"Атомдун планеталык модели. Резерфорддун тажрыйбалары" сабактын иштелмеси (9-класс)

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: §46-47 Атомдун планеталык модели. Резерфорддун тажрыйбалары.Атомдун планеталык модели менен байланышкан кыйынчылыктар.

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Квант физикасында элементардык болукчолордун кыймыл аракеттери мындагы болуп отуучу ар туркун процесстердин журушу жонундо окутулат.Алгач атомдун тузулушун карайбыз.Атомдун ички тузулушун ар турдуу айтып келишкен.бирок 20-кылымдын башында немец физиги озунун жургузгон тажрыйбасында так моделин тузгон.мында атомдун тузулушу кун системасына окшош болгондуктан атомдун планеталык модели деп аталган.

Атомдун модели боюнча атом он жана терс заряддуу болукчолордон турат.он зарядду болукчолор протондор деп аталып ал атомдун ядросунда жайгашып атомдун негизги массасын тузот.ал эми анын айланасында терс заряддуу электрондор айланып журот.Э.Резерфорд электрондорду планеталарга ал эми ядрону кунго салыштырган.Электрон мн протондун заряддарынын модулу барабар болот,бирок протон электрондун массасынан 1836 эсе чондук кылат.

Резерфорддун тажрыйбасында коргошун кутучасына салынган радиоактивдуу элемент,экран,алтын фольгасы вакуум идиштин ичине орнотулат.коргошун кутучасындагы радиоактивдуу элемент α нурларын чыгарат,ал туптуз келип экранга чачырайт да кичинекей такты пайда кылат.Эгерде экран мн кутучанын ортосуна ото ичке алтын фольгасын койсо,α нурларынын копчулугу экранга мурдагыдай эле отуп такты пайда кылат,бирок азыраак болугу бир аз бурчка кыйшайып кээ бир болугу артка чагылат.Э.Резерфорт бул корунуштон α нурунун олчомдоруно таянып озунун жыйынтыгын чыгарат.α болукчосу + заряддуу жана 4 атомдук массага ээ.Анын кыймылынын озгоруусу атомдун ядросу тарабынан болгонун ырастайт.

Атомдун ядросу ото кичине коломду ээлеген он зарядка ээ.бирок анын массасы атомдун негизги массасын тузот.ядронун диаметри 10^-12см ден 10^-13см ге чейин.Ал атомдун 1/100000ин тузот.

Атомдун массасы 10-²⁵кг дан 10^-27кг га чейин диаметри 10^-8см га чейин.

ЖЫЙЫНТЫКТОО:

Квант физикасы атомдун ички тузулушу жана касиеттери жонундо окутат.атом он заряддуу ядродон жана терс заряддуу электрондордон турат.ал кун системасына окшош болгондуктан атомдун планеталык модели деп аталат

Баалоо:

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы:§ 48 Суутек атомунун спектри

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Э.Резерфорддун моделинде атомдун электрондору ядрону айланып журот.бирок ал ядро + электрондун – заряддуу болсо эмне учун экоо тартылып жабышып калбашын,атом нурданганда кванттык энергия кандайча жутулуп чыгарылаарын тушундуро алган эмес.бул боюнча даниялык физик Н.Бор озунун постулаттары мн жооп издеген.анын эки постулаты;

Атомдун электрондору бир нече орбиталарда айланышат.Ал орбиталардын бирине отуу мн электрон кванттык энергиясы кобойуп же азаят.чон орбитада болгон электрондун энергиясы кичине орбитадагыга караганда чон болот.Орбиталардын мындай айырмачылык катарын n–кванттык башкы сан деп аталат.n=1 n=2 ден кичине n=3 n=2 ден чон ж.б.Атомдун кванттык энергиясынын айрмасыE_m-E_n=hv

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо:

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: § 50Элементтердин Д.И.Менделеев тузгон мезгилдик системасы жана атомдордун тузулушу

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Менделеевдин мезгилдик таблицасында атомдордун жайгашуусу жанаэлектрондордун саны корсотулгонун билебиз.Бирок мында кайсы орбиталарда жайгашаарын айтылган эмес.Ар бир атомдогу электрондор бир катар орбидада жайгашат.1-2-3-4-5 болуп.бул башкы кванттык сан деп аталып,ар бир орбитага белгилуу электрондор батат.Орбитада жайгашкан электрондордун саны

2n² туюнтмасына баш иет.мында ṅ кванттык сан 1 болгондо 2 n² =2, ṅ=2 болгондо 8,ṅ=3 болгондо 18 болот ж.б.Бул мисалы биринчи орбитага 2 электрон 2-орбитага 8электрон,3-орбитага 18 электрон сыят деген соз. Элементтер мезгилдик системасы — Д. И. Менделеев элементтер мезгилдик законун таблица түрүндө туюнткан химиялык жана элементтер табигый классификациясын. И. Дёберейнер, Ж. Дюма, А.Шанкуртду, У. Одлинг, Ж-Ньюлендс. Л. Майер сыяктуу окумуштуулар химиялык элементтерди системага салууга аракеттенишсе да, элементтер, айрым бир топ ичиндеги закон ченемдүүлүгүн ачуу менен гана чектелишкен.

