Արեգակնային համակարգի մոլորակներ` Մարս և Յուպիտեր

Մարս Յուպիտեր

Մարս

Մարսը Արեգակնային համակարգի Արեգակից հեռավորությամբ չորրորդ (Մերկուրիից, Վեներայից և Երկրից հետո) և չափերով յոթերորդ (զանգվածով և տրամագծով գերազանցում է միայն Մերկուրիին) մոլորակն է : Մարսի զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի 10,7 %-ը, ծավալը` 0,15 Երկրի ծավալ, միջին գծային տրամագիծը` 0,53 Երկրի տրամագիծ (6800 կմ) մոլորակն է:

մակերևույթի կարնրավուն երանգի պատճառով, որը ստացվումէ երկաթի օքսիդի պատճառով: Մարսը երկրային խմբի մոլորակ է նոսր մթնոլորտով: Մարսի մակերևութայինռելյեֆի առանձնահատկություններից են հարբածային խառնարանները , ինչպես նաև հրաբուխները,հովիտները անապատները և բևեռային սառցե գլխարկները:   Մարսը ունի երկու բնական արբանյակ-Ֆոբոսըև Դեյմոսը,որոնք համեմատաբար փոքր են և ունեն անկանոն ձև: Սկսած 1960-թ. Մարսի անմիջական ուսումնասիրություններով զբաղվել են ՍՍՀՄ, ԵՏԳ և ԱՄՆ ավտոման կայաններով:   Մարսի զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի10.7%-ը,ծավալը Երկրի ծավալի 0.15, միջին գծային տրամագիծը Երկրի տրամագծի 0.53-ը:   Մարսի ռելիեֆը ունի շատ յուրահատուկ առանձնահատկություններ:Մարսի հանգած հրաբուխ Օլիմպոսը հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ամենաբարձր լեռը, իսկ Մարիների հովիտը ամենամեծ կիրճն է: Դրանից բացի,2008 թվականի հունիսին ամսագրում  հրապարակված երեք հոդվածներում տեղեկացվում էր այն մասին, որ Մարսի հյուսիսային կիսագնդում է գտնվում Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ հարվածային խառնարանը: այս խառնարանի երկարությունն է 10.6 հազ. Կմ, իսկ լայնությունը 8.5 հազ. Կմ, որը մոտավորապես չորս անգամ մեծ է քան ամենամեծ հարվածային խառնարանը, որը մինչ այդ նույնպես հայտնաբերվելէր Մարսի վրա , նրա հարավային բևեռի մոտակայքում:   Մակերևույթի ռելիեֆի Երկրին նմանությունից բացի , Մարսը ունի երկրային նման պտույտի պարբերությունև տարվա եղանակների փոփոխություն, սակայն նրա կլիման շատ ավելի ցուրտ է և չոր:   Գծային չափերով Մարսը համարյա  երկու անգամ փոքր է Երկրից , նրա հասարակածային շառավիղը  հավասար է 3396.9կմ : Մարսի մակերևույթի մակերեսը մոտավորապես հավասար է Երկրի ցամաքների մակերեսին:   Մարսի բևեռային շառավիղը մոտ 20կմ-ով փոքր է հասարակածայինից,չնայած այն բանին , որ մոլորակի պտույտի պարբերությունը մեծ է քան Երկրինը, որը թույլէ տալիս ենթադրել , որ Մարսը պտույտի արագությունը փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում:   Մոլորակի պտույտի պարբերությունը 24 ժամ 37 րոպե22.7 վայրկյան է, միջին արևային օրվա երկարությունը կազմում է 24 ժամ 39 րոպե35.24409 վայրկյան , րնդամենը երկրի օրվանից երկար է 2.7%-ով: Այսպիսով, Մարսի տարինբաղկացած է 668.6 մարսյան արևային օրերից: " width="640"

Մարս

Մարս կամ Հրատ, Արեգակնային համակարգիԱրեգակից հեռավորությամբ չորրորդ և չափերով յոթերորդ մոլորակն է: Մոլորակի  զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի 10.7%-ը:Իր Մարս անունը ստացել է հռոմեական պատերազմի աստված Մարսի պատվին, հունական  դիցաբանությունում  ` Արես: Երբեմն Մարսը անվանումեն մակերևույթի կարնրավուն երանգի պատճառով, որը ստացվումէ երկաթի օքսիդի պատճառով: Մարսը երկրային խմբի մոլորակ է նոսր մթնոլորտով: Մարսի մակերևութայինռելյեֆի առանձնահատկություններից են հարբածային խառնարանները , ինչպես նաև հրաբուխները,հովիտները անապատները և բևեռային սառցե գլխարկները:

  Մարսը ունի երկու բնական արբանյակ-Ֆոբոսըև Դեյմոսը,որոնք համեմատաբար փոքր են և ունեն անկանոն ձև: Սկսած 1960-թ. Մարսի անմիջական ուսումնասիրություններով զբաղվել են ՍՍՀՄ, ԵՏԳ և ԱՄՆ ավտոման կայաններով:

  Մարսի զանգվածը կազմում է Երկրի զանգվածի10.7%-ը,ծավալը Երկրի ծավալի 0.15, միջին գծային տրամագիծը Երկրի տրամագծի 0.53-ը:

  Մարսի ռելիեֆը ունի շատ յուրահատուկ առանձնահատկություններ:Մարսի հանգած հրաբուխ Օլիմպոսը հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ամենաբարձր լեռը, իսկ Մարիների հովիտը ամենամեծ կիրճն է: Դրանից բացի,2008 թվականի հունիսին ամսագրում  հրապարակված երեք հոդվածներում տեղեկացվում էր այն մասին, որ Մարսի հյուսիսային կիսագնդում է գտնվում Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ հարվածային խառնարանը: այս խառնարանի երկարությունն է 10.6 հազ. Կմ, իսկ լայնությունը 8.5 հազ. Կմ, որը մոտավորապես չորս անգամ մեծ է քան ամենամեծ հարվածային խառնարանը, որը մինչ այդ նույնպես հայտնաբերվելէր Մարսի վրա , նրա հարավային բևեռի մոտակայքում:

  Մակերևույթի ռելիեֆի Երկրին նմանությունից բացի , Մարսը ունի երկրային նման պտույտի պարբերությունև տարվա եղանակների փոփոխություն, սակայն նրա կլիման շատ ավելի ցուրտ է և չոր:

  Գծային չափերով Մարսը համարյա  երկու անգամ փոքր է Երկրից , նրա հասարակածային շառավիղը  հավասար է 3396.9կմ : Մարսի մակերևույթի մակերեսը մոտավորապես հավասար է Երկրի ցամաքների մակերեսին:

  Մարսի բևեռային շառավիղը մոտ 20կմ-ով փոքր է հասարակածայինից,չնայած այն բանին , որ մոլորակի պտույտի պարբերությունը մեծ է քան Երկրինը, որը թույլէ տալիս ենթադրել , որ Մարսը պտույտի արագությունը փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում:

  Մոլորակի պտույտի պարբերությունը 24 ժամ 37 րոպե22.7 վայրկյան է, միջին արևային օրվա երկարությունը կազմում է 24 ժամ 39 րոպե35.24409 վայրկյան , րնդամենը երկրի օրվանից երկար է 2.7%-ով: Այսպիսով, Մարսի տարինբաղկացած է 668.6 մարսյան արևային օրերից:

Մարսի հետազոտություններ

Մարսի հետազոտությունները սկսել են վաղուց, 3,5 հազար տարի առաջ, Հին Եգիպտոսում: Առաջին մանրամասն գրառումները Մարսի տեղադրության մասին գրանցվել են բաբելոնյան աստղագետների կողմից, որոնք ստեղծել են մի շարք մաթեմատիկական մեթոդներ մոլորակի տեղադրության կանխագուշակման համար: Եգիպտացիների և բաբելոնացիների տվյալներից օգտվելով, հին հունական փիլիսոփաները և աստղագետները ստեղծեցին մանրամասն գեոկենտրոն մոդել մոլորակների շարժումը բացատրելու համար: Մի քանի դար անց հնդկական և իսլամական աստղագետները գնահատեցին Մարսի չափերը և նրա հեռավորությունը Երկրից: XVI դարում Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը առաջարկեց հելիոկենտրոն մոդելը բացատրելու համար Արեգակնային համակարգը շրջանաձև մոլորակային ուղեծրերով: Նրա տվյալները վերանայվեցին Յոհան Կեպլերի կողմից, ով և հաշվարկեց Մարսի ճշգրիտ էլիպտիկ ուղեծիրը, որը համընկնում էր դիտարկվողի հետ:

1659 Ֆրանչեսկո Ֆոնտանան, դիտարկելով Մարսը աստղադիտակով, կատարեց մոլորակի առաջին գծանկարը: Նա պատկերեց սև կետ պարզ արտահայտված շրջանի մեջ:

1660 թվականին սև կետին ավելացան երկու բևեռային գլխարկները, որոնք ավելացրեց Ջովանի Կասսինին:

1888, տվեց առաջին անունները Մարսի մակերևույթի մանгоду Ջովանի Սկիապարելլին, որը սովորում էր Ռուսաստանումրամասներին[92]՝ Աֆրոդիտեյի, Էրիթրեյան, Ադրիատիկական, Կիմերիական ծովեր, Արևի, Լուսնի և Փյունիկի լճեր:

Մարսի աստղադիտակներով դիտարկումների ծաղկունքը սկսվեց XIX դարի վերջից մինչև XX դարի կեսը: Մեծ մասամբ այն պայմանավորված էր Մարսի ջրանցքների շուրջ հասարակական հետաքրքրությամբ և հայտնի գիտական վեճերով: Այս ժամանակահատվածում դիտարկումներ կատարող աստղագետներիցառավել հայտնի էին՝ Ջովանի Սկիապարելլին, Պերսիվալ Լոուելը, Վեստո Սպայֆերը, Էժեն Անտոնիադին, Էդվարդ Բերնարդը, Ռենե Ժարի-Դելոժը, Լինդսեյ Էդդին, Գավրիիլ Տիխովը, Ժերար դե Վոկուլերը: Հենց իրենք են դրել Մարսի քարտեզագրության հիմքերը և կազմել են առաջին մանրամասն քարտեզները, չնայած դեպի Մարս կատարված ավտոմատ սարքերի տիեզերական թռիչքներից հետո պարզվեց, որ դրանք բոլորը սխալ էին

Մարսի վրա կյանք կա

Հանրաճանաչ գաղափարը այն մասին, որ Մարսը բնակեցված է բանական մարսեցիներով, լայն տարածում ստացավ XIX-րդ դարում: Ջովանի Սկիապարելլիի հայտնաբերած, այսպես կոչված ջրանցքները համատեղ Պերսիվալ Լոուելի նույն թեմայով գրքի հետ հանրաճանաչ դարձրեցին չորացող ու սառը կլիմայով մոլորակի մասին գաղափարը, որտեղ գոյություն ունի հինավուրց քաղաքակրթություն: Քաղաքակրթություն, որը իրականցնում է ոռոգման աշխատանքներ:

Ուրիշների դիտարկումները և հայտնի մարդկանց այս թեմայով արտահայտությունները սկիզբ դրեցին այսպես կոչված «Մարսյան տենդին» («Mars Fever»): 1899 թվականին, մթնոլորտային ռադիոաղմուկի իր ուսումնասիրությունների ժամանակ Նիկոլա Տեսլան, օգտագործելով Կոլորադոյի աստղադիտարանի ընդունիչները, ստացավ կրկնվող ազդանշան: Հետագայում նա առաջ քաշեց կարծիք, որ դա կարող է լինել ազդանշան այլ մոլորակներից, օրինակ` Մարսից: 1901 թվականին հարցազրույցի ժամանակ Տեսլան ասաց, որ նա կարծում է որ ռադիոաղմուկը կարող է ունենալ արհեստական ծագում: Չնայած այն հանգամանքին, որ նա չէր կարողանում վերծանել դրանց իմաստը, նրան անհնարին էր թվում, որ այդ ազդանշանները կարող էին ծագել պատահական ձևով: Նրա կարծիքով դա մեկ մոլորակի ողջույնն էր մյուսին:

Տեսլայի վարկածը ստացավ հայտնի բրիտանացի ֆիզիկոս Ուիլիամ Թոմսոնի կրքոտ օժանդակությունը, ով, այցելելով ԱՄՆ 1902 թվականին, ասաց, որ իր կարծիքով Տեսլան ստացել է մարսեցիների ազդանշանը, որը ուղարկվել էր ԱՄՆ: Սակայն, հետագայում Ուիլիամ Թոմսոնը կտրականապես հերքում էր, իր կողմից այդպիսի արտահայտության անելու փաստը` «Իրականում ես ասել եմ, որ Մարսի բնակիչները, եթե նրանք գոյություն ունեն, անկասկած կարող են տեսնել Նյու Յորքը, մասնավորապես նրա էլեկտրական լույսերը»

