Буряад хэлэн. Примерные задания ОГЭ 9 кл.

Буряад хэлэн. 9 класс.

Нэгэдэхи хуби

1. Текст шагнаад, С1 даабари аминдаа саарhан дээрэ хэгты

2. Даабариин дугаар бэшэhэнэй удаа шагнажа абаhан текстээрээ найруулга (изложени) бэшэгты.

Текст шагнажа абаад, найруулга (изложени) бэшэгты.

Бэшэхэдээ, бүлэг бүхэнэй, тииhээр текстын гол удха харуулхаяа оролдохо болонот.

Ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Хоёрдохи хуби

Энэ текст анхаралтайгаар уншаад, А1-А5; В1-В10; С2 гэhэн дугаартай даабаринуудые дүүргэгты.

-(1) «Энэ дэлхэйшье мүнхэ бэшэ ёhотой, - гэжэ Шаралдай хэдэрээд hууhан субыень hэтэ хүйтэ даахые мэдэрэншьегүй шэбшэнэ. (2) Гэнтэ энэ аржын баржыhан мундарганууд, гал дээрэ табигдаhан мүльhэнэй хайлаhан мэтээр урдан, арилшахадаашье болохо. (3) Би юунэй түлөө иигэжэ эндэ hуунабиб? (4) Наhаа дууhаhан хүн… (5) Юунэй түлөө тугаарай эдэ хоёр тэнэгтэй тулалданабиб?... (6) Юундэ энэ мүнхэ бэшэ дэлхэй дээрэ мүнхын нэрэ үлөөхые оролдонобиб? (7) Али энэ доктор Аюушатай hүүлэй үедэ ехээр зугаалдаhанhаа болобо гү?..»

(8) Доктор Аюушатай тэдэнэр эндэхи зонойнгоо уг гарбал тухай ходо хөөрэлдэдэг болошоо hэн. (9) Тиихэдэнь доктор Аюушаhаа нэрэтэй солотой угтай хүн ойро тойрон олдохогүй юм.

(10) Ломбо, Шаралдай, Аюуша гурбанай эсэгэнэр Хасууритадаа хэнииеньшье хэн гэхын аргагүй адлихан шадалай зон байгаа юм. (11) Десятина арай болохогүй таряалантай, долоо найман үнеэтэй, гурба- дүрбэн моритой, арбаад хонитой, нэгэ-хоёр гүүтэй… үмдэхэ хубсаhатай, нажартаа энэ Хасууритада нүүжэ ерээд, үбэлдөө үбhэ сомоhон газартаа – Үнсэгтэ руугаа ябаад, ажаhуудаг лэ hэн. (12) Илгаань юуб гэхэдэ, Шаралдайн эсэгэ hүнеэр десятина таряа хадажархидаг hэн.

(13) «Бадмааха таабайгаа мэтэ мундуу хүсэтэй хүн лэ даа, - гэжэ Шаралдай шэбшэнэ. (14) – Теэд тэнхээгээ юунэй түлөө гарганаб… (15) Хэжэрхиhэн юумэниинь гэхэ зааханшье нютагтань үгыл даа.

(16) Ломбын эсэгэ баhал нэгэ хирэдэ бэшэнhээ илгараад абаhан юм. (17) Эрхүү Монгол хоёрой хоорондо малаар наймаа хэбэ гээшэ. (18) Швигель гэдэг булай томо наймаашантай хамжажа, баhал хубида хүртэлсэдэг hэн. (19) Теэд хаартада орожо, олоhон юумэеэ Эрхүүгэй, Түнхэнэй, Ханхын, Хатгалай хүйхэрнүүдэй шуран гартанда абтуулшадаг болоод, арайл нюсэгэндөө үлэшэнгүй, саг соогоо тогтоhон юм.

