Булуу олонхоьута В.Каратаев

Бүлүү улууһун И.Н. Ханды аатынан Тылгыны орто оскуолата

Бороҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх,

Бүлүү улууһун биир биллэр-көстөр ааттаах - суоллаах олоҥхоһута 

Каратаев Василий Осипович  – Харатай Баһылай 

Толордо: Тутукарова Таира,

Тылгыны орто оскуолатын

5-с кылааһын үөрэнээччитэ

Салайааччы:

Дмитриева Евдокия Николаевна,

саха тылын уонна

литературатын учуутала

Иһинээҕитэ:

1. Олоҥхо өйдөбүлэ.

2. Олоҥхоһут Василий Каратаев олоҕо, айар үлэтэ

3. Василий Каратаев олонхотугар синонимы туттуу.

4. Түмүк санаа.

5. Туһаныллыбыт литература.

Олоҥхо ойдобулэ

Тыл искусствота бэрт былыргыттан баара биллэр. Үгүс үйэлэр усталарыгар норуот аата-ахсаана биллибэт эгэлгэ ырыалары-тойуктары, таабырыннары, чабырҕахтары, остуоруйалары, сэһэннэри, олоҥхолору айбыта. Норуоттар итинник айымньыларын фольклор атыннык эттэххэ норуот тылынан уус-уран айымньыта диэн ааттыыллар.

Саха фольклорун муҥутуур чыпчаалынан былыргы бухатыырдар хорсун сырыыларын, геройдуу охсуһууларын хоһуйан көрдөрөр сүдү эпическэй айымньы – олоҥхо буолар. Үгэс курдук бэйэлэрин геройдарын аатынан ааттаммыт бу айымньылар бэрт бөдөҥнөр, 3-4 тыһыынчаттан 20-25 тыһыынчаҕа тиийэ поэтическай строкалаах буолаллар. Олоҥхолор фольклор атын жанрдарыттан бөдөҥнөрүнэн эрэ буолбакка, темаларын ис хоһоонунан уратылаахтар.

Үөрэхтээхтэр сабаҕалыылларынан, олоҥхо сороҕо бэрт былыр, сахалар төрүттэрэ быдан соҕуруу, сылаас нүөл айылҕалаах дойдуга олороллорун саҕана, үөскээбит буолуохтаах. Олоҥхо тылыгар-өһүгэр даҕаны сахалар хаһан эрэ итии дойдуга үүнэр үүнээйилэри, үөскүүр кыыллары билэллэрин туһунан суол-иис элбэхтик сөҥөн хаалбыт. Холобур: баабыр кыыл, кулан ат, тэбиэн, хахай, луо балык, бурдук, о.д.а. Биллэн турар, олоҥхо үөскэҕэ, сүрүн матыыптара соҕурууттан да силис тардар буоллахтарына, кини дьиҥнээх эпическэй айымньы буолан сайдыыта, ситэн-хотон тахсыыта Лена орто сүүрүгэр саха омуга олохсуйан тарҕаныытын кытта ситимнээх буолуон сөп.

Олоҥхо уобарастара уонна сюжеттара сүнньүнэн саха норуотун былыргы историятыттан силис тардаллар. Кинилэр олоххо сырдык уонна хараҥа, үтүө уонна мөкү охсуһуутун уустаан-ураннаан көрдөрөллөр. Үтүө, сырдык барыта айыы бухатыырын аатын кытта ситимнээх, оттон куһаҕан, хараҥа диэки тардыстыы абааһы бухатыырын уобараһыгар бэриллэр. Олоҥхо геройдара кыайыыга кытаанах дьулуурдаахтарын, эппит тылларын кэспэттэрин, төрөөбүт дойдуга тапталларын көрдөрөллөр.

Онон төрөөбүт дойдуга тапталы, аймах дьон көҥүллэрин көмүскээһини ытык иэс курдук өйдөөһүнү иитэр буолан, олоҥхо сырдыкка ыҥырар патриотическай айымньы. Кини саха духовнай культуратын чулуу айымньыта, саха фольклорун уус-уран баайын барытын түмэр. Ол курдук олоҥхоҕо былыргы үгэстэр, сиэр-туом ойуулааһыннара, тойуктара, алгыстар, кырыыстар, өс хоһоонноро, ох тыллар – бары киирсэллэр.

