Աշխատանքային հոգեբանություն

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ

ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

ՖԱԿ. ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒ ԵՎ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ԿՈՒՐՍ І

Ռեֆերատ

Առարկա- Մասնսգիտական ներածություն

Թեմա - Աշխատանքի հոգեբանության

Դասախոս- Պողոսյան Վ.

Ուսանող- Արզումանյան Ելենա

2012թ

Ներածություն

Որքան էլ բազմաթիվ ու բազմազան են մարդկային գործունեության դրսևորումները, նպատակներն ու դրդապատճառները, այնուամենայնիվ դրանք մտցվում են երեք հիմնական տեսակների մեջ, խաղ, ուսուցում, աշխատանք:

Ծնվելու պահից մարդը օժտված է լինում կենսաբանական , հոգեֆիզիոլոգիական ակտիվությամբ, որն աստիճանաբար, նրա ներքին ծրագրավորված աճի ու զարգացման հետևանքով, ինչպես նաև սոցիալակն շրջապատի ազդեցության տակ, սկսում է ձևավորվել որպես գործունեություն:

Խաղը ակտիվության այն տեսակն է, որն իրագործվում է հանուն հենց այդ ակտիվության և նրա պատճառած հաճույքի: Աշխատանքից այն տարբերվում է նրանով, որ վերջինը, ինչպես տեսանք, հետապնդում է որոշակի նպատակ` նյութական, հոգևոր և այլն: Աշխատանքն ինքնանպատակ չէ, ինչպես խաղը: Աշխատանքը կարող է ներառել որոշ խաղային գործողություններ, իսկ խաղը կարող է հետապնդել որոշ նպատակներ, որոնք նրա սահմաններից դուրս են գալիս:

Ուսուցում: Գործունեության այն տեսակը , որի հիմնական նպատակը գիտելիքնեիր յուրացումն է, անվանում ենք ուսումնական գործունեություն կամ պարզապես ուսուցում: Ուսումնական գործունեությունը մարդկային ակտիվության բարդ ու դժվարին ձևերից մեկն է: Այն կամքի մեծ լարում և համառություն է պահանջում: Այս գործում մեծ դեր է խաղում ուսուցիչը, որը ոչ միայն գիտելիքներ է հաղորդում երեխաներին այլ նաև կրթում և դաստիարակում է:

Աշխատանքի հոգեբանություն

Աշխատանքը (աշխատանքային գործունեությունը) մարդու նպատակասլաց ակտիվության այն տեսակն է , որի նպատակնը նյութական կամ հոգևոր արժեքներ ստեղծումն է: Դրանք այնպիսի արժեքներ են ( գորխիքներ, սննդամթերք, կենցաղային տարբեր պարագաներ, գրքեր և մշակութային այլ արժեքներ), որոնք նախատեսված են մարդկանց պահանջմունքները բավարարելու համար, իսկ պահանջմունքը դա ինչ-որ բանի կարիքն է, որ զգում է մարդը, նաև կենդանին, առանց որի նրա կենսագործունեությունն ու զարգացումը կկորցներն իրենց արդյունավետությունը: Եթե խաղը որոշ իմաստով հեդոնիստական է և ինքնանպատակ, ապա աշխատանքը միշտ միտված է դեպի իր վերջնական, օգտակար արդյունքները, թեև նրա կատարման ընթացքը ևս, անկասկած կարող է հաճելի լինի մարդու համար: Ավելին, պետք է ձգտել , որպեսզի աշխատանքը մարդու համար լինի հաճելի, նրա ինքնահաստատմանն ու զարգացմանը նպաստող, քանի որ այդ դեպքում այն ավելի աչդյունավետ է լինում:

Առանց աշխատանքի չկա և չի կարող լինել ոչ լիարժեք հասուն մարդ և ոչ էլ հասարակություն: Եթե մենք ասում ենք , որ մարդը «խաղացող կենդանի է», ապա է՛լ ավելի մեծ հիմանավորվածությամբ կարող ենք պնդել, որ մարդն աշխատող կենդանի է: Աշխատանքն է մարդկանց և ողջ հասարակության բարօրության հիմքը: Այն ազգերն են հասնում անկախության, բարգավաճման ու հզորացման, որոնք գիտոն լավ աշխատոլ: Թալանը , ավազակությունը միայն ժամանակավոր և անկայուն բարօրություն կարող է տալ: Աշխատանքն իր բնույթով հասարակական երևույթ է : Այն ամենը, ինչ մարդը ստանում է իր պահանջմունքները բավարարելու համար, ստանում է հասարակությումից և իր աշխատանքի դիմաց: Ոչ մի մարդ չի կարող միայնակ արտադրել այն ամենը, ինչ պետք է իրեն և իր ընտանիքին, մերձավորներին: Հասարակությունից և նրա աշխատանքային հարաբերություններից դուրս նա իր պահանջմունքները բավարարել չի կարող:

Ժամանակակից մարդու աշխատանքը կատարվում է բարդ գործիքների և սարքերի օգնությամբ և մեծ մասամբ խմբային, կոլեկտիվ բնույթ ունի: Ահա թե ինչու այն նաև սոցիալական հոգեբանության ուսումնասիրության առարկա է:

Աշխատանքի մոտիվացիան: Աշխատանքային գործունեությունն ունի և՛ ներքին, և՛ արտաքին մոտիվացիա : Դա նշանակում է, որ մարդն աշխատում է և իր ներհոգեկան ուժերի, պահանջմունքների մղումով, և արտաքին պահանջների ազդեցության տակ:

Աշխատանքի մոտիվացիան բավականին ակնհայտ է և հիմնականում ունի տնտեսական բնույթ: Մենք աշխատում ենք ապրուստ վաստակելու համար, որպեսզի կարողանանք կերակրել ու հագցնել մեզ և մեր ընտանիքի անդամներին: Աշխատանքը ծերության օրերին մեզ ապահեվում է թոշակով, որոշակի դիրք է տալիս հասարակության մեջ:

Ավելի նուրբ ու բազմազան են աշխատելու ներքին դրդապատճառները: Աշխատանքի հոգեբանության բնագավոռի մասնագետներն առանձնացնում են այսպիսի ներքին դրդապատճառներ.

ա) Աշխատանքային էթիկա – սոցիալ հոգեբանական առումով հասուն մարդիկ համոզված են, որ իրենք աշխատելու բարոյական պարտականություն ունեն և պետք է օգուտ բերեն հասարակությանը: Ծուլությունն ու անբանությունը նրանք հակաբարոյական են համարում : Ինչպես ցույց են տվել սոցիալական հետազոտությունները, նույնիսկ նյութապես միանգամայն ապահովված մարդկանց 70 տոկոսից ավելին չաշխատելն անբարոյականություն են համարում:

բ) Մարդու աշխատանքը և աշխատանքային գործունեության ոլորտում գրաված դիրքը ներթափանցում էեն նրա ինքնագիտակցության մեջ, այն պատկերացման մեջ, թե ով է ինքը: Երբ մարդը խորհրդածում է իր անձի և կյանքի մասին, ապա առաջին հարցերից մեկը, որ այդ կապակցությամբ ծագում է նրա գլխում, այն է. թե ով է ինքը, ինչ գործով է զբաղված. «Ես ուսուցիչ եմ» , «Ես գյուղատնտես եմ», «Զինվոր եմ» և այլն` ահա անն պրոֆեսիոնալ- դերային բնորոշումը, որ մարդիկ առաջին հերթին տալիս են իրենք իրենց:Հետաքրքրական է , որ երբ հարցաթերթիկների օգնությամբ փորձում են պարզել մարդկանց պատկերացումներն իրենց մասին , ապա նրանք առաջին ընտրում են այն բնորոշումներն, որոնք վերաբերվում է իրենց զբաղմունքին և ըստ այդմ էլ, գրաված պրոֆեսիոնալ դիրքին:

