5-класс ТАБИЯТ таануу. Аба ырайынын адам организмине тийгизген таасири

5-класс ТАБИЯТ ТААНУУ ТЕМА: Аба ырайы шарттары. Аба ырайынын адам организмине тийгизген таасири.

Химия-биология мугалими

Абдирахманов А.А.

САБАКТЫН МАКСАТЫ

• Аба ырайынын негизги мүнөздөмөлөрү жөнүндө пикир алмашышат;
• Жердин жана адамдын жашоосунда шамалдын ролу жөнүндө билишет;
• Аба ырайынын адамдын организмине тийгизген таасиринин мисалдар айтышат.

АБА ЫРАЙЫ

Аба ырайы  — белгилүү бир убакта же учурда бир аймактагы 

атмосферанын  абалы, атмосферанын  космос  

жана жер бети менен өз ара аракетинен пайда болгон физикалык процесс. Адам баласы — табиятты үйрөнүп билүүгө байыртадан эле умтулуп келген.

ДАЛ КЕЛГЕНИН ТАПКЫЛА

• Абанын температурасы
• Атмосфералык басым
• Абанын нымдуулугу
• Шамалдын ылдамдыгы
• Күндүн нуру
• Булут каптагандык

• Туман
• Жаан-чачын
• Тоого чыгуу
• Мөндүр
• Ысыктык
• Бороон

«Манас» эпосунда аба ырайы жөнүндө

Асмандан булут айланып,

Көнөктөгөн немедей,

Ачып көздү жумганча,

Көктөн көк кашка мөндүр төгүлүп,

Айдын көзү байланып,

Арыктын баары жыгындап,

Аңдын баары тыгындап,

Жылдыздын баары жабылды,

Жылгадан туман табылды.

Асмандан алты сай мөндүр шыбыргак,

Тоодой булут толгонуп,

Борошосу бургулап,

Адамдын башын көтөртпөй,

Бөксөдөн булут бөлүнүп,

Аркы-терки ургулап 

Кыбыладан күркүрөп,

Кызыл мунар көрүнүп,

АБА ЫРАЙЫНЫН АДАМ ОРГАНИЗМИНЕ ТИЙГИЗГЕН ТААСИРЛЕРИ

БАСЫМ

ЖААН-ЧАЧЫН

ЖАРЫК

ТЕМПЕРАТУРА

НЫМДУУЛУК

ШАМАЛ

Шамал - абанын  жер  бетине жарыш кыймылы;  атмосфералык  басымдын ар түрдүүлүгүнөн пайда болот.

Шамалдын багыты жана ылдамдыгы флюгер, анемометр сыяктуу куралдар менен өлчөнүп, м/сек, км/саат, кээде көз болжол менен аныкталып, балл менен туюнтулат. Жер шарынын айрым жерлеринде жергиликтүү циркуляцияга, рельефке байланшытуу жергиликтүү шамалдар пайда болот; мисалы: Кыргызстандын аймагындагы–санташ, улан, тоо-өрөөн шамалдары.

ШАМАЛДЫН ОРГАНИЗМГЕ ТИЙГИЗГЕН ТААСИРИ

Катуу шамалдан улам пайда болгон ооруларды кээде кубулуш деп аташат, бирок анын бар экенине эч кандай далил жок.  Бирок катуу шамал аба ырайынын өзгөрүшүнө өзгөчө кабылган адамдардын жалпы жыргалчылыгына таасир этээри белгилүү.

Австралиянын Квинсленд штатындагы Sunshine Coast университетинде психологиядан сабак берген доктор Рэйчел Шарман мындай дейт: "Шамал бизди жинди кыла албайт, бирок ал биздин жыргалчылыгыбызга катуу таасир этет, муну көптөгөн изилдөөлөр тастыктады". Доктор Шарман түшүндүргөндөй, Изилдөөлөр көрсөткөндөй, эгер маанайыбыз начар болсо, шамал абалды ого бетер начарлатат, ал эми маанайыбыз жакшы болсо, бул бизге эч кандай таасир этпейт..

АТМОСФЕРАЛЫК БАСЫМ ДЕГЕН ЭМНЕ?

Көрүнбөсө дагы, аба оор. Биз аба чөгүп кеткендиктен, анын салмагын билбейбиз. Жөө басканда, чуркаганда же унаада отурганда аба каршылык көрсөтөт, анткени суу сыяктуу эле, ал биз аркылуу өтө турган чөйрө. Кандайдыр бир жол менен, аба бизге жана бардык нерсеге күч берет. Ошондуктан,  Атмосфералык басымды атмосфералык абанын жер бетине тийгизген күчү деп аныктай алабыз . Деңиз деңгээлине караганда жер бетинин бийиктиги канчалык жогору болсо, абанын басымы ошончолук төмөн болот. 1 атмосфера, 1013 миллибар же 760 мм сымап үстүнү (рт ст). Жана бир литр аба салмагы 1,293 граммды түзөт. Метеорологдор эң көп колдонгон бирдик - бул миллибарлар. Атмосфералык басым барометр менен өлчөнөт.

