"Адамны? шы?у тегі ж?не эволюциясы туралы ?азіргі к?з?арастар" та?ырыбында?ы баяндама

АДАМНЫ? ШЫ?У ТЕГІ Ж?НЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ТУРАЛЫ ?АЗІРГІ К?З?АРАСТАР

«?лемдегі шешуі  табылма?ан ж?мба?ты? бірі-Адам»

Адамны? пайда болуы,  я?ни оны? шы?у  тегі туралы  м?селе адам  баласын  ежелден – а? тол?андырып келе жат?ан ?те к?рделі  м?селелер?? бірі болып  саналды. Адамны? пайда  болуы  туралы ?рт?рлі  к?птеген к?з?арастар мен  болжамдар ?алыптас?ан. Мысалы , креационизмдік к?з?арас боыйнша адамды  «??діретті к?ш» немесе «Жаратушы» жарат?ан деп  т?сіндірсе, ал панспермиялы?  т?жырым ?арыш ке?істігіндегі бас?а ?аламшарлардан келуі м?мкін  деп болжам  жасайды. Тіпті адам ертеде  ?зендер  мен к?лдерде тіршілік еткен  нияпитек маймылдарынан пайда бол?ан деген де болжамдар бар. (1). Б?л  к?з?арастарды? еш?айсысы да ?ылыми т?р?ыдан ешбір  д?лелденбеген  ?рі на?тылы ?ылыми деректерге негізделмеген к?з?арастар деп атау?а болады.

?ылыми т?р?ындан ал?анда д?ниеж?зіні? к?птеген биолог ?алымдары адамны? шы?у  тегі мен тарихи даму кезе?дерін тікелей эволюциялы? теория мен байланыстырады. ?ткені эволюциялы?  теория адамны? шы?у тегі мен  тарихи даму кезендерін к?птеген ?рі на?ты ?ылыми д?лелдемелерге с?йене отырып т?сіндіреді.

Тірі  а?заларды ж?йелеп  жіктеуді? негізін сал?ан швед ?алымы Карл Линней (1707-1778)  адамны? ?зіне т?н  биологиялы? белгілеріне  байланысты  адамды жеке  биологиялы? т?р  ретінде саналы адам (Homo sapiens ) деп атап,  оны маймылдармен бірге  приматтар отрядына  жат?ызды. Латынша «primas»-«ал?аш?ыларды? біріншісі» деген ??ымды  білдіреді. Француз ?ылымы Ж.Б.Ламарк ()1744-1829) К.Линнейді?  к?з?арасын жа?тап, маймылдар мен адамны? ар?ы тегіні? бір  екіндігін атап к?рсетті.

  А?ылшын ?алымы Чарлз Дарвин (1809-1882) адамны? шы?у тегі мен  тарихи даму кезе?дері м?селесіне арнап, «Адамны? шы?у тегі ж?не жынысты? с?рыпталу» (1871), «Жануарлар мен адам к??іл – к?йіні? (эмоцияларыны?) бай?алуы туралы» арнайы е?бектер жазып,  маймылдар мен адамны? ар?ы тегіні? бір  екендігіне на?тылы д?лелдемелер келтірді.

К?рнекті неміс ?алымы Эрнст Геккель (1834-1919) «Жаратылысты? таби?и  тарихы» () 1869 ж?не «Антропогенез немесе адамны? шы?у  тегіні? тарихы» (1874) деген арнайы е?бектер жариялады.

Жо?арыда аты атал?ан ?алымдарды? биология  ?ылымдарына  сі?ірген  е?бектерін мектептерге арнал?ан биология о?улы?тарынан да бай?ау?а  болады. Б?л  ?алымдарды? б?рі де негізінен адамны?  биологиялы? т?р  екендігіне  басты к??іл б?лді. Ал, адамны? ?леуметт?к (?о?амды?) жа?ын неміс философы Фридрих Энгельс (1820-1895) ай?ын т?рде ашып к?рсетті.

