarning har biri bitta ot bilan bog’lana oladi.Masalan:Qizil, sariq,oq

gulllar ochildi.

Sifat yasovchi qo’shimchalar

• -ser,-be,-siz,-li,-chan,-dor,-q- sifat yasovchi qo’shimchalardir.
• -ser- serhosil, sersuv,sero’t,sergul.
• -be- bemaza, beodob,begul.
• -siz- ishsiz, izsiz, odobsiz,mevasiz,gulsiz.
• -li- gulli, unumli, odobli, suvli,mazali.
• chan- ishchan,harakatchan,talabchan.
• -dor- hosildor, mo’ylovdor, guldor.
• -q- tarqoq, quvnoq, qaynoq,taroq,oppoq.

Sifatlar quyidagicha yoziladi

• Chiziqcha bilan yoziladi: to’ppa-to’g’ri,kap-

katta,qip-qizil,g’ij-g’ij, dum-dumaloq.

• Qo’shib yoziladi: oppoq,jigarrang timqora , qadrdon.
• Ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti,

Sifatlarning ma’no turlari

• Sifatlar shaxs va narsalarning rngini, mazasini, shaklini, hajmini va xil- xususiyatini bildiradi.
• Rang tus:moshrang, jigarrang, zarg’aldoq.
• Maza-ta’m: nordon, achchiq, shirin,taxir.
• Shakl: qiyshiq, egri, xilma-xil, yassi.
• Hajm: baland, kichkina, bepoyon,tor,uzun.
• Xil-xususiyat: muloyim, farishta,jasur.

Otlarning egalik qo’shimchalari

• -m, -im, -ng,-ing,-si,-i,-miz,-imiz,-ngiz,-ingiz,-(lar)i- egalik qo’shimchalaridir.
• Egalik qo’shimchalari shaxs va narsa-buyumlarning qaysi shaxsga qarashliligini bildiradi.

Tilda 3 ta shaxs bor

• I shaxs - so’zlovchi

II shaxs - tinglovchi.

III shaxs - o’zga.

-m,-im,-miz,-imiz,- I shaxs: -ng,-ing,-ngiz,-ingiz- IIshaxs: -I,-si,-(lar)i-III shaxs egalik qo’shimchalaridir.

Egalik qo’shimchalarining qo’llanishi

• -m,-im,-ng,-ing,-I,-si,- egalik qo’shimchalari birlik ma’nosini bildiradi.
• -miz,-imiz,-ngiz,-ingiz,-(lar) i- egalik qo’shimchalari ko’plik ma’nosini bildiradi.
• Egalik qo’shimchalari otlarda quyidagicha qo’shiladi:unli tovushdan so’ng-m,-ng,-si:-miz,-ngiz,-(lar)I shaklida:
• Undosh tovushdan so’ng:-im,-ing,-i : -imiz,-ingiz,-(lar)I shaklida.

Egalik qo’shimchalarining vazifasi

• Egalik cqo’shimchalari gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydi.
• Egalik qo’shimchalari so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalardir.
• Ba’zi otlarda egalik qo’shimchasi qo’shilganda o’zakda quyidagicha tovush o’zgarishi yuiz beradi:
• Unli tovush tushib qoladi:
• Undosh tovush almashadi

Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi

• Otlarga qo’shiladigan-ning, ni,-ga,- da,- dan qo’shimchalari kelishik qo’shimchalaridir.
• Otlarda oltita kelishik bor.

Kelishiklar

T

1

Kelishiklar So’rog’i

Qo’shimchasi

BOSH KELISHIK

• Gapda bosh kelishikdagi otni aniqlash uchun kim?, nima? qayerda? so’roqlari beriladi.Masalan: Kim? Oyxon, chevar,

nima? Gul, daftar,qayerda? uyda,ko’cha-

da.

Bosh kelishik qo’shimchasi yo’q.

Anor O’zbekistonda ko’p uchraydi.

Qaratqich kelishigi

• Qaratqich kelishigi kimning?, nimaning?, qayerning? so’roqlariga javob bo’ladi.
• Qo’shimchasi –ning. –ning qo’shimchasi otni ot so’z turkumidagi so’zga bog’laydi.
• Qaratqich kelishigidagi otlar gapning bosh bo’lagi bo’lib keladi.
• Masalan: o’quvchining kitobi, ko’ylakning yoqasi, daraxtning kurtadi, buloqning ko’zi.

Tushum kelishigi

• Tushum kelishigi kimni?, nimani?,qayerni?

so’roqlariga javob bo’ladi.Qo’shimchasi –ni.

