Андырхъое Хъусенэ къызыхъугъэ мафэм
фэгъэхьыгъэ зэхахь.
«Л1ыхъужъыр тыди щагъэлъап1э»
(Сл.1)
ВЕД.Тинепэрэ зэхахьэ орэдусэу, усак1оу, фольклористэу К1убэ Щэбан игущы1эхэмк1э къызэ1утхы тш1оигъу.
ВЕД. СЭ СЫЩЭIЭФЭ СЕМЫЗЭЩЭУ, КЪЭСIОЩТЫР СЭ СИОРЭД,
СЫЩЫМЫIЭЖЬМЭ, ЖЬЫМИ ЗЭРИХЬЭУ КЪАIОЩТЫР СЭ СИОРЭД
ВЕД. Ары ц1ыфым игъаш1э орэдым фэд. Къэхъугъэу мыл1эжьын щы1эп. Непэ ущымы1эжьмэ, уиорэд дахэу ц1ыфмэ къа1о хъумэ, умыл1эгъахэм фэд.
ВЕД. Л1ыгъэмрэ адыгагъэмрэ ятамыгъэ хъугъэу, адыгэмэ ятарихъ пытэу хэуцуагъэу, ч1ыгоу къызэрыхъухьагъэхэм ш1улъэгъу мыухыжьэу фыря1эр ящы1эк1э-зек1уак1э, ягъаш1э къыхэщэу ык1и ар ягъаш1э ылъапсэ хъугъэу щы1эгъэ адыгэл1 ц1эры1охэу, л1ыхъужъхэу Занэкъо Сэфэрбый, Хъырцыжъыкъо Алэр, Хьатх Мыхьамэт-Гъуаз, Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, Хьатх я Къок1ас, Мафэкъо Урысбый къэбарэу апылъмэ лъэпкъым итарихъ нэк1убгъо ч1ып1эшхо щаубыты, къагъэдахэ.
ВЕД. Мы зыц1э къет1уагъэхэр бэп, ти1агъэм елъытыгъэмэ, ау мыхэр тилъэпкъ къыхэк1ыгъэу щымытыгъэхэмэ, тинепэрэ щы1ак1э къэзыухъумэгъэ л1ыхъужъхэу Андырхъое Хъусенэ фэдэхэр ти1эщтыгъэхэп.
ВЕД,Мыхэмэ л1ыгъэу ахэлъыгъэр, ш1улъэгъуныгъэу лъэпкъым, ч1ыгум фыря1агъэр зэк1э зэхэубытагъэу Хъусен къылъы1эсыжьыгъ. Мыхэм афэдэхэр къызхэк1ын зылъэк1ыгъэ лъэпкъыр тэ тилъэпкъ фэдэр ары. Шэпхъэнчъэ л1ыхъужъныгъэрэ гъунэнчъэ ш1улъэгъуныгъэрэ зич1ыгу, зилъэпкъ фызи1эр ары.
ВЕД.Силъэпкъы ыгур иадыгэ ч1ыгу
Ыпсэ зыхэлъыр ич1ыгоу игупс
Тхьэм къыритыгъэу игъаш1э
Ш1улъэгъоу фыри1эм гуигъэуцуагъ.
Ар л1эш1эгъубэхэм къыгъэшъыпкъагъ
Адыгэл1 лъыпсык1э ар ыгъэшъок1ыгъ
Адыгэны нэпсык1э ылъэсыхьажьыгъ
Шэпхъэнчъэ л1ыгъэк1э ыгъэк1эрэк1агъ
Гъыбзэ-орэд дахэк1э ар ыгъэежьыгъ ….
(Орэдэу «Андырхъое Хъусен» зыфи1орэр къа1о
(Сл. 3)
ВЕД.Тилъэпкъ идахэ язгъэ1уагъэмэ, лъэуж дахэ къэзгъэнагъэмэ ащыщ Адырхъое Хъусен Борэжъ ыкъор. Ар щэ1эфэ орэд дэхабэ къы1уагъ, ежь ыужк1и пстэуми л1ыхъужъым иорэдхэр къа1ох ык1и къа1ощт.
ВЕД. «Бэ зыгъэш1агъэ нахьи, бэ зылъэгъугъ» а1о. Андырхъое Хъусен ыгъэш1агъэмрэ ыгъэхъагъэмрэ уазык1ырыплъык1э, «Бэ зыгъэш1агъэ нахьи, бэ зыгъэхъагъ» п1оныр тэрэз.