Бул ачылыштарга таянып, Д. И. Менделеев 1869-ж. элементтер атом массасы жана химиялык окшоштуктарына негизделген системаны сунуш кылган. Бул таблицада «ар бир химиялык элемент белгилүү гана бир орун алыш керек» деген пикир чоң мааниге ээ болгон жана кийинчерээк бир нече жаңы элементти ачууга алып келген. Германии, технеций, рений, полоний, гелий жана башка элементтер ачылышы Д, И. Менделеев законунун негизинде алдын ала айтылган.Э.м.с. келечектеги өнүгүшүнө атом түзүлүш теориясынын таасири чоң. Н. Бор жана Э. Резерфорд сунуш кылган атомдун планеттик модели, Т. Мозли рентген нур- спектрлери боюнча эксперименттери, изотоптор ачылышы, квант-мех. теориянын пайда болушу жана өнүгүшү, физ. илимин спектроскопия боюнча жетишкен ийгиликтери Э. м. с. ар тараптуу толуктап, анын жаратылыштын маанилүү закондорун бири экендигин далилдейт. Э. м. с. түзүүчүлөр элементтер конус, цилиндр, пирамида ж. 6. геометриялык фигуралар бетине ар кандай иретте спираль, көлөм жана башка түрүнде жайгаштырып көрүшкөн, бирок маңызы бир эле болгон. Алардын арасынан көпчүлүк кабыл алып, кеңири тараган кыска мезгилдүү таблица алда канча компактуу жана пайдаланууга да ыңгайлуу. Бардык химиялык элементтер тик катардагы группа жана мезгилдерге бөлүп, таблица түрүнде жайгаштыруу Э. м. с. фундаменттүү принциби. Ар бир группа же подгруппа (тик катар) жайгашкан элементтер физ.-хим. касиеттери боюнча өтө окшош келишсе, щелочтуу металлдан башталып, инерттүү газ менен аяктаган катардагы (горизонталдык) элементтер касиеттери боюнча кескин айырмаланышат. Ар бир мезгил белгилүү сандагы элементтен турат. I мезгилде — 2, II жана III мезгилдерде — 8, IV жана V мезгилдерде — 18, VI жана VII мезгилдерде — 32 элемент жайгашышы керек. VII мезгил толо элек (бүтпөгөн) мезгил, францийден башталып, азырынча 109-элемент менен аяктайт. Мындан төмөн-күдөй корутунду келип чыгат: 1. Таблицада мезгил канчалык төмөн жайгашса, ошончолук узун болот. 2. Элементтер саны бирдей. жанаша жайгашкан эки мезгил диада болот. Химиялык элементтер шарттуу түрдө s, р, d жана f элементтерге бөлүү кабыл алынган. Ар бир жаңы мезгилде жаңы электрондук катмар электрон менен толтурулуп, ар бир жуп сан менен башталган мезгилде элементтер жаңы тобу (р-, d-, f- жана башкалар) кошулуп турат. s- элементтер —туруктуу валенттүү жана мүнөздүү металлдар (суутек менен гелий металл эмстер), р-элементтер жайгашкан мезгилдер бөтөнчөлүгү алар металлдан башталып инерттүү газдар менен аяктаганында. Металл эмес элементтер бардыгы р-элементтерге кирет; d жана f -элементтер бир нече валенттүүлүккө ээ экендиги менен айырмаланат. Э. м. с. группалары (тик катары б-ча) анда жайгашкан элементтер физ.-хим. касиеттери боюнча негизги жана кошумча болуп бөлүнөт. Негизги группада элементтер саны көп жана алар узун болот. Бул группаны баштаган элементтер экинчи мезгилден орун алышкан. Бардыгы 8 башка группа бар. Булардын өзгөчөлүгү — акыркы электрону ирети менен атомдор эң сырткы энергетикалык катмарынын s жана р- АО жайгашат да, алардын бардыгы валенттик электрондор болуп эсептелинет. Кошумча подгруппалар кыска болуп, элементтер саны да башкы группага караганда азыраак болот. Алардын бардыгы дээрлик металлдар. Бул элементтер өзгөчөлүгү, алардын акыркы электрондору атом эн сырткы катмаларына жайгашпастан. сыртынан ичин көздөй эсептегенде экинчи катмарларынын d- АО жайгашат. II жана III кошумча подгруппада элементтер башкасынан бардыгы өзгөрмө валенттүүлүктү көрсөтөт, себеби реакция учурунда алардын d электрондору да химиялык байланышты пайда кылууга катышат. Бул подгруппага кирбеген элементтер — лантаноионддер жана актиноиддер. Алар экинчилик кошумча подгруппа элементтери деп аталат. Алардын өзгөчөлүгү акыркы электрондору атомдун эң сырткы кванттык деңгээлинен ичин көздөй эсептегенде 3-денгээл АО жайгашат. Жыйынтыктап айтканда, элементтер валенттик электрондору группа номерине барабар: S элементтери үчүн – ns, P – элементтери үчүн –ns np, d – элементтери үчүн ns (n-1) d, f – элементтери үчүн ns (n-2) f Жалпысынан ички өтмө элементтер деп аталат да, таблицанын алдына бөлүп өзүнчө жайгаштырылат. Элементтер мындай классификацияланышы алардын ар түрдүү касиеттерин түшүндүрүүдө чоң мааниге ээ. Э. м. с. элементтер жалпы саны белгисиз. Жасалма метод менен алынган оор элементтер (катар номери 101 жо-гору) изооптору бардыгы өтө туруксуз. 

Бышыктоо:

1. Электрондордун орбита боюнча жайланышын айтып бергиле.

2. Менделеевдин таблицасында элементтердин жайланышы физикалык жактан кандайча бекемделет?

3. Инерттик элементтер деп кандай элементтерди айтабыз?

4. Менделеевдин мезгилдик системасы кайсыл жылы ачылган жана ага канча элемент кирет?

5. Элементтер кандай турлорго болунот?

Сабакты жыйынтыктоо:Бугунку сабакта биз Менделеев тузгон мезгилдик системада элементтиердин жайланынын жана анын орбиталары боюнча тушундук

Баалоо:

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: Лазер нуру. Рентген нуру

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Жылуулук, химиялык, электр энергияларын электр-магнит талаанын энергиясына лазер нурларына айландыруучу түзүлүш лазер дел аталат (лазер деген сөз «индуцирленген нурдануунун жардамы менен жарыкты күчөтүү» деген свздврдүн англис тилинде жазылышынын баш тамгаларынан бириктири-лип алынган). Энергиянын мындай айлануусунда энергиянын белгилуу бөлүгү пайдасыз чыгымдылууга дуушар болот. Бирок ошондой болсо да, алынган лазердик энергия өтө жогорку са патка ээ болуусу менен айырмаланат. Лазердик энергиянын сапаты анын жогорку концентрациялуулугу жана бир кыйла алые аралыкка берилүү мүмкүндүгү менен аныкталат. Лазер нурун диаметри жарык толкунунун узундугуна барабар келген эн кичине аянтчага фокустап, азыркы мезгилдеги ядролук жарылуунун энергиясынан жогорку тыгыздыктагы энергияны алууга болот. Лазердик нурлануунун жардамы мененэң жогорку температураны, басымды, магниттик индукцияны алууга жетишүү мүмкүндүктөрү пайда болду.

А. Эйнштейн 1917-жылы атомдордун индуцирленген (аргасыз) нурлантуусунан жырыктын пайда болоорлугун алдын ала айткан. Индуцирленген нурдантуу деп дүүлүккөн атомдордун аларга түшкөн жарыктын таасири астында нурдантуусун түшүнөбүз. Мындай нурдантуунун эң жакшы өзгочөлүгү болуп, индуцирленген нурдантуудан пайда болгон жарык толкуну, атомго түшкон толкун жыштыгынан да, фазасынан да, поляризациясынан да айырмаланбайт.

Россиялык физиктер Н. Г. Басов, А. М. Прохоров жана алар менен байланышсыз америкалык физик Ч. Таунс тарабынан кванттык электроника боюнча фундаменталдуу ил и ми й изилдөөлөрүнүн негизинде 1960-жылы биринчи жолу лазер алынган. Ошол эле жылы америкалык физик Т. Мейман оптикалык кванттык генераторду рубиндик лазерди ойлоп таап, биринчи, жолу, когеренттик электр- магниттик нурдантууну алган. Мына ошол жылдардан баштап голография дүркүрвп онүго баштады »жана зор практикалык мааниге ээ болду. Рубиндик лазердин жардамы менен адамдын портрети биринчи жолу 1967-жылы тартылып алынган.

Жарыктын лазердик булактары жарыктын башка булактарына Караганда бир катар басымдуу озгөчөлүктөргө ээ:

Ажыроо бурчуэң эле кичине болгон (10~⁵ рад га чамалаш) жарык шооласын лазерлерден алууга болот. Жерден Айга жиберилген мындай жарык шооласы диаметри 3 км болгон сүрөттөлүштү гана түшүрө алат.