Tushum kelishigi qo’shimchasi gapda otni

fe’l soz turkumiga bog’laydi.Tushum kelishigidagi otlar gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.Masalan: She’rni o’qidi. Multfi’lmni tomosha qildi. Tabiatni kuzatdi.Madinani tabriklashdi, matrapni oldi.

Rashid ayvonda kanareykasini tomosha qilib o’tirardi.

Jo’nalish kelishigi

• Jo’nalish kelishigi kimga?, nimaga?, qayerga?

so’roqlariga javob bo’ladi. Qo’shimchasi –ga,

-(-ka, -qa) Jo’nalish kelishigi gapda otni fe’l so’z turkumiga bo’g’laydi.Jo’nalish kelishigi gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.

-ka qo’shimchasi - k tovushi bilan tugagan otlarga, -q qo’shimchasi -q tovushi bilan tugagan otlarga, -ga qosimchasi boshqa otlar-

ga qo’shiladi.Masalan: Suvga soldi. Qishloqqa jo’nadi. Ko’ylakka qadadi.

O’rin – payt kelishigi

O’rin –payt kelishigi kimda?, nimada?, qayerda?

so’roqlariga javob bo’ladi.Qo’shimchasi – da.

O’rin –payt kelishigi qo’shimchasi gapda otni fe’l

so’z turkumiga bog’laydi.O’rin –payt kelishigi gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.

Masalan: Saroyda ishladi. Tog’da, bog’da yashaydi. Amerikada, Braziliyada sayyohlar daraxti deb nomlangan daraxtni uchratish mumkin.

Chiqish kelishigi

• Chiqish kelishigi kimdan?, nimadan?, qayerdan? so’roqlariga javob bo’ladi.
• Chiqish kelishigi qo’shimchasi- dan.
• Chiqish kelishigi qo’sahimchasi gapda otni

fe’l so’z turkumiga bog’laydi.

Masalan: Ustozidan so’radi, paxtazordan

qaytdi, boldan shirin, maktabdan keldi.

Kitobdan yaxshi do’st yo’q.

Bilib oling

• -ning,-ni,-ga,-da,-dan so’z o’zgartiruvchi,
• -chi,-la,-li,-kor,-dosh, siz so’z yasovchi,
• -chi,-zor,-dosh,-kor,-k,-q ot yasovchi,
• -ser,-be,-siz,-li,-chan,-dor,-q sifat yasovchi,
• -la,-lan,-sira,-illa,-(ulla)-lash fe’l yasovchi

qo’shimchalardir.

Ot yasovchi qo’shimchalar

• -chi, hasharchi.

-zor, g’allazor.

-dosh, sinfdosh.

-kor, paxtakor

-k, elak

-q –taroq

Ot yasovchi qo’shimchalardir.

Ot yasovchi qo’shimchalar

• ela – elak tara - taroq
• kura - ….. so’ra - …..
• tila - ….. buta - …..
• beza - ….. bo’ya - …..

SON – SO’Z TURKUMI

• Shaxs va narsaning sanog’ini bildirib, necha?, qancha?, nechanchi so’roqlariga javob bo’lgan so’zlar son deb ataladi.

Masalan: besh, to’qsonta, beshinchi.

1991- yil 18 – noyabrda Davlat bayrog’I haqidagi qonun tasdiqlandi.

Sifatlar gapda ot so’z turkumiga bog’lana-

di.Sonlar gapda ikkinchi darajali bo’lak va-

zifasida keladi.Ularning tagiga to’lqin chiziq

chiziladi.

UNUTMANG

• Sonlar ikki xil bo’ladi.
• 1. Sanoq sonlar : 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10.
• Sanashda ishlatiladigan sonlar sanoq sonlar deyiladi.
• 2.Tartib sonlar: 1- may, 2004 –yil.
• Sanoq songa –inchi (–) qo’shimchasini qo’shib tartib son hosil qilinadi.

BILIB OLING

• Sonlar yozuvda uch xil ifodalanadi:
• 1. Harfiy ifoda bilan: Ikkinchi sinf.
• 2. Arab raqami bilan: 2003-yil 1-sentabr.
• 3. Rim raqami bilan: IV sinf, XXI asr.
• Sonlar otga ohang yordamida bog’lanadi.
• Bog’da o’sar 10ta nok,

5ta olma, 5ta tok.