Эгэлгэ эпитеттар, сонун метафоралар, тулалыыр эйгэттэн ылыллыбыт эҥин тэҥнээһиннэр, үгүс дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар олоҥхо тылын-өһүн киэргэтэллэр.

Олоҥхо – Саха сиригэр барытыгар тарҕаммыт жанр. Биир олоҥхо хас да варианнаах.

Композиция (тутул) өттүттэн ыллахха, бары олоҥхо үгэс курдук хас да чаастан турар.

Киириитэ – олоҥхо сирин-дойдутун, бухатыыр төрдүн-ууһун, дьиэтин-уотун, таҥаһын-сабын, бэйэ бодотун, о.д.а. ойуулааһын. Охсуһуу төрүөтэ – абааһы бухатыыра кэлэн уоран-талаан, атаҕастаан барыыта, айыы бухатыыра ону иэстэһэ, айыы дьонугар көмөҕө эбэтэр бэйэтэ хорсун сырыыларга, кэргэн кэпсэтэ аттаныыта. Түмүгэ – бухатыыр кыайан-хотон дьиэтигэр-уотугар төннүүтэ.

Олоҥхону толорууга ити бэрээдэк тутуһуллар.

Олоҥхо чахчы идэтийбит, саха уус-уран тылын баһылаабыт, дьону сэргэҕэлэтэр кэрэ куоластаах уонна ону сатаан туһанар киһи – олоҥхоһут толорор. Норуот тылынан уус-уран айымньытын бу көрүҥүн соҕотох киһи толорор, онон кини айылҕаттан айдарыылаах артист буолуохтаах. Олоҥхону киэһээ өттүгэр, дьон мустубут сиригэр, урууларга, муҥхаҕа, о.д.а. истэллэрэ.

Аатырбыт олоҥхоһуттар дьон-сэргэ ытыктабылын ылыахтарын ылаллара. Норуот кинилэри умнубат, өлбүттэрин да кэннэ тыыннаах номох оҥостон кэриэстиир. Холобур: Амматтан – Т.В.Захаров-Чээбий, Мэҥэ-Хаҥаластан – Н.А.Абрамов-Кынат, Уус-Алдантан – Д.М.Говоров, Бүлүүттэн – С.Каратаев-Ырыа Дыгыйар, Тааттаттан – Табаахырап, Чурапчыттан – И.Г.Тимофеев-Теплоухов.

Олоҥхоһут Василий Каратаев олоҕо, айар үлэтэ

Каратаев Василий Осипович – Бороҕон нэһилиэгин Дириҥ диэн алааһыгар 1926 с. сүөһү ииттэн, булдунан дьарыктанан олорбут дьадаҥы бааһынай ыалыгар төрөөбүтэ. Кини аатырбыт ырыаһыт, олоҥхоһут Дыгыйар Сэмэн сиэнэ.

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар колхоз төһүү үлэһитэ этэ, от охсуутугар иннин кимиэхэ да биэрбэтэ, 1945 с. от үлэтэ саҕаланыаҕыттан 18 га сири охсон «Колхоз суола» хаһыакка хайҕаммыта. Василий Осипович байанайдаах булчут, дэгиттэр сатабыллаах мындыр мас ууһунан биллэрэ.

Биир алааска үөскээбит, оройуон биллэр ууһа Мальцев Кирилл Кириллович бырыйыагынан колхоз 1951 с. 150 миэстэлээх кулуубу биир сыл иһинэн тутан үлэҕэ киллэрбитэ. Оччотооҕу кэмҥэ ол Орто Бүлүүгэ суох улахан кулууп этэ. Маһын кэрдиитигэр, таһыытыгар, тутуутугар Василий Осипович тилэри сылдьыспыта. Кулууп үлэтэ киириитин сүргэлэрэ көтөҕүллэн бэлиэтээбиттэрэ. Ити киэһэ Василий Осипович үрдүк сыанаттан бар дьонун иннигэр «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоттон Айыы бухатыырын ырыатын толорбута.

50-с сылларга холкуоһугар булчутунан сылдьан, Үөһээ Бүлүү Туобуйатыгар үс кыһыны быһа Саҥыйах Сэмэн олоҥхолуурун истибитэ, киниттэн олоҥхо эгэлгэ матыыбыгар үөрэнэн, «Оҕо Тулаайах» олоҥхону ылыммыта.