Лазердин жарыгы өтө эле жогорку монохроматиялуулугу менен айырмаланат. Кадимки жарык булактарында атомдор жарыкты бир-биринен көз карандысыз нурдантышеа, лазерлерде атомдор жарыкты иреттүу нурдантышат. Ушуга байланыштуу толкундардын фазасы регулярдуу өзгөрүүдо болот.

Лазерлер жарыктынэң кубаттуу булактары болуп эсептелишет. Ай рым лазерлердин нурдантуусунун кубаттуулугу (спектрдин ичке интервалында, кыска убакыт ичинде) 10¹⁷Вт/см²ка жетет. Ал эми Күндүн нурдантуу кубаттуулугу 7- 1 Вт/см²гана барабар.

Лазерлердин иштөө принциби төмөнкүдөй. Кадимки шарттарда көпчүлүк атомдор төмөнкү энергетикалык абалда болушат. Ошого байланыштуу төмөнкү температураларда заттар жарык бербейт.. Заттар аркылуу электр-магниттик толкундар өткөндө анын энергиясы жутулат. Толкундардын жутулган энергиясы-нын эсебинен атомдордун бир кыйласы дүүлүгүүгө дуушар болушат, б. а. жогорку энергетикалык абалга келишет. Бул учурда жарык агымынын 2- жана 1-децгээлдердеги

энергияларынын айырмасына Е₁-Е₂=hv

барабар болгон энергия жутулат. схема турундө дуулукпвгвн атом жана

магниттик толкун синусоиданын белугу катары берилген. Электрон төмөнку денгээлде турат энергияны жутуп, дуулуккон атом сурөттөлгөн. Дуулуккон кагылушуу кезинде озунун энергиясын жанындыгы атомдорго оерлши же фотонду каалагандай багытка чыгарышы мумкун.

Эми чвйрвдвгу атомдордун бир кыйла бөлугун кандайдыр бир жол менен дуулуктурдук дейли. Анда зат аркылуу втквн электр-магниттик толкун начарлабастан, кайра

тескерисинче индуцирленген нурдантуунун эсебинен кучотулууго дуушар болот. Анын таасири менен атомдор жыштыгы жана “ фазасы тушквн толкундун жыштыгына жана фазасына туура келуучу толкундарды нурдантуу менен иреттуу турдв томонку энерге-тикалык детээлге отушот. 53-сурөттө

53-сүрот,

толкун суроттолгон, ал эми 54-суротто атомдун негизги абалга откону, толкундун кучотулгондугу схема турундо коргозулгон.

Эки детээлдуу энергия лазердин иштеши учун жетишсиздик кылат. Лампанын жарыгы канчалык кубаттуу болбосун,баары бир, дуулукквн атомдордун саны дуулукпогон атомдордун санынан ашык болбойт. Жарык бир эле убакытта атомдорду да дуулуктурот, ошондой эле жогорку детээлден твмвнкугв индуцирленген отуулорду пайда кылат.

Мындай абалдан чыгуу уч энергетикалык детээлди пайдалануу менен иш жузуно ашырылган. 55-суротто уч энергетика­лык детээл суроттолгон Система 3-денгээлде 10~⁸ с чамасында, аз эле убакыт жашай алат, андан кийин жарык чыгарбастан озунөн өзү 2-абалга отот (бул учурда энергия кристаллдык торчого берилет). 2-абалдагы «жашоо убактысы» 100000 эсеге коптук кылат, б. а. 10~³ с ка чамалаш убакытты тузот. Тышкы электр-магниттик толкундун таасири менен 2-абалдан 1-абалга отуу нурдантуу менен журот. Мындай процесс лазерлерде колдонулат.

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: § 53-54 Фотоэлектрдик эффект.Фотоээлектрдик эффекттин закондору

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын тиби:жаңы материалды окуп үйрөнүү сабагы

Сабактын жабдылышы: окуу китеби.көргөзмө куралдар

Сабактын жүрүшү:

Жаңы теманы түшүндүрүү

Жарыктын заттар менен ез ара аракеттенүүлөрүнүн негизинде фотондордун энергиясынын заттардын электрондоруна өтүү кубулушу фотоэлектрдик эффект (фотоэффект) деп аталат) Фотоэффект тышкы жана ички болуп жиге бөлүнөт. Тышкы фотоэффекте фотондордун жутулушу электрондордун заттардан сыртка учуп чыгышы менен жүрөт. Ички фотоэффект кезинде атомдордон, молекулалардан же иондордон бөлүнүп чыккан электрондор, заттардын ичинде эле калышат, бирок электондордун энергиялары өзгөрүүгө дуушар болот. Газдарда фотоэффект фотоионизация кубулушун жарыктын таасири менен газдын атомдорунан, молекулаларынан электондордун бөлүнүүсүн туюнтат.

Фотоэффект кубулушу орустун улуу окумуштуусу А. Г. Столетов тарабынан 1888-жылы изилдене баш таган. Кыска толкундуу жарык менен нурдантылган металлдын бетинен электрондорду бөлүп чыгуу тажрыйбасы аркылуу тышкы фотоэффектини алууга болот.. А аноду жука металл торчосу электр жаасынан чыккан жарык менен жарыктандырылат.

Жарык агымы К катодуна туташ цинк пластинкасына келип түшөт. Чынжырга туташтырылган гольванометр О токтун лайда болгонун көргөзөт. Демек, цинк пластинкасынан электрондор бөлүнүпчыгышып, электр чынжыры туюкталган болот.

Тышкы фотоэффект кезинде заттын бетинен учуп чыккан электрондор фотоэлектрондор дел аталышат. Анод менен катоддун ортолорундагы электр талаасынын таасири менен ылдамданууга ээ болгон фотоэлектрондор фотоэлектрдик тогун (фототогун) түзүшвт (59- сурот).

Тышкы фотоэффект төмөндөгүдөй закондорго ээ:

1. Фотоэлектрондордун башmanкы максимум и_макс ылдамдыгы жарыктын жыштыгынан жана металлдын бетинин касиетинен көз каранды. Ал катоддун жарыктанышынан көз каранды эмес.

2. Катоддон жарык аркылуу бирдик убакыт ичинде бөлүнуп чыккан фотоэлектрондордун жалпы саны п жана каныккан фототоктун кучу I_kкатоддун жарыктанышына б. а. катодго тушуучу жарык агымына туз пропорциялаш.

3. Ар бир зат учун фотоэффекттинин кызыл чеги болот. Бул чек дагы тышкы фотоэффект боло турганэң кичине жыштык v(же эң узун болгон «кызыл» толкун узундугу λ, _макс) болуп эсептелет.

v≤v_мин(λ≤λ_мах,) кезинде фотоэффекттин болушу мумкн эмес. Заттын бет и УҮ_МИНжыштыктагы жарык менен жарыктанса фотоэффект кубулушу пайда боло баштайт.

Бышыктоо үчүн суроолор:

1. Фотоэффект кубулушу деп эмнени айтабыз?