Ekdik 15 olxo’ri,

Qancha bo’ladi bari. ( 35 ta )

MUSTAQIL ISH

• So’zlarni o’qing. Sanoq va tartib bildirgan sonlar bilan qo’llab, birikma tuzing.Sonlarni raqamlar bilan yozing.
• Uy, qavat, sahifa, maktab, asr, qism.
• Nuqtalar o’rniga son qo’yib o’qing va yozing.
• Biz ____ sinfda o’qiymiz.
• Sinfimizda ___ parta,___ stol va __ stul

bor.

Mustaqil ish

ETTI

iqlim

xazina

kun

FE’L – SO’Z TURKUMI

• Shaxs va narsaning harakatini bildirib nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? So’roqlariga javob bo’lgan so’zlar fe’l deb ataladi.
• M: keldi,o’qiyapti, yodlamoqchi.
• Tilla sandiq ochildi,

Ichidan zar sochildi.

Fe’lllar ikki xil bo’ladi. Bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar.

Fe’lllarga qo’shiladiga –ma qo’shimchasi bajarilmagan ish harakatini bildiradi.

Mohira bugun maktabga kelmadi.

FE’L ZAMONLARI

• Fe’lda 3ta zamon bor:
• 1) o’tgan zamon;2)hozirgi zamon; 3) kelasi
• zamon.
• Fe’l zamonlari nutq so’zlab turgan vaqtga nisbatan belgilanadi .
• -di,-gan,-yap,-moqda,-moqchi- zamon bildiruvchi qo’shimchalardir.
• M: Lolalar kuldi, Zarrin quyoshdan

Gullar ochildi. Nurlar sochildi.

O’TGAN ZAMON FE’LI

• O’tgan zamon fe’li nutq so’zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan (yoki bajarilmagan) harakatni bildiradi.
• -di,-gan- otgan zamon qo’shimchalaridir.
• Dilnozaning uyiga Sarvi xola chiqdi.
• Toshkent shahrining Rohat ko’li bo’yida beysbolchilar shaharchasi qurilgan.

BILIB OLING

• O’tgan zamon qo’shimchasi k tovushi bilan tugagan fe’lllarga –kan; q tovushi bilan tugagan fe’llarga –qan; boshqa fe’llarga –gan shaklida qo’shiladi.
• M: Qirq- qirqqan, qo’rq- qo’rqqan, bich- bichgan cho’k- cho’kkan, chop- chopgan.

ayt ek chiq

gan kan qan

ko’r tik boq

HOZIRGI ZAMON FE’LI

• Hozirgi zamon fe’li nutq so’zlab turgan paytda bajarilayotgan (yoki bajarilmayotgan) harakatni bildiradi.
• -yap,-moqda hozirgi zamon qo’shimchalaridir.
• M:O’rik bechora oppoq, nozik gullarini qayoqqa yashirishni bilmayapti. Buni ko’rib mening yuragim ezilmoqda.

KELASI ZAMON FE’LI

• Kelasi zamon fe’li nutq so’zlab turgan paytdan keyin bajariladigan (yoki bajarilmaydigan) harakatni bildiradi.
• -moqchi kelasi zamon qo’shimchasidir.
• M: Sevara o’zi yozgan she’rini o’qib

bermoqchi.

Orzyuingiz ushalishi uchun nima

qilmoqchisiz?

Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan qo’llanishi

• Fe’llardagi –m,-man,- ng,- san,-di (-ti), -k,-miz,-ngiz,-siz,-di(lar) shaxs son qo’shimchalaridir.
• Shaxs son qo’shimchalari harakatning uch shaxsdan biri tomonidan birlik va ko’plikda bajarilgan yoki bajarilmaganini bildiradi.
• M: Dam olish kuni men do’stim Rahmatilla
• bilan Parkentga bordim.

BILIB OLING

• Shaxs-son qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalardir. Fe’llarning tuslovchi qo’shimchalar bilan qo’llanishi tuslanish deyiladi.
• M: I-shaxs o’qidim o’qidik
• II-shaxs o’qiding o’qidingiz
• III-shaxs o’qidi o’qidilar

UNUTMANG

• Fe’llardagi shaxs –son qo’shimchalari gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydi.
• Shaxs –son qo’shimchalari so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalardir.
• M: Men bolalarimni, nabiralarimni
• sog’indim.
• Qora sichqon o’rada,

Dumi qoldi dalada.

FE’L YASOVCHI QO’SHIMCHALAR

• -la,-lan,-sira,-illa,-(-ulla) –lash fe’l yasovchi qo’shimchalardir.
• Bog’ viz suv

la illa sira

tan shiv o’t