Биология ?ылымында  ?алыптас?ан Ч.Дарвинні? эволюциялы? теориясына со??ы  жылдары  к?м?н  келтіріп, сын  айтушылар ж?не  оны?  ілімін  д?йексіз  теріске шы?арушылар  бай?ала бастады, тіпті мектепке  о?ылатын биология  о?улы?тарынан Ч.Дарвин ілімін алып тастау керек деген к?з?арастар да  айтылып ж?р. М?ндай  орынсыз пікірлерді к?біне биология ?ылымына ешбір  ?атысы жо? кездейсо? мамандарды? айтуы биолог ?алымдарды  та??алдыруда. М?ндай к?рініс тек бізді? елімізге ?ана емес, к?ршілес Ресейде де бай?алуда. К?рнекті орысты? биолог ?алымы Александр Марковты? 2012 жылы жары?  к?рген эволюциялы? биология  м?селелеріне арнал?ан ?те ??нды ?ылыми  е?бегінде Ч.Дарвинні? эволюциялы? іліміне ?атысты биология  ?ылымына  ешбір ?атысы жо?  дауры?па с?зге ??мар адамдарды?  орынсыз пікір айтуларын ?ткір сын?а ал?анды?ын к?руге болады. Б?л ?алымны? с?зін кітапта?ы т?пн?с?а бойынша орыс тілінде  беруді ж?н к?рдік. «... В последнее время... стало слишком модно (правда, не столько в научном мире, сколько за его  пределами). Что само по себе должно служить предостережением. Мода-не  лучший ориентир для ученого. (подчеркнуты нами Р.С. и др). К тому же сами опровергающие порой весьма смутно себе представляют, какую именно из  идей основоположника  дарвинизма они опровергают и высказывал ли они  вообще такую идею. «Теория Дарвина опровергнута» можно прочесть о том, что  не все мутации случайны, или что приобретенные признаки, возможно, иногда наследуются, или что  человек умелый (Homo habilis) мог и не быть прямым предком  современного человека. Между тем Дарвин знать не знал ни о человеке умело (его тогда еще не нашли), ни о мутациях в нынешнем понимании этого слова (генетики еще не было), а наследование приобретенных признаков Дарвин пологал вполне вероятным и даже очевидным. Подобные «опровержения» не свидетельствуют ни о чем, кроме дурного вкуса авторов подобных броских заговолок (подчеркнуты нами Р.С. и др) (2). ?алымны? б?л айтыл?ан пікірлері биологиядан  с?л де болса хабары бар  адамдар?а ой салады ?ой сенеміз. ?сіресе биология саласыны? мамандары ?шін б?л т?жырымдар басты ?мірлік ?станым?а айналуы тиіс деп ойлаймыз.

    Эволюциялы? ?рдісті? таби?атта болатынды?ы б?лтартпас а?и?ат ай?а?ы екіндігін к?пшілік биолог ?алымдар мойындайды.

 Кеме?гер ойшыл а?ын Ш?к?рім ??дайберді?лы (1858-1931) ?зіні? «?ш аны?» атты философиялы? е?бегі мен а?и?ат?а негізделген арнайы ?лендерінде таби?атта?ы ?немі болып жататын эволюциялы? ?рдісті «барлы? таласы» ж?не «жаралыс (жаратылыс Р.С.) басы ?оз?алыс» деген ??ымдар ар?ылы бердегендігі белгілі (3).

Бас ?оз?алыс ?ой жанны? атасы.                                       Жаралыс басы ?оз?алыс,

Сол жаннан талай жан ?скен.                                            ?оз?ау?а керек ?ол?абыс.

Жанына ?арай т?н ?скен.                                                   Жан де  мейлі бір м?н де,

?сімдік жаны нашар боп,                                                    Сол ?уатпен бол таныс.

Олардан ж?ндік ж?не ?скен,

Ж?ндіктен адам жарал?ан.