2. Фотоэффект кубулушунда нурлантылган нерселер кандай заттарга ээ болуп калышат?

3. Тышкы жана ички фотоэффектердин айырмачылыктары кандай?

4. Тышкы фотоэффект кандай закондорго ээ?

5. Терс заряддалган цинк пластинкасы менен болгон тажрыйбаны айтып бергиле.

6. Чыгаруу жумушун кандайча тушундуробуз?

7. Кандай шартта фотоэффект кубулушу байкалат?

8. Болунуп чыккан электрондордун саны эмнеге коз каранды?

9. Металлдан болунуп чыккан электрондордун кинетикалык энергиясы эмнеге коз каранды?

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: Фотоэффект кубулушунун тушундурулушу.Фотоэффекттин колдонулушу. Фотоэлементтер

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Жарык нерсенин бетине тийгенде турдуу аракеттерди жасайт,алардын бири Фотоэффект кубулушу.бул жарыктын тушуусу мн нерсенин ичинде электр зарядынын пайда болуусу. Же жарыктын кванттык энергиясы электр энергиясына айлануусу.Жарыктын фотондору куулонуп келип заттын атомдорундагы электрондорду кагып чыгарат. «бошонгон электрондор катоддон анодду коздой агып жонойт.мындай электрондордун агымы элетр тогун пайда кылат.

Бул кубулуштун отуу процессин компютердин жардамы мн электрондук доскадан корсотуу мн окуучулардын тушунугун калыптандыруу керек.

Атайын электрондук моделдин жардамы мн муну башкарып электр тогунун пайда болуусун .анын ток кучу чыналуусу эмнеге коз каранды экенин корсотуу керек.мындагы ток укчу жарыктын кучуно ,ал эми токтун чыналуусу жарыктын толкун узундугуна же тусуно коз каранды болот.жарык канчалык эффективдуу болсо фототок ошончолук кучтуу.ал эми канчалык кыска толкундуу нурлар ошончолук чонураак чыналуудагы токту пайда кылат.Мындан сырткары заттын фото сезгичтигине да коз каранды фотосезгичтуу заттар фотоэлементтер деп аталат.алар цезий цинк ж.б заттар

Бул Эйштейндин фотоэффект учун тендемеси болуп саналат.

Бул формулада h- Планк турактуулугу (6,65·10^-34 Дж·с)

ν- толкун узундугу (м)

А- Чыгуу жумушу (Дж)

m- масса (кг)

V- ылдамдык (м/с)

Бул фтотндун энергиясынын формуласы

Томонку таблица айрым металдар учун чыгаруу жумушунун чондугу, алардын кызыл чегине туура келуучу жыштыктары жана толкун узундуктары келтирилген.

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: Жарыктын химиялык аракети

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Нерснин бетине тушкон жарык фотонунун энергиясынын кандайдыр бир болугу жутулууга дуушар болоорун белгилеп кеткенбиз. Жутулган энергиянын бул болугу заттын молекулаларынын жылуулук кыймылын кучотууго жана алардын ажыралышына да алып келиши мумкун. Мындан химиялык озгоруулор пайда болору белгилуу Жарык нерсенин бетине тушкондо химиялык аракеттерди жасайт.Буга мисал:жалбырактын жашылданып кычкылтек болуп чыгаруусу,тустуу материалдардын онуп кетиши,ж.б.Жарыктын осумдуктун жалбырагына тушкондо комуркычкыл газды жутупкычкылтекти болуп чыгаруусу фотосинтез деп атала

Жарыктын таасири мн жалбырактын химиялык курамы озгорот.Ал жалбырак абадагы комур кычкыл газын жутуп комуртек атомун алып калат да кычкылтекти сыртка чыгарат.

Ал эми нерсенин бетине тушкон жарык атомдордун курамын озгортуп мында химиялык реакцияны пайда кылат.

Мындан кийин бул кубулуштардын моделдик суроттолушун компютерден корсотуп анализдоо керек.

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: Атом ядросунун тузулушу

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Резефорд тажрыйбасында ядронун олчому 10^-13 смге жакын болуп , атомдун олчому 100 минден бир болугун тузо тургандыгы ырасталды. Ошондой эле тажрыйбада ядро он зарядга ээ болуу менен,атомдун дээрлик бардык массасын озуно камтыган болугу экендиги да аныкталды.

Жогоруда биз атомдун тузулушу жонундо соз кылганыбызда негизинен ядронун он заряды жана массасы жонундо гана айтып,анын курамы жана ядронун ичинде журуучу процесстер жонундо соз айтылган эмес.

Бөлүнгөн ядролор массаларынын чоңдугу боюнча бири бирине жакын. 1939-ж. О.Ган жана Ф.Штрасман уранды нейтрон менен бомбалаганда жегич жер элементинин ядросу (барий) пайда болорун аныкташкан. Л.Майтнер жана О.Фриш тин ядросу нейтрондордун аракетинен экиге бөлүнөрүн көрсөтүп, бөлүнүүнүн сапаттык түшүндүрмөсүн берген. 1940-ж. Г.Н.Флёров менен К.А.Петржак ядронун өзүнөн өзү бөлүнүү кубулушун ачкан. Ядро бөлүнүү формасына ээ болуш үчүн белгилүү энергияны сарптап потенциалдуу тоскоолдукту жеңүүгө тийиш. Бул энергияны ядро нейтрондон алат. Ядронун өзүнөн өзү бөлүнүүсүндө туннелң эффектисин пайда кылат. Оор ядронун массасы бөлүнгөн ядролордун массаларынын суммасынан көп. Массалардагы мындай айырма ядро бөлүнүү учурунда бөлүнүп чыккан энергияга барабар. Бул энергиянын кыйла бөлүгү бөлүнгөн бөлүктөрдүн кинетикалык энергиясына тете. Уран жана трансуран элементтери бөлүнгөндө пайда болгон энергиянын чоңдугу 200 МэВ. Бул бөлүктөр чөйрөдө тез токтотулуп, аны ысытат, анан жылуулук энергиясына айланат да ядро энергиясын пайдалануунун негизин түзөт.

Атомдун ядросу протондордон жана нейтрондордон турат,протон + заряддан нейтрондун заряды жок.алар жалпысынан нуклондор деп аталат.нуклондордун саны ар турдуу атомдордо ар турдуу болот.мисалы суутекте 1 электрон 1 протон,гелийде 2 электрон 2 протон ж.б.

Ядро атомдун негизги массасын тузот,бирок колому ото кичине болот анын диаметри 10^-8-10¹⁰ см ге чейин болот.Ядродогу нуклондор бири бири мн ото чон куч мн кармалып турушат.Ал электрдик кучтон 100 эсе чондук кылат.Бул ядролук куч деп аталат.