Кини төрөөбүт сиригэр-уотугар уонна ыаллыы сытар нэһилиэктэригэр улахан олоҥхоһуттар, кэрэхсэнэр кэпсээнньиттэр, сэргэх сэһэнньиттэр элбэхтэрэ. Кыра уолчаан сылдьан ону сыыска түһэрбэккэ, кинилэр сыҥаахтарын анныгар киирэн олорон истэрэ. Устунан кинилэри үтүктэн үөлээннээхтэрин ортотугар олоҥхолуурга холоноро.

Оҕо сылдьан ордук чорботон кэрэхсээн истибит олоҥхоһута Трофим Петрович Гоголев – олоҥхоһут Доропуун. Василий Осипович кинини олоҥхоҕо уһуйбут учууталынан өрүү ахтар.

Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар холкуоска булчутунан үлэлии сылдьан, Үөһээ Бүлүү Туобуйатыгар хас да сыл кыстаабыта. Онно үс кыһыны быһа Бүлүү эбэҥкитэ Саҥыйах Сэмэн олоҥхолуурун истибитэ. Бу “Оҕо Тулаайах” олоҥхону эмиэ киниттэн ылыммыта. Армияҕа сулууспалаан баран тутааччынан үлэлээбит, уус-уран самодеятельность кыттааччыта этэ.

1979 сыллаахха Казахстаҥҥа Алма-Ата куоракка “Эпос музыката” Бүтүн союзтааҕы научнай конференция ыытыллыбыта. Конференция үлэтигэр дойду улахан учуонайдара араас темаҕа дакылаат оҥорбуттара. Сойууһунай, автономнай республикалартан эпоһы бастыҥ толорооччулар түмсүбүттэрэ. Ол түһүлгэҕэ Саха сириттэн профессор А.Е.Мординов, Саха Республикатын народнай артыыһа Г.Г.Колесов, олоҥхоһут В.О.Каратаев кыттыбыттара.

1982 сыллаахха магнитофоҥҥа “ОҕоТулаайах”, “Эрбэхтэй Бэргэн”, “Модун Эр Соҕотох” олоҥхотун уһултарбыта.

Олоҥхоһут Василий Осипович Каратаев оскуола оҕолорун кытта көрсүһүүлэргэ үксүгэр «О5о Тулаайах»олоҥхону оҕолорго толороро. Атын олоҥхолортон уратыта аатыгар да баар. Оҕо Тулаайах бухатыыр ийэтин уонна аҕатын билбэт. Кини оҕото эмиэ тулаайах улаатар.

Истээччилэр даҕаны кылгас, тэттик олоҥхону бухатыыр мүччүргэннээх сырыыларын туһунан соччо-бачча уһата-кэҥэтэ барбакка сулбуччу этиллэн иһэрин ылыналлара.

Василий Осипович Бороҕон оскуолатын кыраайы үөрэтээччилэригэр Үөлэс күөллэринэн, Аччыгый Муҥхаарыма үрэх түөлбэлэринэн сирдьит быһыытынан сылдьыспыта. Кини чаҕылҕан курдук күлүмнээн ааспыт олоҕор биир киһиэхэ тиксэр дьолго барытыгар тиксибитэ. Василий Осипович Каратаев ыал буолан, алаһа дьиэ тэринэн, таптыыр кэргэнинээн Ульяна Михайловналыын 12 оҕону күн сиригэр көрдөрөн, элбэх сиэннэнэн дьоллоох олоҕу олорон, 1990 с. күн сириттэн күрэммитэ.

Василий Каратаев олонхотугар синонимы туттуу

Синонимы туттуу.

Синоним диэн уруулуу суолталаах тыллары ааттыыбыт. Тыл суолтата майгынныыра эмиэ хатылааһын биир көрүҥэ буолар.

Холобур:

Куба көтөрүм

Хонон-өрөөн ааһар

Хотойдоох алаастанан,

Туруйа көтөрүм

Тохтоон ааһар

Турбаахы толооннонон...

Бу кэрчиккэ “хонон-өрөөн”, “тохтоон” диэн тыллар синоним буолаллар. Биир дьайыыны бэлиэтииллэр.