  Абыз а?ын бабамызды? б?л жыр жолдарынан эволюциялы? ?рдісті? біртіндеп ?арапайым а?залардан ??рылысы к?рделі а?залар?а ?арай тарихи дамуы ай?ын бай?алады. А?ын жырларында?ы «?оз?алыс» деген т?жырым  ?ылымда?ы «эволюция» деген ??ымны? баламасы деп т?сіну керек. «Эволюция» немесе «?оз?алыс» деген ??ымдар шынайы шынды?ты ай?ындай т?седі. Б?л таби?атта ешбір талас тудырмайтын таби?и за?дылы?.

Адамны?  шы?у тегі мен оны?  тарихи даму кезе?дерін антропология ?ылымыны?  антропогенез деген саласы зерттейд».

А?ылшынны? к?рнекті антрополог ?алымы Роберт Фоули ?азіргі ?ылыми  деректерге негізделініп  жазыл?ан адамны? шы?у тегі мен эволюциясы жайында  жазыл?ан «Та?ы да ?айталанбас бір  т?р» («Еще» один неповторимый  вид) атты ?ылыми е?бегінде барлы? биологиялы?  т?рлерді? б?рі де  ж?не  адам да тірі а?за ретінде те?десі жо? ?зара бір-бірінен айырмашылы?ы шамалы ж?не  оларды? б?ріні? де эволюциялы? за?дылы?тары мен ж?ру ?рдісіні?  ??сас болатынды?ын атап к?рсеткен (4).

  Со??ы жылдары биология ?ылымны? т?рлі салалары бойынша жина?тал?ан к?птеген ?ылыми деректер бойынша  ?лі  де болса адамны? пайда болуы мен тарихи даму кезе?дерінде на?тыланба?ан бірнеше  с?ра?тарды атап к?рсетуге болады. Ондай с?ра?тар?а мыналар жатады:

1. Адамны? екі ая?пен ж?ріп тіршілік етуі ?алай болады? Жалпы ал?анда, адам с?т?оректілер класына жататын тек екі ая?ымен тік ж?ріп тіршілік ететін бір ?ана т?р. Екі ая?пен тік ж?ріп тіршілік ету ?те ?за? уа?ыттар?а созыл?ан таби?и с?рыпталу  ар?ылы ж?ріп  отыратын ?те к?рделі ?рдіс. Екі ая?пен тік ж?ріп тіршілік ету б?дан 8-10 млн. жыл  б?рын бастал?ан. Б?л ж?нінде адам ?зіні? е?  бастап?ы пайда кезе?інде екі ая?пен тік  ж?ретін жануарлардан пайда бол?ан деген де к?з?арастар бар.  Біра? б?л  болжам ?ылыми т?р?ыдан толы? д?лелдеген емес.
2.  Неліктен адамны? екі ?олы  ая?тарымен салыстыр?анда ?ыс?ы ?рі ?лсіз? Б?л с?ра?ты? жауабы туралы да ?рт?рлі болжамдар бар. Кейбір ?алымдар б?л кезде ыммен білдірілетін белгілер ар?ылы топтасып тіршілік етуді? арты?шылы?тарына басты назар аударады.
3.  Эволюциялы? ?лшем бойынша со??ы 1,5-2млн.жыл ішінде ?ана адамны? ми к?леміні?  кенеттен ?л?аюына ?андай жа?дайлар ?сер етті? Б?л с?ра?ты? жауабын кейбір зерттеушілер е?бек ??ралдарын  жетілдіре т?су ж?не е?бек ??ралдарынке?інен пайдаланумен байланыстарса, ал кейбір ?алымдар ?жымды? е?бек ?рекеттеріні? толы?ымен ?ана?аттандыра алмайды.
4. Адамны? абстрактылы ойлауы мен санасыны? ?алыптасуына негіз болатын с?йлеу ?абілеті ж?не оны? жетіле т?суіне ?андай жа?дайлар ?сер етті? Жануарларды? к?пшілік т?рлері ?ртірлі дыбыс шы?ару ар?ылы т?рлі ?рекеттерді а??артады. Б?л кезде дыбыс дем ал?ан кезде шы?атын болса, ал адамны? ай?ын с?йлеуі дем шы?ар?ан кезге с?йкес келеді. Б?л с?ра?ты? да  ?лі к?нге толы? жауабы табыл?ан жо?.
5.  ?азіргі адамны? абстракты ойлауы мен санасы немесе байланысты? Б?л с?ра? бойынша нейрофизиология ж?не психология  мамандары осы к?нге дейін белгілі бір ?орытынды жасай алмай келеді.
6. жо?арыда келтірілген с?ра?тар?а байланысты адамны? шы?у тегі мен тарихи даму кезе?дері туралы ХХ ?асырда к?птеген болжамдар айтылып  ж?р. Сондай болжамны? бірі-а?ылшын ?алымы Ф.Вуд Джонсты? тарзиальды гипотезасы деп аталады (1929). Б?л гипотеза бойынша адам ертеде тіршілік етіп  кейіннен жойылып кеткен адамтектес маймылдардан емес, керісінше  ертедегі тропикалы? ормандарда тіршілік еткен ?зын ?кшелі маймылдардан  (долгопят( пайда бол?ан дегенді білдіреді. Б?л маймылдарды? ?азіргі кезде кіші ?зын ?кшелі деген т?рі  ?нді-Майлай айма?ында?ы нулы тропикалы?  ормандарда кездеседі. Олар к?біне екі арт?ы ая?ыны? к?мегімен біршама тік ж?ре алады. ?йткені оларды? табанында?ы ?кше  ?айы?ша с?йектері ?зын болып  келетіндіктен ?зын ?кшелі (тарзит) маймылдар деп атал?ан Ф.Вуд Джонс ?з болжамында адам денесіні? пропорциясы барлы? адамтектес маймылдардан г?рі ?зын ?кшелі маймылдар?а ??сас болатынын ж?не оларды?  басс?йегіні? бет б?ліміні? ша?ын болуымен т.б. белгілерімен байланыстырады. Вуд Джонс болжамын к?птеген ?алымдар сынап, ?зын ?кшелі маймылдар  еш уа?ытта топтанып (?о?амдасып) тіршілік етпегендігін ал?а тартады. Сонымен ?атар, салыстырмалы анатомиялы?, приматологиялы?, палеонтологиялы? ж?не антропологиялы? зерттеулер Вуд Джонс болжамыны? шынды??а с?йкес  келмейтіндігін д?лелдеп берді.

Антропегенезді? гигантты? (алыпты?) гипотезасын 1945 жылы немісті? антрополог ?алымы Ф.Вейденрейх ?сынды. Ол О?т?стік – Шы?ыс Азия айм?ынан табыл?ан алып  адамтектес маймылдарды? к?птеген ?азба ?ата? ?алды?тарына с?йене отырып, алыпты? ?асиет адамны? ертедегі ар?ы тектеріні? алып болып келгендігіне негізделген. ?алымыны?  б?л болжамын к?птеген ?алымдар сынып гигантопитек – адамтектес  маймылдарды? тірелген бір тарма?ы деп есептейді.

 Антропегенезді? келесі бір болжамы – симиальды? гипотеза деп аталды. Б?л гипотезаны ал?аш рет ?сын?ан Ч.Дарвин. латынша «Simia»-  «маймыл» деген ??ымды білдіреді. Б?л гипотеза адамны? шы?у тегін ертеде тіршілік еткен адамтектес маймылдар тобымен байланыстыра т?сіндіреді. Б?л гипотезаны уа?ыздаушылар ?азіргі кезде кездесетін адамтектес маймылдарды адаммен салыстыра отырып, оларды? туысты? жа?ынды?ына басты назар аударады. Осы?ан с?йкес  ?азіргі кезде симиальды? гипотезаны? гиббонды?, орангутандылы?, гориллалы? ж?не шимпанзелік  тарма?тарын ажыратады. Б.л гипотеза тарма?тарынан ке?інен тарал?ан шимпанзелік тарма?  болып саналады. ?йткені анатомиялы?, генетикалы?, биохимиялы? ж?не т.б. осы  заман?ы зерттеулер бойынша  африкалы? шимпанзе мен ?азіргі адамдарды? к?птеген белгілеріні? бір-біріне ??састы?ы 99  пайыз?а те? екендігін к?рсетеді (5).