9-класс: Физика «______» «202______» -ж

Сабактын темасы: Радиоактивдуулук

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Кээ бир заттар озгочо касиетке ээ.Ал радиоактивдуулук.Бул заттардын ядросунда тынымсыз озгоруу болуп турат.б.а.ядродон радиоактивдуу болукчолордун чыгып туруусу мн Ядронун курамы озгоруп турат.Радиоактивдуу элементтерге уран радий торий плутоний нептуний ж.б. 40 ка жакын элементтер кирет.булардын ичине эн кучтуу нурданган элемент радий экени белгилуу болгон.Ошондой эле бул нурлар организмге ото зыяндуу .Ал нурлар организмдин клеткаларын олтурот.Ошондуктан бул заттарды пайдалануу изилдоо абдан кооптуу.

Радиоактивдуу элементтерди М.Кюри Ж.Кюрилер изилдеп анын зыяндуулугунан оздору абдан жабыр тартышкан.

Радиоактивдүүлүк (радио... жана латынча activus – активдүү, аракеттенүү) – химиялык элементтин туруксуз изотобунун өзүнөн өзү элементардык бөлүкчөлөрдү же ядролорду (мисалы, а-бөлүкчөнү) бөлүп чыгаруу менен башка элементтин изотобуна айланышы. Радиоактивдүүлүк кубулушунун маңызы – негизги же дүүлүккөн абалдагы атом ядросунун курамынын өз алдыча өзгөрүүсүндө жатат. Мындай өзгөрүүлөр ядродон элементардык бөлүкчөлөрдүн же башка ядролордун учуп чыгышы менен коштолот. Жаратылыштагы изотоптордо байкалуучу радиоактивдүүлүк табигый, ал эми ядро реакциясы аркылуу алынганы жасалма радиоактивдүүлүк деп аталат. Радиоактивдүүлүк айланууларды элементардык (бир баскычтуу) жана татаал (эки баскычтуу) деп экиге бөлүүгө болот. Элементардык айланууга α–ажыроо, β–ажыроо, ядронун өз алдынча бөлүнүшү ж. б., эки баскычтуусуна кечигүүчү бөлүкчөлөрдү (протон, нейтрон, тритий ядросу ж. б.) чыгаруучу процесстер кирет.

Радиоактивдүүлүк 1896-жылы ачылган. А. Беккерель уран элементинин белгисиз нур чыгарганын байкаган. Ал радиоактивдүү нур деп аталган. Кийин Мария жана Пьер Кюри полоний жана радий элементтери да радиоактивдүү нур чыгарганын аныкташкан. 

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы :§ 63. α -β-γ- НУРЛАРЫНЫН ЖАРАТЫЛЫШЫ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Радиоактивдүү нурлар заряддуу жана зарядсыз бөлүкчөлөрдүн агымы экендиги белгилүү болгондон кийин, ал бөлүк-чөлөрдү жана алардын касиеттерин билүү зарыл болгон. Ал үчүн α -, р- жана Ү-нурларынын ионизациялоо аракетин, өтүмдүүлүгүн, жутулушун жана ушу сыяктуу бир катар касиеттерин билүү керек эле.

α -нуру. Радиоактивдүү нурланууда пайда болгон α -нурун изилдөө менен Резерфорд эки элементардык оң зарядга жана төрт атомдук бирдик массага ээ болгон а -бөлүкчөсүнөн

(^аг) тураарын аныктаган. Ошентип, α -нуру а -бөлүкчөсүнун агымы экендиги ырасталды. α -бөлүкчөсү чоң ылдамдыкта кыймылда болгондуктан, ал чон кинетикалык энергияга ээ болот. -бөлүкчөсү эки электронунан ажыраган, б. а. эки жолу ионизацияланган гелий атомунун ядросу менен дал келет. Ал Менделеев таблицасында экинчи орунда Не жайгашкандыгы белгилүү. α -бөлүкчөсү массасы жана заряды чоң болгондуктан, заттар менен, б. а. анын бөлүкчөлөрү ме-нен кыйла күчтүү аракеттешүүдө болуп, көбүрөөк иондошту-руу менен, анчалык терец кире албайт. Кишинин денесине болгону 0,1 мм аралыкка чейин гана кире алат. Кийим-ке-челер, жука кагаздар а -нурунан сактанууга мүмкүндүк бе-рет. Бирок дем алуу органыбызга кирген α -бөлүкчосү бир катар оор оорулардын себептери болушу мүмкүн.

β-нуру. β -нуру алардын магнит талаасында кыйшайы-шы боюнча терс зарядуу, тагыраак айтканда, ылдамдыгы чоң электрондордун агымы экендиги аныкталды. Мындай бөлүкчөлөр көбүреөк етүмдүүлүккө ээболушат. Алардын ылдамдыгы чоц жана массасы ө/т?ө кичине болгондуктан зат-тардын бөл\кчөлөр\ менен начар өзара аракеттешип, кыйла терен катмарга кирип кетишет. β -нурунун иондоштуруу жөндөмд\\л\г\ а - нуруна салыштырмалуу кыйла төмөн. β -нурунан картон, айнек, тактай сыяктуу нерселер менен сак-танууга болот. Жандуу организмдер \ч\н β - нуру да зыяндуу таасирин тийгизет.

γ -нуру. ; γ -нурунун магнит талаасында кыйшайбай т\з таралышы анын өтө кыска толкун узундугундагы электр-магниттик толкун (10~⁸-10~¹¹ см) экендигин, б. а. фотондор-дун агымы экендигин ырастайт. Ушундан улам Ү-фотондо-ру кандай чоц энергияга ээ болушаарын элестет\\ кыйын эмес. Ү-нуру зарядсыз бөл\кчө фотон болгондуктан алар-дын өт\мд\\л\г\ жана жандуу организмдер \ч\н зыяндуу аракеттери да абдан чоц. Ү- нурунан сактануу \ч\н бетон дубал, калыц коргошун же металл пластинкасы талап кы-лынат. Ү-нуру медицинада айрым ооруларды^Адарылоодо да пайдаланылат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы § 66. ИЗОТОПТОР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Атом ядросунда протон менен нейтроЯдор болоорун бел-гилеп кеткенбиз. Ар бир химиялык элементтин ядросунда канча протон болоорун аныктоону уйрвндук. Нейтрондор-дун саны жөнундв эмне айта алабыз?

Радиоактивдүү ажыроодон пайда болгон ядролордун химия-лык касиеттери бирдей, бирок алардын массалары жана ра-диоактивдү\л\г\ ар башка болгон атомдор алынган. Миса-лы, Ме (неон) атомунун басымдуу бвл\г\ бирдик атомдук мас-сасы боюнча 20 болсо, калган бвл\г\ 22 атомдук бирдик мас-сага ээ болушкан. Массалары боюнча мындай айырмалануу б\т\н бирдик массага гана туура келет. Ал айырмачылык мас- сасы протондун массасына жакын нейтрондун ядродогу са-нына байланыштуу экендиги күмвн туудурган эмес. Массала-ры менен гана ай^Армаланып, Менделеевдин мезгилдик таблицасында бир эле орунду ээлеген, б. а. протону ме-нен электронунун саны бирдей атомдор изотоптор деп аталат. Көп элементтер ушундай бир нече изотопко ээ болушат. Мисалы, суутектин үч изотобу бар (161-с\рөт).