գ) Ինքնաիրականացման մոտիվացիա: Հաճախ մենք մեր անձնական արժեքները, պահանջմունքներն ու հետաքրքրությունները դրսևորում ենք աշքատանքի միջոցով: Մենք կարող ենք այնպիսի մասնագիտություն ընտրել , որը թույլ է տալիս դրսևորել այդ ամենը: Աշխատանքի շատ տեսակներ ակնհայտորեն ունեն ինքնադրսևորման և ինքնաիրականացման բնույթ: Այդպիսին են, օրինակ. Գիտնականի, տիեզերագնացի, մարզիկի և այլ մասնագետների աշխատանքները:

դ) Եթե մարդու կատարած աշխատանքը բարձր են գնահատում, ապա նրա ինքնագնահատականը բարձրանում է, ուժեղանում է նրա արժանապատվության զգացումը: Տարբեր անձինք նշանակություն են տալիս նվաճումների տարբեր կողմերին, ոմանք իրենք իրենց հարգում են այն դեպքում, երբ կարողանում են շատ դրամ ձեռք բերել, գրողը` երբ իր ստեղծագործություններն ընդունվում են հասարակության կողմից, գիտնականն` երբ իր հետազոտությունների արդյունքները գոհացնում և բարձր են գնահատվում և այլն: Իսկ աշխատանքում ձախողվելիս մեր ինքնահարգանքի, ինքնագնահատականի մակարդակը իջնում է:

ե) Աշխատանքը կատարելու մոտիվացիան ուժեղանում է նաև նրա սոցիալական արժեքի շնորհիվ: Աշխատանքային գործունեության ոլորտում մարդիկ ընդլայնում են իրենց սոցիալական կապերը, նոր ընկերներ, նոր բարեկամներ և ինչու չէ նոր հակառակորդներ են ձեռք բերում: Կատարելով պրոֆեսիոնալ դերեր, մարդը հնարավորություն է ստանում ճշտել իր ֆունկցիաները հասարակության մեջ, իր դերը զանազան հանրություններում:

Ահա այդպիսի բազմազան դրդապատճառներ ունի մեր աշխատանքային գործունեությունը: Այն միաժամանակ բավարարում է մարդկային մի շարք պահանջմունքներ և նպաստում է անձի զարգացմանը:

Մարդը աշխատանքային գործունեության մեջ կարող է ենթարկվել տարատեսակ սթրեսների և ֆրուստրացիաների: Դռանց պատճառ կարող է հանդիսանալ զանազան երևույթների ներգործությունը մարդու վրա: Դրանցից են.

ա) Ֆիզիկականմիջավայրը, աղմուկը, ծուխը, լուսավորվածությունը, միջավայրի աղտոտվածությունը, մարդկանց կուտակումները և այլն

բ) Աշխատանքի ծանրությունը, մեծ պատասխանատվությունը, ձանձրույթը, դերաըին կոնֆլիկտները:

գ) Սոցիալ- հոգեբանական սթրեսները, աշխատակիցների և ղեկավարների հետ վատ հարաբերությունները:

դ) Հազմակերպական սթրեսները, գերկազմակերպվածությունը կամ, ընդհակառակը, աշխատանքային կոլեկտիվի անկազմակերպ վիճակը, վարվող քաղաքականությունից անտեղյակությունը, խտրականության տարբեր տեսակների առկայությունը, վճիռների կայացմանը մասնակցելու անհնարինությունը, սեփական համոզմունքներին դեմ գնալու անհրաժեշտությունը ղեկավարների ճնշման տակ:

Աշխատանքի ոլորտում մարդու վրա ազդող սթրեսներին և ֆրուստրացիաներին միանում են նաև կյանքի այլ ոլորտներում առկա բացասական այլ գործոններ. առօրյա կյանքի տհաճությունները, ամուսնական կոնֆլիկտները, սոցիալական կյանքում կատարվող կտրուկ փոփոխությունները:

Աշխատանքի ոլորտում սթրեսներին և ֆրուստրացիաների վիճակներ ապրելով մարդիկ իրենց տհաճությունները տեղափոխում են ընտանիք և այլ սոցիալական խմբեր և ընդհակառակը այդ միջավայրում ունեցած կոնֆլիկտներն ու ֆրուստրացիաներն ազդում են աշխատանքի վայրում նրանց վիճակի վրա և նոր խնդիրներ են ստեղծում:

Աշխատանքային սթրեսի հետևանքները մի քանիսն են .