ВЕД.Илъэс т1ок1 ны1эп ащ ыгъэш1агъэр, ау игупшысэ дахэхэмрэ ил1ыхъужъыгъэ зек1уак1эрэ ц1ыфмэ ящысэ техып1эу, ягъэсэпэтхыдэу къахэнэжьыгъ. Ар к1элэеджэк1о ц1ык1угъ апэрэ усэр зетхым. Исабыигъом щегъэжьагъэу иапэрэ шыхьатэу ипсыхъо жъынч, истхъумбыл чъыгыжъ ары апэрэ усэхэр зэхьыл1агъэхэр. Джащ фэдэу адыгэ къуаджэм къыдэхъухьагъэ шъэожъыем иапэрэ лъэубэкъухэри, игулъытэхэри зэпхыгъагъэхэр икъуадж, ипсыхъу, имэз.
Усэу «Щэхъурадж».- Тхьайц1ыф Заур
Сикъуадж – Кенеч Рустам
Орэд къэс1ощт – Выкъэ Бислъан
Дзэ плъыжьым тэ тэк1о – Щэрдж Салим
Кавказ – Хьаджым Иляс
Бжыхьэ – Хъуажъ Зарем
Бжыхьэпэ пчэдыжь – Щэрдж Дарин
Гъэмэфэ пчэдыжь – Хьаджым Джэнэт
Шъхьахынэм ипыир къэсыгъ. –Ашхъун Азид
Пц1эшхъо ц1ык1у – Хьаджым Эльдар
Пк1ашъэхэр щтагъэх – Тхьакущынэ Аслъан
Рактористхэр - Гъот Батыр.
ВЕД. Хъусен бэ ытхынэу игъо ифагъэп. Ащ италант анахь къызщызэ1ук1ыщтым зэо пхъашэм хэк1одагъ. Ау ытхыгъэ усэхэу, мак1эу къык1эныжьыгъэхэми ащ игухэлъ къабзэхэм, игупшысэ инхэм тащегъэгъуазэ, хэгъэгум ик1элэ п1угъэхэм яобраз тапашъхьэ къырегъэуцо.
ВЕД. Заор къинышху, бэлахь. Ащ унагьо пэпчъ иягъэ екIы. Нымэ ялъфыгъэхэр, яшъхьэгъусэхэр, сабыймэ ятэхэр хэк1уадэх, ибэу къэнэх. Отечественнэ зэошхоу 1941-рэ ильэсым щегъэжьагъэу, илъэсипл1ым къык1оц1, тихэгъэгу щык1уагьэм нэбгырэ миллион т1ок1ым ехъу хэк1одагъ. Ц1ыфмэ къинышхо алъэгъугь, къэлэ ык1и къоджабэ акъутагь. Адыгэ лъэпкъ ц1ык1ум ик1элэ п1угъэхэми а зэошхом я1ахьыш1у халъхьагь, щыфэхыгъэри бэ, Л1ыхъужъыц1эри нэбгыриблымэ къафагъэшъошагъ.
(Орэдэу «Журавли» имэкъамэ к1этэу усэм къеджэх)
(сл. 4-11)
ВЕД.Жъогъо зэшиблэу
Огум къизэрэхьэх
Ш1унк1 къызэрэхъоу
Хъусен, Даут, Алый, Къымчэрый,
Абубэчыр, Айдэмыр, Исмахьил.
Лъэгъопэ хэщхэу
Чыжьэк1э къаблэх,
Къаплъэх л1ыгъэм к1агъэтхъэу
Жъогьо зэшиблыр,
Нарты лъэгъуиблыр
Чэщ мэзахэм къыхэлыдык1ы.
Нэфыр, гупсэфыр къапыустхъук1эу
Россием фэдэу шъхьашыгу нэфых,
Хыемк1э зафэх.
Пыимк1э хафэх.
Гъатхэр кьызык1орэм
Ахэр зэрэдахэхэр!
Жъуагъохэр зинэплъэгъухэр
ЗэрэнасыпышIохэр
Яш1улъэгъу лъагэ,
Ягугъэ къаргъо.
Ц1ыф лъэпкъым
Жъогъо зэшиблэу
Огум тхьапш ригъэхьагъэн?
Сталинград, Ленинград апэ1улъэу
Тхьапш апсэ агъэт1ыльыгъэн
Гъаш1эм иш1улъэгъу пай,
Ц1ыфым инасып пай?...
(Сл.12-15)
ВЕД.1941-рэ илъэс... Пыир къыблэ фронтым къыщилъыгъ. Андырхъое Хъусен зиполитрук ротэм зызщигъэпытэгъэ шъолъыр псыгъом фашист бамбардировщикмэ бомбыр ошъоу къыщырагъэхыгъ. Пыим к1оч1ак1эхэр къы1уитакъощтыгъэх. Пыищэм Хъусен ынэк1ушъхьэ пхыритхъугь, ау 1ашэр ч1имыдзэу, л1ыхъужъэу мэзао. Фэдищэу къебэк1рэ к1уач1эк1э политрукыр къаухъурэигъ. Гранатхэр ыухыгъэх, противотанковэ гранатит1оу къыфэнагъэр ышти, пыир къызэригъэк1уал1и, гранатэхэр ахидзагъ...