Алардын атомдук бир-дик массалары 1, 2, Зко барабар. Бирдик атомдук массасы 1 болгон суутек, ядросунда бир протону жа-на анын айланасында бир электрону бар атом - ал женил суутек (же жөн эле суутек) деп аталат.

Бирдик атомдук массасы 2 болгон суутек дейтерий, ал эми бирдик атомдук массасы Зке барабар болгон атом тритий деп аталат. Тритий р радиоактивдүү изотоп. Дейтерий кычкылтек атому менен бириксе «Оор суу» деп аталган суунун дагы бир т\р\н (Н₂0) пайда кылат. Оор суу атомдук реакторлордо пайдаланылат.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы:§ 67. АТОМЯДРОСУНУНЖАСАЛМА АЙЛАНЫШЫ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Радиоактивдү\л\ктө табигый жол менен, б. а. ез\нөн ез\ ядронун бузулушу байкалса, аларды жасалма жол менен да ишке ашыруу м\мк\н болуп ж\рбес\н деген ой пайда бол-гон. Бирок туруктуу ядрону, бузулууга аргасыз кылуу \ч\н энергиясы өтө чоц бөл\кчөлер зарыл экендиги белгил\\ бо-лучу. Себеби оң заряддуу ядрого оң заряддуу бөл\кчө кирип барышы \ч\н, кулондук т\рт\ш\\ к\ч\н жеңип, ядролук бай-ланышты начарлатууга тийиш эле.

Жасалма ядролук айланыш (реакция) биринчи жолу 1919-жылы Резерфорд тарабынан ишке ашырылган. Ал энергиясы өтө чоң а -бөл\кчос\ менен азоттун ядросун ур- гулоодо (бомбалоодо), алардын 50 мицден бири ядрого таа-май тийип, андагы айланышты пайда кылган:

Азоттун атому ушундай реакцияда ез\нөн кийинки орунда турган кычкылтек изотобун жана аны менен бирге протон бөл\кчөс\н пайда кылган.

1934-жылы атактуу француз окумуштуусу Жолио Кюри (жубайлар Кюринин уулу) аялы Ирен Кюри менен жасалма ядролук айланыштарда пайда болгон айрым элементтер же алардын изотоптору радиоактивд\\ болуп калгандыгын бай-кашкан. Ядролук айланыштарда (реакцияларда) пайда бол-гон мындай радиоактивд\\л\к жасалма радиоактивд\\л\к деп аталат.

Кумуш пластинкасын нейтрондор менен нурдантууда, ал өз\нөн кыска убакытка 1- нурун чыгаруучу радиоактивдүү затка айланган. Мындай жол менен радиоактивд\\л\ккө ээ болгон изотоптордун саны 400гө жетет.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы § 69. ЯДРОЛУК РЕАКЦИЯ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Ядролук айланыштарда, б. а. радиоактивдүү бөлүнүүлөрдө бөлүнүп чыгуучу энергия ядролук энергия деп аталат.

Радиоактивдүү бөлүнүү учурунда ядродон бөлүнүп чык-кан энергия салыштырмалуу чоң эмес. Бирок табигый шарт-та бөлүнүү көп жылдар бою улангандыктан, айлап-жылдап топтолгон бул энергия жылуулукка өтүп, көп кубулуштар-дын болушуна себепкер. Жер кыртышындагы радий, то-рий, калий ж. у: с. элементтердин радиоактивдүү нурлануу-сунан топтолгон жылуулук энергиясы анын температура-сынын жогорулашына алып келет. Жердин ички ядросу-нун эриген абалда болушунун бир себеби бөлүнүп чыккан ушул жылуулуктар менен байланышкан.

. Эгер нейт-рон уран атомунун ядросуна урунуу менен ага жутулган бол-со, ядро дүүлүгүп, заряддары жана массалары бири бирине болжол менен барабар болгон эки бөлүккө (сыныкка, оскол-кага) бөлүнүүгө аргасыз болот. Бөлүнүү кезинде эки бөлүк тецоң заряддуу

болушкандыктан алардын ортосунда абдан чоц кулондук түртүшүу күчү пайда болот. Бул түртүшүүнүн натыйжасында осколкалар өтө чоң ылдамдыктар ( » 0,33 с) менен ажырашат. Бөлүнүп чыккан энергиянын чоцдугу 200 МэВ (же 3,2.10-^иДж) жетет.

Баарынан эң маанилүүсү ядронун осколкаларга бөлүнүшүндө дагы 2-3 нейтрон бөлүнүп чыгат. Алардын энергияла-ры ар кандай чондукта болуп, нөлдөн бир нечб миллион эВко жетет.Табигый шартта кездешүүчү уран эки негизги изотоп-тон, б. а. 17-238 жана 17-235тен турат. СҮ-238 коп таралып, 17-235 анын арасында болжол менен 0,63% гана түзөт. Эгерде уран-238дин ядросу тез кыймылда болгон (демек, чоң энер-гиялуу) нейтрондордун жутулушу менен гана бөлүнүшү иш-ке ашса, (7-235тиц ядросужай же тез кыймылда болгон нейтрондордон да бөлүнүү реакциясына дуушар болот.

17-238 үчүн реакцияда бөлүнүп чыккан нейтрондордун бештен бир бөлүгү гана бөлүнүү реакциясын жүргүзүүгө жа-рамдуу болушат. Ушул себептен ядролук реакциянын ан-дан ары уланышы дээрлик мүмкүн болбой калат. Эгер 17-235 изотобун өз алдынча бөлүп алуу менен ядролук реакция жүргүзүлсө, анын өзүнөн өзү уланып кетишине көбүрөөк ьщгайлуу шарт түзүлөт (162-сүрөт). Себеби бөлүнүүдө пай-да болгон жай жана тез кыймылдоочу нейтрондор андан аркы бөлүнүү реакциясын көчкү түрүндө улап кетет. Би-рок ал үчүн дагы бир негизги шарт бар. Алынган урандын массасы критикалык масса деп аталган массадан чоц бо-лууга тийиш. Урандын массасы критикалык массадан аш-кандан кийин гана бөлүнүп чыккан нейтрондор сыртка пайдасыз чыгып кетпей, уланма реакциянын жүрүшүнө мүмкүндүк түзөт.

)Уланма реакциялар ядролук реактордо ишке ашыры-лат. Бөлүнүп чыккан энергияны электр энергиясын өндүрүү үчүн пайдаланууга болотҮ1 г урандын бардык ядролорунун бөлүнүшүндө 2,3.104 кВт-саат энергия бөлүнүп чыгат. Ал болжол менен 3 т ташкөмүр же 2,5 т нефть жагылган-

162-сүрөт. Ядролук уланма реакциянын схемалык элестетилиши.