Отто* тииттэри

От курдук үргээн,

Эргинэх тииттэри

Эрбэһин курдук кэрдэн...

Эбэтэр:

Кырыылаах аалыы тумсун

Кынатын таһыгар

Кыыбырҕаччы анньынаат,

Сойуо хара тумсун

Сототун таһыгар

Суубурҕаччы охсунаат...

Бу кэрчиктэргэ параллелизм баар. Биир дьайыыны атын тылларынан хос хатылаан этии. Синоним параллелизмтан уратыта диэн биир суолта хас да тылынан бэриллиитэ ааттанар.

Синоним көмөтүнэн хатылааһын киһи тыла муҥура суох баайын, өйө улаҕата суоҕун көрдөрөр.

Синоним олоҥхо тылыгар туттуллуутун биһиги биир кэрчик ойууланарыттан көрдөөтүбүт. Бу параллелизм көстүүтэ буолбатах, синоним кэккэтэ: кэпсэтэн – саҥарсан, олоҕурбут – үөскээбит, ханыы – баара, аатыран – сураҕыран, хонон-өрөөн – тохтоон, өлбүт – быстыбыт, үүммүт – улааппыт, үргээн – кэрдэн, төрүүр – үөскүүр, хаххалыыр – бүөлүүр, хойут – кэнэҕэһин-кэнэҕэс, сыллыыр – ууруур, албас – кубулҕат, тутумаҥ – таарыйымаҥ, оҕонньор – кырдьаҕас, халаан – талаан, хобо – чуораан, албын – көлдьүн, саарыстыба – импиэрийэ, самнарар – эһэр, дьүһүннээх – көстүүлээх, хаайыы – түрмэ, төлө – халты, Айыы хаан аймахтара – Күн өркөн улуустара, атас – доҕор, иэччэх – тобук, урусхаллаан – үлтүрүтэн, хаһыытыыр – кыланар, баһыллыбат – сомсуллубат, ардьа – туу, элэйдим – сылайдым, эрийсиэхпит – хатыйсыахпыт, уруй – айхал, урууларын – дьоннорун.

Түмүк.

Төрөөбүт тыл – норуот уһун кэмҥэ олорбут олоҕун, историятын тыыннаах кэрэһитэ. Биһиги сахабыт тылын барҕа баайын барытын түммүт олоҥхобут тылын-өһүн толору үөрэтиэхтээхпит. Мин бу Боро5онтон торуттээх, Булуу улууьун биир биллэр-костор ааттаах-суоллаах олонхоьута Каратаев Василий Осипович _Харатай Баьылайга оло5ун, айар улэтин, олонхотун уорэтиигэ маҥнайгы хардыым буолар.

Олонхо – саха норуотун былыргы үйэлэриттэн иитийэхтэнэн кэлбит өйүн өрөгөйө, олоҕун мындыра, онон оскуолаҕа олоҥхону билиһиннэриигэ, ыччакка кини үйэлээх үтүөтүн, өйүн иҥэриигэ ураты болҕомтону уурар наадалаах. Туҥ былыргы үйэлэртэн кэлбит өйдөбүллэр быһыытынан олоҥхо өйдөбүллэрин ис хоһоонун үөрэтии, чинчийии улахан суолтаны ылыан сөп. Ол курдук ааспыт үйэлэргэ эмиэ киһи – аймах сүрдээх үгүс араас моһоллору туораан, алдьархайдары көрсөн тыыннаах хаалыытыгар бу өйдөбүллэр кырата суох туһаны аҕалбыттара чахчы диэн санаанан салайтаран үлэбин түмүктүүбүн.

Туһаныллыбыт литература

1. В.О. Каратаев «Дьэргэлгэн сүүрүк аттаах Дьирибинэ Боотур». Олоҥхо. Дьокуускай, 2017 с.

2. http://eduard.alekseyev.org/work20.html

3. Ааллааҕыскай Н.А., Луковцев Х.Х., “Саха тылын синонимнарын кылгас тылдьыта”; ССКИ, Дьокуускай – 1982 с.

4. Афанасев П.С., “Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта”: “Бичик”, Дьокууска - 1994с.

5. Каратаев В.О. “Оҕо Тулаайах”; “Бичик”, Дьокуускай – 2008с.