АТМОСФЕРАЛЫК БАСЫМ ДЕНЕБИЗГЕ КАНДАЙ ТААСИР ЭТЕТ?

Адатта бороон, атмосфералык туруксуздук же катуу шамал болгондо атмосфера басымынын өзгөрүшү болот. Бийиктикке чыгуу организмге дагы таасирин тийгизет. Тоолорго чыкканда басымдын өзгөрүшүнөн улам эң көп жабыр тарткан адамдар альпинисттер.

Эң көп кездешкен белгилер  баш оору, ичеги-карындын белгилери, алсыроо же чарчоо, туруксуздук же баш айлануу, уйкунун бузулушу , башкалар.

АБАНЫН ТЕМПЕРАТУРАСЫ

Жамгыр, күн күркүрөшү жана жаан. Эч нерсе кылгыбыз келбейт. Күн чыгаары менен маанай сыйкырдуу түрдө жакшырат. Абанын температурасы бактылуулуктун жана жашоонун канааттануу деңгээлине таасир этээрин билебиз. Бирок бул биздин организмге аба ырайынын жалгыз таасири эмес.

АБА ТЕМПЕРАТУРАСЫ ДЕНЕБИЗГЕ КАНДАЙ ТААСИР ЭТЕТ?

1. СУУК ТЕМПЕРАТУРА ЖАКШЫ УКТООГО ЖАРДАМ БЕРЕТ

2. КАН БАСЫМЫБЫЗ ЖАЙЫНДА ТӨМӨНДӨЙТ

3. ЫСЫКТА БИЗ ОЙЛОП ТАПКЫЧ БОЛОБУЗ

• Мичиган университетинин психологдору кызыктуу бир схеманы табышты: кышында чарчаган мээбиз жаңы күч менен иштеши үчүн сыртта өткөргөн убакыттын көлөмү маанилүү. «Күн сайын 30 мүнөт күн тийүү мезгилдик депрессияга жакын адамдар үчүн өзгөчө маанилүү»

4. ЖАМГЫР ЖАНА НЫМДУУ АБА АЛЛЕРГИЯНЫ КҮЧӨТӨТ

5. КҮН НУРУ ДЕПРЕССИЯДАН АРЫЛТАТ

6. МЕЛҮҮН КЛИМАТТА АДАМДАРДЫН МААНАЙЫ ЖАКШЫ БОЛОТ

7. КЫШ ЖАНА СУУК ТЕМПЕРАТУРА ПСИХИКАЛЫК САЛАМАТТЫГЫНА ТААСИРИН ТИЙГИЗЕТ

8. АШЫКЧА ЫСЫК МЭЭБИЗГЕ ЗЫЯН

• Англис тилинде жайдын эң ысык күндөрүн «dog days» деп аташат. Тилдери салбырап, көлөкөдө кыбыраган иттер дароо эле эсине келет.

ЖААН-ЧАЧЫНДАР

Жаан-чачын – булуттардан суу тамчыларынын жер бетине түшүшү. Жаан-чачындар суу тамчылары өз салмагына түшө тургандай оор болуп калганда пайда болот.

Булуттардагы суу тамчылары тоңуп, топтолуп муз кристаллдарын пайда кылганда кар пайда болот.

Мөндүр бүртүкчөлөрү булуттардагы суу тамчылары тоңуп катуу бүртүкчөлөргө айланганда пайда болот.

ЖААН-ЧАЧЫНДЫН ТҮРЛӨРҮ

Жаан-чачындын түрлөрү ылайыктуу шарттарда тунган суу тамчыларынын формасына жана өлчөмүнө жараша берилген. Алар болушу мүмкүн,  жамгыр, нөшөр, мөндүр, кар, жаан,  жана башкалар

ҮЙГӨ ТАПШЫРМА

Нымдуулуктун адам организмиге тийгизген тааасири жонүндө эсее жазуу

АДАБИЯТТАР

• https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B0_%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%8B
• https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC%D1%8B
• https://infourok.ru/prezentaciya-k-proektu-po-geografii-vliyanie-pogody-na-zdorove-cheloveka-5482435.html
• https://ky.healthy-food-near-me.com/how-the-temperature-outside-the-window-affects-our-mental-state /
• https://www.meteorologiaenred.com/ky/%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BA-% D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC.html