да алынган жылуулук энергиясына барабар. Азыркы кезде атом энергиясынын, тагыраак айтканда ядролук энергия-нын эсебинен дүйнөдө электр энергиясынын 30-40% ти өндүрүлөт. Айрым мамлекеттерде ал 70% ке жетти. Атом энергиясы муз жаргыч кемелерде, суу астында

жүрүүчү кемелерде ж. у. с. транспорт каражаттарында иайдаланы-лууда (163-с\рөт). Өзгөчө, суу астындажүрүүчү кемелер ядролук отундун коруо_/о (запасы) менен, дүйнөлук океандарда бир нече айлап с\з\п жүрө алышат. Ташкөмүр, нефть, сланөцж. у. с. отундардын кору жылдан жылга азайып жаткандыгын эсепке алганда атом энергетикасынын ке-лечеги дагы алдыда.

Тилекке каршы, уланма реакциянын жүрүшүндө бө-лунүп чыгуучу зыяндуу нурлар (радиация) көп коркунуч-ту туудурат. Алардан сактануу көп материалдык чыгым-дар менен байланыштуу болот. Өз мөөнөтун иштеп бүткөн реакторлордун материалдарын жана бөлүнүүдөн пайда бол-гон ар түрдүу калдыктар айлана-чөйрөгө зыян келтирбеши \ч\н атайын орундарда ондогон жана жүздөгөн жылдар бою сакташ керек. Урандын өзүн өндүруү да бир катар сакта-нуу чаралары менен байланыштуу болот.

Союз учурунда урандын өндүрүлүшү менен республикабыздын айрым жерлеринде сакталып калган калдыктар, азыр коопсуздукту сактоо \ч\н кошумча чараларды талап кылып жатат.

1986-жылы 26-апрелде Чернобыль атом электр стан- циясынын бир блогу күтүлбөгөн жарылууга дуушар болуп, чоң кырсыкка алып келген. Станциянын аймагындагы көп район жана облустар радиациядан жабыр тартып, жашоо-го жарамсыз жерлерге айланды. Радиациядан көп адам- дардын өмурү кыйылып, анын зыяндуу кесепетинен дагы эле уланууда. Украина өкмөтү бул станцияны 2000-жылы биротоло жабууга аргасыз болгон. Атом бомбасын ар кай-сы чвйрөлөрдө (Жерде, абада, сууда) сыноого жер жүзүндөгү элдердин каршы болушу да радиация коркунучуна байла-ныштуу.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы §70. ТЕРМОЯДРОЛУК РЕАКЦИЯ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

_гНе (гелий) атомунун ядросуна эки протон, эки ней- трон камтылгандыгы белгил\\. Гелий атому жогоруда сөз болгон суутектин изотопторунун өзара биригишинен да пай-да болушу м\мк\н. Мисалы, тритий менен дейтерий атом-дорунун биригиши менен гелий атому пайда болот. Мын-дай биригүү реакциясы термоядролук синтез (бириг\\) ре-акциясы деп аталат. Гөлий атомунун ядросунун тынч абал- дагы массасы изотоптордун ядролорунун массаларынын суммасынан кичине. Демек, синтез реакциясын ишке ашы-руу менен пайда болгон деффект массанын эсебинен энер-гиянын бөл\н\п чыгышын камсыз кылууга болот. Бирок ал реакция өтө жогорку температурада гана ж\рөт. Ал температура ондогон миллион градуска жетет. Ушул себептен бириктир\\ реакциясы термоядролук синтез реакциясы деп аталат.

Суутек изотопторунун биригиши сапыштырмалуу цил болот. Себеби алардын электрдик заряддары м\мк\н эң кичине заряддар. Ошону менен бирге жогорку темпера-турада алар өтө чоң ылдамдыктар менен

кыймылдап, түртүшүу күчтөрүн жеңүү мөнен бирй-бирине бириктирүүнү кый-ла жецилдетет. Ушул себептен азыркы кезде термоядролук синтез реакциясы суутек сыяктуу жөцил элементтердин атомдору менен гана жүргүзүлүшү мүмкүн.

Термоядролук реакция учурунда ядролук реакцияга са-лыштырмалуу энергия ондогон эсе көп бөлүнүп чыгат. Ти-лекке каршы, азырынча термоядролук синтез реакциясы-нан бөлүнүп чыккан энергияны жөнгө салып башкаруу мүм-күнчүлүгү табыла элөк. Ал энергия водороддук бомбаларда гана бөлүнүп чыгуу менен адам баласы үчүн пайдалуу кыз-мат кыла элек.

Термоядролук реакция иш-ке ашышы үчүн водороддук бомбаларда анын

тутандыр-гычы катары атом бомбала-ры пайдаланылат. 164-сүрөт-тө

водороддук бомбанын схе-масы келтирилген. Бири-гүүдө критикалык массадан ашып

кеткендей болгон уран-дын эки бөлүгү (кесеги) бири-

Жарылуу менен уранды бириктирүүчү Ү заряд

Жарылуучу уран Сырткы кабыгы

164-сүрөт. Водороддук бомбанын схемалык көрүнүшү.

биринен ажыратылып кан-дайдыр аралыкта кармалып турат. Күйүүчү дарынын жар- дамы менен чоц басым пайда болуп, урандын кесектери бири-бири менен биригет, жалпы масса критикалык мас-сага жетип, жарылуу пайда болот, температура миллион-догон градуска көтөрүлөт. Ушул учурда урандын ичинде камалган суутектин изотоптору биригүү менен синтез реак-циясы жүрүп, водороддук бомба жарылат.

Күн жана Күнгө окшогон өзүнөн жарык чыгаруучу көп жылдыздар Ааламга чачкан нурлануу энергиясын ушул тер-моядролук реакциянын жүрүшүнүн эсебинен камсыз кылат. Күн ар бир секундда өзүнүн 4,3 миллион т массасын (деф-фект масса катарында) нурлануу аркылуу жоготуп турат.

166

Эсептөөлөр Күн ушундай нурланып дагы 5 млрд. жыл чама-сында жашай ала тургандыгын аныктады.

Азыркы кездеги илим-изилдөө ишинин эц маанилүү ба-рыттарынын бири башкарылуучу термоядролук реакцияны "иш жүзүнө ашыруу болуп эсептелет. Ал үчүн дүйнөлүк оку-' муштуулардын бириккен тобу эмгек кылууда. Атом энергия-сын жөнгө салып (башкарып), электр энергиясын өндүрүү жолун адам баласы жетишээрлик өздөштүрдү. Термоядро-лук реакцияны ушундайча пайдалануу азырынча мүмкүн болбой жатат. Анын бир себеби жогорку температураны алуу менен, ушул температурада синтезге кирүүчү изотопторду чоц басымда кысып кармап туруу кыйынчылыгына байла- ныштуу. Миллиондогон градустагы температурада изотоп-торду кысып кармап туруучу материалдар жаратылышта жок. Азыр, өтө кичине аймакта изотопторду бириктирип кармап туруу үчүн магнит талаасы жана жогорку темпера-тураны алуу үчүн лазер нурларын пайдалануу мүмкүндүгү табылды. Бул проблемалардын айрым кыйынчылыктары дагы эле болсо алдыда. Термоядролук реакцияны жөнгө салып башкаруу менен адам баласы келечекте ченемсиз энергиянын булагына ээ болот. Башкарылуучу термоядро-лук реакция ишке ашса, 1 л суудагы 0,03 г дейтерийдин эсебинен 350 л бензин күйгөндө алынган жылуулукту ала алабыз. Жер бетиндңги суунун өлчөмүн эсепке алганда, андагы дейтерийдин кору мицдеген кылымдарга чейин энер- гия менен камсыз кылууга жарамдуу. Ошону менен бирге жарылуу, радиация коркунучтары да жоголот.