ա. Սուբյեկտիվ հետևանքներից են տագնապը, ճնշվածությունն ու հոգնածությունը, ինքնահարգանքի նվազումը,

բ. Վարքային հետևանքներն են հուզական պոռթկումները, ոգելից խմիչքների նկատմամբ հակվածությունը, դժբախտ պատահարների մեջ ընկնելու հակվածությունը, շատակերությունը, ծխելը և այլ մոլուցքներ:

գ. Իմացական հետևանքներից են ուշադրության ու գիտակցության ոլորտի նեղացումը և աշխատանքային օբյեկտների վրա կենտրոնանալու դժվարությունը, վճիռներ կայացնելու կարողության թուլացումը և այլն:

դ. Առողջական վիճակի փոփոխություններից կարելի է հիշատակել արյան բարձր ճնշումը և ադապտացիայի այլ հիվանդություններ:

Ինչպե՞ս մեղմացնել աշխատանքային սթրեսները: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է բարելավել աշխատանքի ֆիզիկական պայմանները: Պետք է տեսնել թէ արդյո՞ք անհամապատասխանություն չկա անձի ընդունակությունների և պրոֆեսիոնալ դեիր միջև: Աշխատանքի ոլորտում անձին ներկայացվող պահանջները պետք է ձևակերպվեն պարզ ու հստակորեն : Եթե աշխատողները գանգատներ ունեն ապա ղեկավարությունը պետք է ուշադրությամբ լսեն և օգնեն նրանց:

Մարդու ունակությունները, հետաքրքրություններն ու անձնային գծերը պետք է համապատասղանեն աշխատանքին և դրա կատարման պայմաններին: Միայն այդ դեպքում նա իրեն բավարարված կզգա: Բարձր աշխատանքը բավարարվածություն չի տալիս, եթե մարդն ամեն առավոտ մեծ տհաճությամբ է մեկնում իր աշխատանքի վայրը: Նման դեպքերում բացակայում է աշխատելու ներքին մոտիվացիան: Այդ վիճակում հայտնված մարդը չի կարող հաջող առաջխաղացում ունենալ իր գործունեության բնագավառում, իսկ ուրիշներից հետ մնալով չի կարող նաև սեփական անձի արժանապատվության բարձր աստիճան ունենալ:

Շատ կարևոր է կանխատեսել, թե արդյո՞ք տվյալ անձնավորությունը կարող է հարմարվել այն աշխատանքի պայմաններին ու պահանջներին, որն ընտրում է որպես գործունեության հիմնական ասպարեզ: Յուրաքանչյուր մարդ ունի հարմարվելու իր յուրահատուկ, սեփական ոճը և դրանից ելնելով ել պետք է ընտրի իր մասնագիտությունն ու աշխատանքի վայրը, եթե իհարկե ընտրելու հնարավորություն կա: Այս խնդրով զբաղվել է հատկապես ամերիկյան հոգեբան Ջոն Հոլենդը և առաջարկել է աշխատանքին համակերպվելու տեսություն. Ըստ որի գոյություն ունի համակերպվելու 6 ոճ: Այդ ոճերը հետևյալն են.

1. Իրատեսական. Այսպիսի ոճ ունեցող մարդկանց մտածողությունը կոնկրետ է, նրանք մեխանիկական ուղղվածություն ունեն և սիրում են այնպիսի աշխատանք, որը մկանների ակտիվ շարժում է պահանջում: Նրանք լավ են կատարում գյուղատնտեսական, բանվորական աշխատանքներ, ուզում են դառնալ էլեկտրիկներ, շինարարներ և այլն:

2. Հետազոտական ոճ. Այս տիպի անձինք ստեղծագործող են, մեծ մասամբ ունեն ինտրովերտ խառնվածք, զարգացած վերացական մտածողություն: Լավ են հարմարվում գիտահետազոտական հիմնարկներում, որոշ չափով ` նաև բուհերում:

3. Արտիստական ոճ. Ստեղծագործող են, հուզականորեն եքսպանսիվ են, ունեն զարգացած ինտուիցիա, շատ են հետաքրքրվում մարդկանց սուբյեկտիվ հոգեկան կյանքով: Սիրում են ակտիվորեն օգտագործել տեսողական ընկալումները: Հակված են աշխատելու արվեստի բնագավառում:

4. Սոցիալական ոճ: Այս ոճն ունեցող մարգիկ էքստրավերտներ են, շատ են մտահոգված սոցիալական խնդիրներով: Ունենում են լեզվական լավ ընդունակություններ, զարգացած խասք, այլ մարդկանց հետ կապերի մեջ մտնելու պահանջմունք: Այս տիպի անձինք լավ են կատարում ուսուցչի , խորհրդատուի, սոցիալական աշխատողի մասնագիտական գործունեություն:

5. Ձեռներեց: Այս ոճն ունեցող անձինք բռնկուն են, հակված դեպի արկածախնդրության, էքստրավերտներ են, հակված են տիրապետող դիրք գրավել հասարակության մեջ և կազմակերպություններում: Արդյունաբերության մարզում, սոցիալական և պետական կազմակերպություններում ձգտում են լիդերության և սիրում են պլանավորել ու ղեկավարել նման հիմնարկների գործունեությունը: Այս տիպի մարդկանց շարքերից են դուրս գալիս արդյունաբերական մեծ մագնատներն ու մեծ հողատերերը:

Կոնվենցիոնալ ոճ: Այս տիպի մարդիկ հաճույք են ստանում առօրյա գործերից: Ունեն զարգացած ինքնավերահսկողություն, սիրում են կարգ ու կանոն, ունեն խրախույսների ու գովասանքների արժանանալու ուժեղ պահանջմունք, նրանք հարուստ երևակայություն չունեն: Լավ են կատարում բանկային, հաշվապահական , գրասենյակային աշխատանքներ:

Հոգեբանական գրականության մեջիրավացիորեն նշվում է, որ աշխատանքային գործունեության շատ տեսակներ պահանջում են համակերպման այդ ոճերի տարբեր կոնբինացիաներ: Օրինակ, կլինիկական և խորհրդատու հոգեբան աշխատելու համար պետք է միաժամանակ լինի հետազետող, արտրստական և սացիալական կողմնորոշվածության տեր անձնավորություն: Զինվորականը պետք է լինի և՛ իրատես, և՛ կոնվենցիալ: Բայց բարձրաստիճան զինվորականները, ովքեր մեծ մասշտաբի գործողություններ են պլանավորում և պետական բարձր պաշտոններ են զբաղեցնում, պետք է լինեն նաև նախաձեռնող, ձեռներեց անձնավորություններ:

Ավելացնենք , որ ստեղծվել են հատուկ թեստեր վերը նկարագրված ոճերն ախտորոշելու և մարդկանց մասնագիտական կողմնորոշմանը օգնելու նպատակով:

Եզրակացություն

Բարձրացնել աշխատանքային մոտիվացիան նշանակում է ստեղծել այնպիսի միջավայր և աշխատանքը կազմակերպել այնպես, որ աշխատակիցների մոտ ակտիվանան աշխատանքի արդյունավետության համար անհրաժեշտ դրդապատճառները:

Աշխատանքային գործունեություն արդյունավետությունը բարձրացնելու

համար առաջարկվող թրենինգներն են`

1. Խմբային համախմբվածություն և համատեղ գործունեության արդյունավետության բարձրացում:
2. Արդյունավետ շփման հմտությունների զարգացում:
3. Հաճախորդի հետ արդյուավետ հարաբերությունների հաստատում:
4. Հաղորդակցման կարողությունների և միջանձնային ազդեցության թրենինգ:
5. Կոնֆլիկտների կառավարում:
6. Սթրեսմենեջմենթ:
7. Աշխատանքային մոտիվացիայի բարձրացում:

13