Адамны? шы?у  тегі туралы ?азіргі кезде б?л айтыл?андарда бас?а да ?рт?рлі болжамдар (гипотезалар) кездеседі. Дегенмен де, шет елдерде мектептерге ж?не жо?ары о?у орындарына арнал?ан биология о?улы?тары мен о?у  ??ралдарында адамтектес маймылдар мен адамны? ар?ы тегі ж?не оларды? тарихи даму кезе?дерін ажыратуда  т?азіргі кезде митохондиальды ДН?-ны? молекулалардын талдау?а негізделеді (6,7).

?азіргі кезде к?птеген палеонтолог ж?не антрополог ?алымдар ?ылым жетістіктеріне с?йене отырып, ?те ежелгі ?азба ?а??а ?алды?тарымен олар пайдалан?ан е?бек ??ралдарыны? негізінде антропогенезді? 4 кезе?ін ажыратады:

1.Австролопитекттер (адамны? е? бастап?ы ар?ы тегі)

2.Архантроптар (ежелгі адамдар)

3.Палеоантороптар (ертедегі адамдар)

4. Неоантроптар (?азіргі адамдарды? тікелей ар?ы ж?не ?азіргі адамдар).

Молекулалы?  биология ?ылымыны? зерттеулері  бойынша ?те ежелгі адамдарды? ар?ы тегі болжам бойынша б?дан 15-20 млн. жыл б?рын тіршілік еткен. М?ндай  ?орытынды ?азіргі кезде тіршілік ететін адамтектес маймылдар мен адамны? ?ан ??рамында?ы н?руыз молекулаларын салыстыру ар?ылы жасалып отыр.

Жо?арыда айтыл?ан адамтектес маймылдар мен адамны? шы?у тегі мен тарихи даму  кезе?дерін кесте т?рінде былайша к?рсетуге болады:

?орыта айт?анда, адамны? шы?у тегі мен тарихи даму кезендері туралы шешуін таппа?ан м?селелер к?п–а?. Алда?ы уа?ытта ?ылым жетістіктеріне с?йкес к?п м?селелерді? а?и?атыны? аны?талатынына сеніміміз ол.

?дебиет

1.Сыч В.Ф.Общая биология: учебник для вузов. М.Академикаческий Проект.

 Культура 2007.331 с.

2.Марков А. Рождение сложности, Эволюциянная биология сегодня: Неожиданные

 открытия и новые вопросы. М. Астрель СООRPUS, 2010. 527 с.

3.??дайберді?лы Ш. ?ш аны? (?аз. ССР ?ылым акад., М.О. ?уезов атын.

?дебиет ж?не ?нер институты. Жауапты ред. А.Сейдімбеков. Алматы. ?аза?стан:

?ыл. ?деби орталы?ы, 1991. 80-бет.)

4.Вишняцкий Л.Б.Человек в лабиринте эволюции. М. Издательство «Весь мир»,

 2004.156 с.

5.Столяренко Л.Д., Столяренко В.Е., Котова А.В., Петрулевич И.А. Антропология:

Учебное пособие. М.ИКЦ «МарТ», Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ»,

2008.304 с.

6.Чебышев н.В., Гузикова г.С., Лазарева Ю.Б., Ларина С.Н. Биология. Новейший

справочник. М. Махан. 2007.512с.

7.Новейший полный справочник школьника: 5-11 классы. Биология. Авт. –сост.

Ю.А.Садовниченко. М. Эксмо.2009 512с.