Азыр Францияда Дүйнөлүк окумуштуулардын бирик-кен аракети менен башкарылуучу термоядролук реакция алынуучу эксперименталдык реактордун курулушу баш-талды.

9-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы ЭЛЕМЕНТАРДЫК БӨЛҮКЧӨЛӨР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Элементардык бөлүкчөлөргө ар кандай заттардын атом-дорунун курамын түзгөн протон, нейтрон жана электрон сыяктуу бөлүкчөлөр киргизилет. Алардын катарына дагы фотон, нейтрон, позитрон ж.у.с. бөлүкчөлөрдү кошууга болот.

«Элементардык бөлүкчө» деген терминдин маанисине бөлүкчөлөрдүн акыркы, бөлүнбөс экендиги, өз алдынча жа-шай ала тургандыгы, заряддуу же зарядсыз болушу, тынч абалдагы массасынын болушу же болбошу ж. у. с. мүнөздөмөлөрү кирет. Нейтрон зарядсыз бөлүкчө, фотон тынч абалдагы массага ээ эмес. Бирок аталган бөлүкчөлөрдүн бардыгы бири бирине айланат жана алардын көпчүлүгү татаал түзүлүшкө ээ. Ошентип, азыркы түшүнүк боюнча элементардык бөлүкчөлөргө ички түзүлүшү (мисалы, атом-дун түзүлүшү сыяктуу) белгисиз жана өзү андан ары бө-лүнбөйт деп эсептелген бөлүкчөлөрдү^Акиргизебиз. Алар-дын ички түзүлүшү, азырынча белгисиз болсо да касиетте-ри чексиз экендиги күмөн туудурбайт. Ушундай мүнездө-мөлөрү менен алганда азыркы кезде бардыгы болуп,

200дөн ашуун элементардык бөлукчө бар экендиги аныкталды. Аларга XX кылымдын 60-жылдары ачылган «укмуштуу» («очарованный»), «тацкаларлык» («странный») жана «кварк» сыяктуу жацы бөлукчөлөр да кирет. Элементардык бөлүкчөлөр жөнүндөгү көцири маалыматтарга силер жогорку класстан ээ болосуцар.

Бир эле убакта өзүнүн толкундук жана бөлүкчө касиетин көрсөткөн элементардык бөлүкчө болуп фотон эсептелет. Ушундай эле касиет башка элементардык бөлүкчөлөргө да тиешелүү болоорун 1924-жылы Луи де-Бройль ачкан. Де-Бройль

формуласы боюнча элементардык болүкчолөрдүн толкун узундуктарын аныктоого боло турганын тапкан. Формула- да Н - Планк турактуулугу, т₀ - бөлүкчөнүн тынч абалда-

тд - бөлүкчөнүн ылдамдыгы. Үч жыл • өткөндөн кийин Де Бройль гипотезасы Девисон жана Жер- " мер тарабынан тажрыйбада ырасталды. Электрондор шоо- ласы кандайдыр бурч менен никель пластинкасынын бети- не түшүрүлөт. Чачыраган электрондордун түшкөн орунда- ры дифракция кубулушунда алынган еүрөттөлүштөрдү элес- теткен. Ал эми дифракция толкундук кубулуш экендиги белгил\\. Де-Бройль формуласы боюнча электрон \ч\н чы- гарылган толкун узундук бул тажрыйбада алынган маалы- маттар менен бекемделген.

Де-Бройль элементардык бөл\кчөлөрд\н толкундук ка-сиетке ээ болушу жөн\ндөг\ гипотезасы кванттык көзка-раштын андан ары өн\г\ш\нө көмөк болгон. Ал Э. Шрң-дингер жана Гейзенберг сыяктуу залкар окумуштуулардын эмгектеринде өн\кт\р\лгөн.

Де-Бройль теориясынын практикалык колдонулушу азыркы оптиканын бир тармагы болгон «электрондук оп-тиканын» калыптанышына алып келген. Электрондордун толкундук касиетин пайдалануу менен т\з\лгөн электрон-дук микроскоп кадимки оптикалык микроскопко салыш-тырмалуу бир нече ж\з эсе чоцойтууну берет. Мындай микроскоптор менен айрым молекулалардын т\з\л\ш\н тартып алууга болот.

Электрондук микроскоптор нерселердин ички жана кап-тал бет т\з\л\штөр\н изилдөөдө чоң мааниге ээ. Тартылып алынган с\рөттөр\ аркылуу алардын бир катар касиеттерин аныктоого да болот.

1.Элементардык бөл\кчөлөрд\н толкундук касиети кимдер та- рабынан айтылып жана тажрыйбада ырасталган? 2. Электрондордун толкундук касиетине негизделип, кайсы прибор т\з\лгөн? Анын өзгечөл\г\ эмнеде?

А 1. (X -бөл\кчөс\ эки бирдик оң зарядга жана 4 бирдик атомдук массага ээ (₂сс). Резерфорд өз тажрыйбасында алтын фольгасын пайдаланган. Эгер алтын (Аи) таблицада 79-орунда ту-руп, салыштырма атомдук массасы болжол менен 108 бир-"* дикке барабар болсо, анын ядросу заряды жана массасы бо-юнча а -бөл\кчөс\нөн канча эсе чоң болот?

2.а -бөл\кчөс\ азоттун (₇К¹⁴) ядросуна жутулганда кычкыл-

тек (₈0) пайда болуп, дагы бир элементардык бел\кчө бөл\-н\п чыгат. Ал кайсы 6өл\кчө болууга тийиш?

3.Салыштырма атомдук массалары 2 жана 3 бирдикке барабар болгон суутек изотобунун ядросунда канча нейтрон боло тур-гандыгын аныктап бергиле.

4.Термоядролук синтез реакциясында суутектин тритий жана дейтерий изотоптору биригип, гелий ядросун пайда кы-лат. Ядронун курамынын жацы м\нөздөмөс\н айтып бер-гиле.

5.К\н жана К\н сыяктуу жылдыздардын ичинде термоядролук реакция ж\рөр\ белгил\\. К\н нурлануу менен ар бир секунд-

да Ат = 4,3л«лн. т массасын жоготот. Дй = Д#гс² формуласына коюп, К\н Ааламга ар бир секундда кандай энергия таратаа-рын баалап көрг\лө.«Ядро физикасынын негизи»главасын ырастоочу кубулуштардын өзара байланышы

Атом ядросу протон, нөйтрон жана аларды бириктирип кармап туруучу ядролук к\ч менен бирге ар кандай өзгөр\\лөргө дуушар болуп,

натыйжада өзгөчө нурлардын пайда болушу жана энергиянын бөлүнүп чыгышы менен коштолот.