Այսօր, կյանքի զարգացման և պահպանման անհրաժեշտ պայման է համարվում մոլորակի վրա հեղուկ ջրի առկայությունը նրա մակերևույթի վրա: Ինչպես նաև գոյություն ունի նաև պայման, որ մոլորակի ուղեծիրը գտնվի այսպես կոչված Բնակելի գոտում, որը Արեգակնային համակարգում սկսվում է Վեներայից այն կողմ և սահմանափակվում է Մարսի մեծ կիսաառանցքով: Պերիհելիի ժամանակ Մարսը գտնվում է այս գոտու մեջ, սակայն ցածր մթնոլորտային ճնշումը խոչնդոտում է հեղուկ ջրի առաջացմանը զգալի տարածության վրա բավականին երկար ժամանակի ընթացքում: Վերջին տվյալները վկայում են այն մասին, որ Մարսի մակերևույթի վրա գոյացած ցանկացած ջուրը չափազանց աղի է կամ թթվային երկրանման կյանքի պահպանման համար:

Մագնիտոլորտի բացակայությունը և չափազանց բարակ մթնոլորտը նույնպես հանդիսանում են կյանքի պահպանման համար խնդիրներ: Մոլորակի մակերևույթին մոտ տեղի են ունենում տաք հոսանքների չափազանց թույլ տեղաշարժեր, այն վատ է մեկուսացված Արեգակնային քամու մասնիկների ռմբակոծությունից: Բացի այդ, տաքանալիս սառած ջուրը ակնթարթորեն գոլորշիանում է, ցածր մթնոլորտային ճնշման պատճառով, շրջանցելով հեղուկ վիճակը: Մարսը նույնպես գտնվում է այսպոս կոչված «երկրաբանական մահվան» եզրին: Հրաբխային գործունեության դադարեցումը ամենայն հավանականությամբ կանգնեցրել է միներալների և քիմիական տարրերի շրջապտույտը մակերևույթի և մոլորակի ընդերքի միջև

Մարսի կլիման

Կլիման Մարսի վրա, ինչպես և Երկրի վրա, ունի սեզոնային բնույթ: Տարվա ցուրտ ժամանակին նույնիսկ բևեռային գլխարկներից դուրս մակերևույթի վրա կարող է ձևավորվել բաց գույնի եղյամ: «Ֆենիկս» սարքը գրանցել է ձյուն, սակայն ձյան փաթիլները ցնդում էին առանց մակերևույթին հասնելու:

ՆԱՍԱ-ի տվյալներով (2004), միջին ջերմաստիճանը մոլորակի վրա կազմում է ~210 Կ (−63 °C): Վիկինգ իջեցվող սարքերի տվյալներով, օրվա ջերմաստիճանի տատանումը կազմում է 184 - 242 Կ (−89-ից −31°C) (Վիկինգ-1), իսկ քամու արագությունը` 2—7 մ/վ (ամառ), 5—10 մ/վ (աշուն), 17—30 մ/վ (փոշու փոթորիկ):

Մարս-6 իջեցվող սարքի տվյալներով, Մարսի տրոպոսֆերայի միջին ջերմաստիճանն է 228 Կ, տոպոսֆերայում ջերմաստիճանը նվազում է միջինում 2,5 աստիճան ամեն կիլոմետր, իսկ տրոպոդադարից (30 կմ) վեր ընկած ստրատոսֆերանունի համարյա հաստատուն 144 Կ ջերմաստիճան:

Կարլ Սագանի անվան կենտրոնի հետազոտողների տվյալներով, վերջին ժամանակներս Մարսի վրա գնում է համընդհանուր տաքացում: Այլ մասնագետները գտնում են, որ այսպիսի եզրակացություններ դեռ վաղ է կատարել:

Գոյություն ունեն տվյալներ, որ անցյալում մթնոլորտը կարող էր լինել ավելի խիտ, իսկ կլիման ավելի տաք և խոնավ, և Մարսի մակերևույթի վրա գոյություն ուներ հեղուկ ջուր և տեղում էին անձրևներ: Այս տեսության ապացույց կարող է հանդիսանալ ALH 84001 երկնաքարի վերլուծությունը, որի արդյունքում պարզվեց, որ մոտ 4 միլիարդ տարի առաջ Մարսի վրա ջերմաստիճանը կազմում էր 18 (±4) °C:

Գծային չափերը

Գծային չափերով Մարսը համարյա երկու անգամ փոքր է Երկրից, նրա հասարակածային շառավիղը հավասար է 3396,9 կմ (Երկրի շառավիղի 53,2 %): Մարսի մակերևույթի մակերեսը մոտավորապես հավասար է Երկրի ցամաքների մակերեսին:

Մարսի բևեռային շառավիղը մոտ 20 կմ-ով փոքր է հասարակածայինից, չնայած այն բանին, որ մոլորակի պտույտի պարբերություն մեծ է քան Երկրինը, որը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Մարսի պտույտի արագությունը փոփոխվել է ժամանակի ընթացքում:

Մոլորակի զանգվածը կազմում է 6,418 ×1023 կգ (Երկրի զանգվածի 11 %): Ազատ անկման արագացումը հասարակածում հավասար է 3,711 մ/վ² (երկրինի 0,378), առաջին տիեզերական արագությունը կազմում է 3,6 կմ/վ իսկ երկրորդը՝ 5,027 կմ/վ:

Մոլորակի պտույտի պարբերությունը 24 ժամ 37 րոպե 22,7 վայրկյան է (աստղերի համեմատ), միջին արևային օրվա երկարությունը կազմում է 24 ժամ 39 րոպե 35,24409 վայրկյան, ընդամենը երկրի օրվանից երկար է 2,7 %-ով: Այսպիսով, Մարսի տարին բաղկացած է 668,6 մարսյան արևային օրերից:

Մարսը իր առանցքի շուրջ պտտվում է ուղեծրի ուղղահայացի համեմատ 25,19° անկյան թեքումով: Պտույտի առանցքի թեքումը ապահովում է Տարվա եղանակներիփոփոխությունը: Ընդ որում, ուղեծրի ձգվածությունը բերում է եղանակների ավելի մեծ տարբերությունների և երկարության: Այսպես, հյուսիսային գարունը և ամառը իրաի հետ վերցրած տևում են 371 արևային օր, այսինքն զգալիորեն ավելին քան Մարսի տարվա կեսն է: Դրա հետ մեկտեղ, նրանք ընկնում են Մարսի ուղեծրի այն հատվածի վրա, երբ Մարսը հեռու է գտնվում Արեգակից: Այդ պատճառով Մարսի հյուսիսային ամառը երկար է և ցուրտ, իսկ հարավայինը՝ կարճ և տաք:

Մարսի հրաբուխները

Հյուսիսային կիսագնդում, հսկայական հրաբխային հարթավայրերից զատ, գտնվում են խոշոր հրաբուխների երկու շրջան` Թարսիս և Էլիզիումշրջանները: Թարսիսը հսկայական հրաբխային հարթավայր է 2000 կմ երկարությամբ, որը հասնում է միջին մակարդակից 10 կմ բարձրության: Նրա վրա են գտնվում երեք խոշոր վահանաձև հրաբուխ` Արսիա լեռը, Սիրամարգի լեռը և Ասկրիաուս լեռը: Թարսիսի սահմանին մոտ է գտնվում, Մարսի ևԱրեգակնային համակարգի ամենաբարձր[7] Օլիմպոսը լեռը: Օլիմպոսը հասնում է 27 կմ բարձրության իր ստորոտի համեմատ[7] և 25 կմ Մարսի միջին մակարդակի համեմատ, և զբաղեցնում է 550 կմ տրամագծով տարածք, որը շրջապատված է տեղ-տեղ 7 կմ հասնող զառիթափներով: Օլիմպոսի ծավալը 10 անգամ գերազանցում է Երկրի ամենախոշոր հրաբուխի` Մաունա-Կեայի ծավալը: Այստեղ են գտնվում նաև մի քանի ավելի փոքր հրաբուխներ: Էլիզիումը բարձրավանդակ է մինչև վեց կիլոմետր բարձրությամբ միջին մակարդակի համեմատ, երեք հրաբուխներով՝ Հեկատա գմբեթ, Էլիզիում լեռ և Ալբոր գմբեթ:

Այլ տվյալներով Օլիմպոս լեռան բարձրությունը կազմում է 21287 մետր զրոյական մակարդակի նկատմամբ և 18 կիլոմետր շրջապատող տեղանքի նկատմամբ, հիմքի տրամագիծը կազմում է մոտ 600 կմ: Հիմքը զբաղեցնում է 282600 կմ² մակերես[36]: Կալդերան (գոգավորություն հրաբխի կենտրոնում) ունի 70 կմ լայնություն և 3 կմ խորություն[36]:

Թարսիս բարձրավանդակը կտրտված է բազմաթիվ տեկտոնիկ ճեղքերով, հաճախ շատ բարդ կառուցվածքով և բավականին երկար: Նրանցից ամենամեծը, դա Մարիների հովիտներն են, որոնք լայն ուղղությամբ ունեն համարյա 4000 կմ երկարություն (մոլորակի շրջագծի չորրորդ մասը), լայնությունը հասնում է 600 իսկ խորությունը 7 - 10 կմ[37][38]: Չափերով այս ճեղքը համեմատելի է Երկրի Արևելաաֆրիկյան րիֆտի հետ: Նրա զառիվեր լանջերին տեղի են ունենում Արեգակնային համակարգի ամենամեծսողանքները: Մարիների հովիտները հանդիսանում են Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ կիրճը: Այն հայտնաբերվել է «Մարիներ-9» սարքի միջոցով 1971թվականին:

Օլիմպոս

Օլիմպոսը հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ամենաբարձր լեռը, իսկ Մարիների հովիտները ամենամեծ կիրճն է: Դրանից բացի, 2008 թվականի հունիսին «Nature» ամսագրում հրապարակված երեք հոդվածներում տեղեկացվում էր այն մասին, որ Մարսի հյուսիսային կիսագնդում է գտնվում Արեգակնային համակարգում հայտնի ամենամեծ հարվածային խառնարանը: Այս խառնարանի երկարությունն է 10,6 հազ. կմ, իսկ լայնությունը 8,5 հազ. կմ, որը մոտավորապես չորս անգամ մեծ է քան ամենամեծ հարվածային խառնարանը, որը մինչ այդ նույնպես հայտնաբերվել էր Մարսի վրա, նրա հարավային բևեռի մոտակայքում:

Յուպիտեր :Ծանոթացում

Յուպիտեր, կամ Լուսնթագ, Արեգակից իր հեռավորությամբհինգերորդ և արեգակնային համակարգի ամենամեծ մելերակն է: Ինչպես Սատուրնը, Ուրանը ևՆեպտունը դասվում է գազային հսկա մոլորակների դասին:  

  Մոլորակը հայտնի է մարդկությանը հնագույն ժամանակներից,ինչը և արտացոլվել է տարբեր մշակույթների դիցաբանության և կրոնական համոզմունքներիմեջ՝ Միջագետքի, Բաբելոնի, Հունաստանի և այլն: Ժամանակակից միջազգային աստղագիտականմիության կողմից ընդունված անունը՝ Յուպիտեր, ծագում է հին հռոմեական բարձրագույն աստծոանունից:

  Յուպիտերի վրա տեղի են ունենում մի շարք մթնոլորտային երևույթներ, ինչպիսիք են փոթորիկների, կայծակներիև բևեռաթայլեր, որոնք մի քանի անգամ մեծ են ու ուժգին քան Երկրի վրա: Ուշագրավ է Յուպիտերիմթնոլորտում ձևավորված Մեծ Կարմիր հետքը, որի մի հսկա մրրիկ է և հայտնի է 17-րդ դարիցի վեր:Իր տրամագծով այն գերազանցում է Երկիր մոլորակը:

  Յուպիտերը ունի առնվազն 66 արբանյակներ, որոնցիցամենամեծերը ՝ Իո, Եվրոպա, Գանիմեդը և Կալիստոն հայտնաբերվել են Գալիլեո Գալիլեյի կողմից1610 թվականին:

  Յուպիտերի հետազոտությունները կատարվում են Երկրիվրա գտնվող և ուղեծրում գործող աստղադիտակներով, ինչպես նաև սկսած 1970 թվականից դեպիայս մոլորակն  են ուղարկել ութ միջմոլորակայինտիեզերական կայաններ՝ ՆԱՍԱ-ի , , և այլն:

  Մեծ առճակատման ժամանակ Յուպիտերը տեսանելի է անզեն աչքով, որպես ամենավառ երկնային  մարմիններից մեկը Լուսնից և Վեներայից հետո: Յեւպիտերի սկավառակը և արբանյակները հանդիսանում են սիրող աստղագետների ամենասիրած դիտարկման մարմինները, նրանք կատարել են մի քանի նշանակալիհայտնագործություններ:

  Հայտնաբերված են Յուպիտերի 66 արբանյակ: Դրանցից Իոն, Գանիմեդը, Կալիստոնը և Եվրոպան տեսանելի են նաև նույնիսկ հեռադիտակով , դրանք1610թ. հայտնաբերվել են  Գալիլիեո Գալիլիեյիկողմից , ուստի կոչվում են նաև Յուպիտերի  գալիլեյանարբանյակներ: Յուպիտեր մոլորակը տեսանելի է հյուսիսային կիսագնդից տարիների ընթացքում:

Յուպիտերի կարմիր բիծը

Այս մոլորակի մակերևույթի ամենաուշագրավ երևույթը Կարմիր մեծ բիծ կոչված ձվաձև տիրույթն է, որ երևում է արդեն 300 տարի: Մինչև տիեզերական սարքերի Յուպիտեր հասնելն աստղագետները չէին կարողանում հասկանալ այդ երևույթի պատճառը: Այժմ արդեն հայտնի է, որ դա հսկայական պտտահողմ է Յուպիտերի մթնոլորտում, որի չափերը 3 անգամ գերազանցում են Երկրի տրամագիծը: 

Յուպիտերի 4 արբանյակները

403 տարի առաջ 1610 թ-ին այս օրը Գալելո Գալիլեյը ուղղել է աստղադիտակը դեպի երկիինք: Նա այնտեղ տեսնել է ոչ միայն լուսնի մակերևույթը, լեռնաշղթաները և գագաթները, նաև բացահայտել է Յուպիտերի առավել խոշոր չորս արբանյակենրը՝ Իոն, Եվրոպան, Գանիմեդը և Կալիստրոն, որոնք այժմ կրում են Գալիլեի անունը:

Յուպիտերի Գանիմեդ արբանյակը իր տրամագծով գերազանցում է Մերկուրի մոլորակի տրամագծին: Իսկ Եվրոպա արբանյակի վրա հայտնաբերվել է հսկայական օվկիանոս, Իոն հայտնի է նարնով, որ նրա վրա գործում է Արևային համակարգի ամենահզոր հրաբուխները:

Արբանյակների  բացահայտման առաջնայնությունը վիճարկել է գերմանացի աստղագետ Սիմոն Մարիուսը, որը այդ արբանյակները տեսել է 1609 թ.-ին, սակայն չի հրապարակել իր հայտնագործությունը:

Հսկա մոլորակների ամենամեծ արբանյակները

Իո արբանյակ

Հայտնաբերվել է 1865 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Քրիստիան Պետերսի կողմից  Քլինստոնում:

Միջին հեռավորությունը Արեգակից կազմում է 2,653792 ա.մ., առավելագույնը մոտենում է 2,1465 ա. մ. հեռավորության վրա և հեռանում 3,1611 ա. մ., իսկ Երկրի ուղեծրին Իո աստերոիդը նվազագույնը մոտենում է 1,1627 ա. մ. հեռավորության վրա: Արեգակի շուրջ մեկ ամբողջական պտույտ է կատարում 1579,06 երկրային օրվա ընթացքում, իր ուղեծրով շարժվելով միջինում 0,227984 աստիճան/օր արագությամբ: Աստերոիդի ուղեծրի հարթությունը և խավարածրի հարթությունը իրար հետ կազմում են 11,96° անկյուն:

Եվրոպա արբանյակ

  Յուպիտերի վեցերրորդ արբանյակն է, Գալիլեյան արբանյակներից ամենափոքրը։ Հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին։ Ենթադրվում է, որ Եվրոպայի սառցե մակերևույթի տակ գտնվում է օվկիանոս, որտեղ կարող է նաև կյանք գոյություն ունենալ։

Արբանյակի հայտնագործման մեկ այլ թեկնածու էր գերմանացի աստղագետ Սիմոն Մարիուսը, որը դիտել էր այն 1609 թվականին, բայց չէր հրատարակել հայտնաբերված տվյալները։

«Եվրոպա» անվանումը կապված է հին հունական առասպելաբանության հերոսներից մեկի՝ Զևսի (Յուպիտերի) սիրուհու անվան հետ։ Այս անվանումը առաջարկվել է Սիմոն Մարիուսի կողմից 1614 թվականին, բայց երկար ժամանակ գործածման մեջ չի եղել։ Գալիլեյը իր հայտնաբերած 4 արբանյակներն անվանել էր 

Գանիմեդ արբանյակ

Գանիմեդ  , Յուպիտերի յոթերորդ արբանյակն է, Գալիլեյան արբանյակներից ամենափոքրը։ Հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին։ Հանդիսանում է Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանյակը, 8 %-ով մեծ է Մերկուրիից (Գանիմեդի տրամագիծը հավասար է 5 268 կիլոմետրի), իսկ զանգվածով զիջում է այդմոլորակին համարյա երկու անգամ - 45 %-ով: Համեմատության համար, Գանիմեդի տրամագիծը 2 %-ով մեծ է Տիտանի տրամագծից, որը մեծությամբ երկրորդ արբանյակն է Արեգակնային համակարգում, ինչպես նաև Գանիմեդը ամենամեծ զանգվածը ունի մոլորակների արբանյակների միջև, նրա զանգվածը 2,02 անգամ մեծ է երկրային Լուսնի զանգվածից: Կատարելով մեկ պտույտ Յուպիտերի շուրջ մոտ յոթ օրվա ընթացքում, Գանիմեդը գտնվում է 1:2:4 ուղեծրային ռեզոնանսում երկու այլ Յուպիտերի արբանյակների՝ Եվրոպայի և Իոյի հետ:

Գանիմեդը կազմված է մոտավորապես հավասար քանակի սիլիկատային ապարներից և ջրային սառույցից: Սա ամբողջությամբ դիֆերենցացված մարմին է հեղուկ միջուկով, որը հարուստ է երկաթով: Գանիմեդի վրա ենթադրաբար գոյություն ունի ստորերկրյա օվկիանոս, որը գտնվում է սառույցի շերտերի և մակերևույթի միջև, մոտավորապես 200 կիլոմետր խորության վրա: Գանիմեդի մակերևույթը ներկայացված է երկու տեսակի լանդշաֆտներով: Մուգ շրջանները, որոնք զբաղեցնում են մակերևույթի մեկ երրորդ մասը, ծածկված են հարվածային խառնարաններով, որոնց տարիքը հասնում է չորս միլիարդ տարվա: Ավելի պայծառ մասերը, որոնք ծածկում են մնացած մակերևույթը, հարուստ են լայն իջվածքներով և լեռնաշղթաներով, ավելի երիտասարդ տարիք ունեն: Պայծառ մասերի կտրտվածության պատճառը վերջնականորեն չի ուսումնասիրված, սակայն, հավանաբար, արդյունք է տեկտոնիկ ակտիվության, որը առաջացել է պարբերական տաքացումների արդյունքում:

Գանիմեդը Արեգակնային համակարգի միակ արբանյակն է, որն ունի սեփական մագնիտոսֆերա, որը, ամենայն հավանականությամբ, առաջացել է կոնվեկցիայի արդյունքում, հեղուկ, երկաթով հարուստ միջուկում: Ոչ մեծ մագնիտոսֆերան պարփակված է ավելի հզոր Յուպիտերի մագնիտոսֆերայի մեջ և կապված է նրա հետ «բաց» ուժային գծերով: Արբանյակը ունի նաև բարակ թթվածնային մթնոլորտ, որի մեջ կան O, O 2  և, հնարավոր է O 3  (օզոն): Մթնոլորտում կա ատոմային ջրածին աննշան քանակներով: Կապը արբանյակի իոնոսֆերայի և մթնոլորտի միջև առայժմ պարզ չէ:

Գանիմեդի հայտնաբերումը պատկանում է Գալիլեո Գալիլեյին, ով առաջին անգամ տեսավ այն 1610 թվականի հունվարի 7-ին: Շուտով Սիմոն Մարիուսը առաջարկեց արբանյակի անվանումը, ի պատիվ դիցական Գանիմեդի` հին-հունական սեղանապետ-աստծո, Զևսի սիրեկանի: Գանիմեդի հետազոտությունները տիեզերական սարքերով սկսվեց «Պիոներ-10» ԱՄԿ-ով Յուպիտերի համակարգի հետազոտություններից: «Վոյաջեր» ծրագրով կատարվեցին ավելի մանրակրկիտ հոտազոտություններ և հնարավոր եղավ ճշտել նրա չափերը: Ստորերկրյա օվկիանոսը և մագնիսական դաշտը հայտնաբերվեցին «Գալիլեո» ԱՄԿ-ի միջոցով: Յուպիտերի արբանյակների հետազոտություննրի նոր առաքելությունը` «Europa Jupiter System Mission»(EJSM), հաստատված է 2009 թվականին, իսկ թռիչքը նախատեսվում է իրականացնել 2020 թվականին:

Կալիստո արբանյակ

Կալիստո  (հուն.՝  Καλλιστώ ), Յուպիտերի արբանյակն է, Գալիլեյան արբանյակներից ամենափոքրը։ Հայտնաբերվել է Գալիլեո Գալիլեյի կողմից 1610 թվականին։ Անվանվել է հին հունական աստված Զևսի սիրուհի Կալիստոյի անվամբ: Կալիստոն Արեգակնային համակարգի մեծությամբ երրորդ արբանյակն է:

Արբանյակի հայտնագործման մեկ այլ թեկնածու էր գերմանացի աստղագետ Սիմոն Մարիուսը, որը դիտել էր այն 1609 թվականին, բայց չէր հրատարակել հայտնաբերված տվյալները։