ВЕД. Поэт ныбжьык1эм ихэгъэгу къэухъумэгъэным, ищык1агъэ хъумэ ащ ищы1эныгъэ фитынэу зэри1ощтыгъэр къыгъэшъыпкъэжьэу фашист техак1охэм язэуагъ, л1ыхъужъныгъэшхо зэрихьэу заом хэк1одагъ. (Сл. 16-17) Центральнэ музееу Москва дэтым Андырхъое Хъусен иснайперскэ винтовкэ ч1элъ. Хъусен ыуж а винтовкэр урыс к1алэу Николай Ильин ратыгъагъ. Ильиныр зыхэк1уадэм украинцэу Анатолий Гордиенкэм ратыжьыгъагъ.
ВЕД.Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьафмэ язэкъошныгъэ пытэ исаугъэтэу а винтовкэр тарихъым хэхьагъ.
(Орэдэу «Андырхъое Хъусен» зыфи1орэр къа1о)
ВЕД. (Сл.18-23) Жъуагъоу ошъогум итыр къефэхы, къефэхрэр мэк1уасэ. Хъусен ижъуагъо зэрэмык1осагъэм ишыхьат непэ Андырхъуаем ыц1э дахэк1э игугъу зэрэтш1ырэр. «... Сыфаеп сыл1энэу, сыщы1э сш1оигъу ...» - щетхы Хъусен иусэ. Ары, щы1энэу фэягъ усак1ор, щы1эныгъэм гъэпсэф имы1эу, ык1уач1э фигъэлэжьэнэу, ау... жъогъо чъэрэу къэнэфи, заом имаш1о хэстыхьагъ.
ВЕД. Ау усак1ом ыц1э щы1ак1эм хэкIодагъэп. Л1ыхъужъым зэблагъэ ыш1ыгъэх къызщыхъугъэ къуаджэу Хьакурнэхьаблэрэ ыпсэ зыфитыгьэ украинэ къуаджэу Дьяковэрэ ащыпсэурэ лэжьак1охэр. Дьяковэ ипарк заом щыфэхыгъэмэ ясаугъэтэу щагъэпсыгъэм тетхагъэмэ апэ дэдэ ит адыгэ лъэпкъым ик1элэ п1угъэ ылъэкъуац1э, зыщыфэхыгъэ 1уашъхьэм ыц1э ехьы.
ВЕД.Л1ыхъужъым пае музейхэр къызэ1уахыгьэх, урамхэм Хъусен ыц1э афаусыгъ. З.М. Колосовым иповестэу «Товарищ генерал» (1955) техыгъэу Мосфильмэм кинофильм 1972-рэ илъэсым Донецкэ кьыщыдигъэк1ыгъ, М. Котовымрэ В. Лясковскэмрэ яповестэу «На Южном фронте» 1972-рэ илъэсым, Кэстэнэ Д. иповестэу «Батыр» къыдэк1ых.
ВЕД.Иродинэ ш1улъэгъу ин зэрэфыри1эр, емыхъырэхъышэжьэу ыпсэ зэрэфитыщтыр зэол1 бланэу, щтэр ымыш1эу, щысэтехып1эу зэрэщытыщтыгъэр игущы1и и1аши къаушыхьатыгъ.
Орэдэу «Журавли»
ВЕД. (сл.24-26) Л1ыгъэр, ц1ыфыгъэр охътэнчъэх. Щы1эныгъэм иохътабэхэр зэблэхъугъэ мэхъух. Зэблэхъугъэ мыхъурэр, зызэзымыхъок1ыжьырэр, сыдигъок1и зыуасэ къык1имычырэр л1ыгъэр ары. Унагъор, л1акъор рыгушхоу, рыпагэу, къахэк1ы ц1ыф. Ащ фэдэу къежьэрэр лъык1уатэзэ, хахъозэ, къуаджэр, лъэпкъыр зэрэпсаоу, аужыпкъэм зэрэкъалэу зэрэгушхохэрэ ц1ыфэу хъуным зе1эты. Джащ фэдэхэм ащыщ Андырхъое Хъусенэ. Тэ ар тищысэтехып1, тэ ащ тырэгушхо, шъхьащэ фэтэш1ы, ар егъаш1эми лъэпкъым щыгъупшэщтэп. «Л1ыхъужъыр непи къытхэт»
Андырхъое Хъусенэ къызыхъугъэ мафэм
фэгъэхьыгъэ зэхахь.
«Л1ыхъужъыр тыди щагъэлъап1э»
541
80 832 
