Беларуская мова. Карысны памочнік у падрыхтоўцы да заняткаў. Правапіс е, ё, я ў складаных словах.

Правіла 1

Злучальная літара е у складаных словах пішацца на падставе марфалагічнага прынцыпу:

• не ў першым складзе перад націскам: боепрыпасы, зернебабовы, вуглепрамысловасць, землекарыстанне, ценелюбівы;
• незалежна ад націску, калі другая частка пачынаецца з ў (нескладовага): зернеўборачны, землеўласнік, своеўладны, вогнеўстойлівы, вільгацеўстойлівы, землеўпарадкаванне, усеўкраінскі, хмелеўборка.

ЗАЎВАГА! Злучальная галосная я  пішацца замест е у першым складзе перад націскам (фанетычны прынцып): баяздольны, краявід, зернясховішча, сталявар, земляроб, жыццярадасны, ценялюбны, крэменязол, крывятворны, глыбіняметр.

Правіла 2

У першай частцы складаных слоў славянскага пахлджання заўсёды пішацца літара я у першым складзе перад пабочным націскам, калі асноўны націск прыпадае не на першы склад другой часткі складанага слова (фанетычны прынцып): Вялікабрытанія, вялікадзяржаўны, вялікагаловы, вялікалітоўскі, вялікафарматны; бярвёнаўкладчык, нядобразычлівы.

Літара я пішацца незалежна ад націску ў другой частцы складаных слоў, калі першая частка ўяўляе сабой слова ў яго першапачатковай форме (марфалагічны прынцып). Да іх адносяцца, напрыклад, часткі:

Правіла 3

Літара е пішацца ў першай частцы складанага слова славянскага паходжання, калі пад націскам знаходзіцца першы склад другой часткі (такі правапіс адпавядае правапісу е у словах, простых па структуры): Белавежскі, белабрысы, велікодны, светапогляд, сенажаць, велікадушны, велікарускі, велікамучанік, велікасвецкі, лесаруб, цеплатраса; у тым ліку і замест літары ё: легканогі (лёгкі), ледарэз (лёд), медасбор, меданосны (мёд), цемнавокі, цемнаскуры (цёмны).

Правіла 4

Калі ў складаным слове першая частка неславянскага паходжання, то яна незалежна ад націску ў другой частцы пішацца з літарай е: бензапіла, веерападобны, велазавод, бетонамяшалка, лексікаграфічны, мегакалорыя, метагалактыка, метафізіка, семасіялогія, серавадарод, фенагенетыка, ферамагнітны і інш.

Правіла 5

Літара е захоўваецца пад націскам у першай двухскладовай частцы складанага слова, калі асноўны націск падае не на першы склад другой часткі: вераадступнік, верхнезубны, ветрарухавік, зверагодоўля, лесазнаўства, лесанарыхтоўка, першааснова, лесазнаўства, лесанарыхтоўка, першааснова, севазварот, сенакасілка, серпападобны, цеплалюбівы, цестамясільны.

Правіла 6

Калі націск падае не на першы склад другой часткі або другая частка пачынаецца з ў (нескладовага), то ў першай частцы пад націскам захоўваецца літара ё:

• лёгка…: лёгкаатлетычны, лёгкадарожны, лёгкаўзброены;
• лёда…: лёдагенератар, лёдагрунтавы, лёдадрабілка;
• мёд…: мёдаварэнне, мёданарыхтоўка;
• мёртва…: мёртванароджаны;
• цёмна…: цёмнавалосы, цёмналісцевы;
• верацёна…: верацёнападобны.

Незалежна ад націску ў другой частцы складанага слова пішуцца нязменна наступныя першыя часткі:

• лёна- (тое, што ільно-): лёнаапрацоўка, лёнавалакно, лёнатраста, лёнаводчы, лёнамялка, лёнаўборачны, лёначасалка; дапускаецца варыянтнае напісанне: ільнамялка, ільноапрацоўка, ільнавод, ільновалакно, ільнотраста;
• жывёла-: жывёлагадоўля, жывёлавод, жывёлаводства, жывёланарыхтоўка;
• радыё-: радыёаматар, радыёэфір, радыёхвалі, радыётэхнічны, радыётэлефон, радыёэлектроніка;
• цепла-: 1) абазначае адносіны да цяпла, цеплавой энергіі, яе атрымання і выкарыстання: цеплаабмен, цеплазабеспячэнне, цеплаўстойлівасць, цеплааддача; 2) адпавядае слову цеплавы: цепластанцыя, цеплатраса і інш.;
• усё-: (адпавядае па значэнні займенніку усё і паказвае, што дзеянне і ўласцівасць, выражаныя другой часткай слова, пашыраюцца на усё): усёабдымны, усёбачны, усёвед, усёедны, усёзнайка, усёзнішчальны, усёпераможны.

Першыя састаўныя часткі складаных слоў усе- (уся-) пішуцца, калі яны адпавядаюць па значэнні:

• займеннікам увесь, уся, усе: усеагульны, усебаковы, усялітасцівы;
• слову агульна: усенародны, усеславянскі, усебеларускі.

Правіла 7

У складаных словах, утвораных ад колькаснага лічэбніка ў форме роднага склону і іншага слова, першая частка пішацца так, як яна пішацца ўродным склоне лічэбніка, незалежна ад націску ў другой частцы слова: пяціметровы, сямітысячны, сямімільённы, дзевяцікласнік, дзесяцірублёвы, сямнаццаціпавярховы, васямнаццацігадовы, дзевятнаццацідзённы.