(20) Доктор Аюушын эсэгэ миин hуугаагүй бэлэй. (21) Ород бэшэгтэй, монгол номтой хадаа элдэб зарга болоходо, хэлэмэршэ байха, буряадуудай хэрэг дээшэнь бариха, заримдаа Эрхүүгэй губернаторта хүргэдэг- иимэ хатуу хүн юм hэн. (22) Тиихэдээ эндэхи гулваа тайшаанарhаа дутахагүй, үшөө үлэхөөр суутай, хүндэтэй ябаха. (23) Нэгэтэ тэрэнэй хорёо соо үнеэд, морид олошороод, зондо шоо үзэгдэн алдаhан юм. (24) Хүнэй хэрэг ябуулхадаа, ехэ эдисэ абана гэжэ hураг тарашоо бэзэ. (25) Олонхи зон энэ үгэдэ этигээгүй. (26) Тиибэшье Аюушын эсэгэ гансата хүнэй хэрэгтэ туhалхаяа болиhон юм. (27) Залуугаар бэеэ муудажа, наhа барашоо бэлэй. (28) Бишыхан Аюушаяа дасанда абаашажа үгэхэдөө, дэгэлынь хабшалгада хэдэрээтэй мэтэ hэлхыжэ ябаhан юм. (29) «Гансал бурханда шүтэжэ ябаарай,- гэжэ хэлэhэн юм гэжэ доктор Аюуша Шаралдайда хөөрэгшэ. (30) – Засагташье, зондошье, шүдхэртэшье бү шүтөөрэй».

(31) Иигээд лэ доктор Аюуша саашань үргэлжэлүүлээд ябашадаг. (32) Буряад хүн юhэн уг гарбалаа мэдэхэ ёhотой. (33) Теэд доктор Аюуша арбанhаа холо үлүүе тооложорхидог. (34) Үбгэ эсэгэнэр соонь дасанай ламхайшье, тайшаашье, хасагуудай зуунай даргашье, дээрмэшэншье, монгол хаанай түшэмэлшье, баатаршье бии болошодог.

(35) Шаралдай урдань хэнhээ юунhээ шуhаараа тараhан тухайгаа бодомжолдоггүй hэн.

(36) Наран орохоёо аргамжа үлэжэ, наhан болохоёо абаахайн шүлhэндэ үлгэлдэжэ байнаб гэжэ гэнтэ ойлгожорхёо гү? (37) Дала гаран жэлдэ гэшхэжэ ябаhан дайдаhаа, гэр бүлэhөө, тойрожо байhан юумэнhээ hалангаа hалан арилхамни гэхэдээ, ухаан бодолынь тэрээнтэй, хэды оролдобошье, эбсэжэ шаданагүй хаш… (38) Тиихэдээ хэндэшье хэрэггүй хубхай яhан болошохо бэшэ, энэ дэлхэй дээрэ үри бэедээ, аша гушанартаа дурасхаал боложо үлэхэ хүсэлдэ абтангүй яахаб. (39) Гансал боро гэдэhэнэйнгээ түлөө энэ олон жэлнүүдтэ ябаагүй, уг гарбалайнгаа мүнхэ утаhа эртын эртэ сагhаа ерээдүй руу татаба гээшэб гэжэ этигэхые оролдобо хаш…

(Ардан Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури» гэhэн романhаа)*

Ардан Ангархаев Түнхэнэй аймагай Таблангууд hууринда түрэhэн юм.

А.Ангархаев шүлэглэмэлшье, үргэлжэлhэншье, зүжэгшье зохёол бэшэдэг онсо бэлигтэй уран зохёолшо.

*Ардан Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури» гэhэн роман 1982 ондо хэблэгдэн гараа hэн. Энэ роман соогоо уран зохёолшо хүдөө нютагай хүн зоной мүнөө үеын байра байдал, ажал хүдэлмэри, абари зан, хоорондохи харилсааень зүбөөр харуулха гэжэ оролдоо. Хүн хадаа мүнхэ шанартай, hайн hайхан юумэ наhан соогоо хэжэ ябаха ёhотой гэhэн ойлгосо гүнзэгы мэдэрэлтэйгээр харуулжа шадаа.

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, А1-А5 даабаринуудые дүүргэгты. Даабари бүхэн гурбан харюунуудтай байха, тэдээн сооhоон нэгэл харюунь зүб дээрэ тоологдохо, тэрэ харюу хүреэлжэ илгаха хэрэгтэй

А 1. Шаралдай үбгэн хаана hуугаад, юун тухай бодолгото болоноб?

1. Гэртээ hуугаад, ажабайдал тухай бодолгото болоно.

2. Хараhанай эрьедэ hуугаад, мүнхын нэрэ үлөөхэ тухай бодолдо абтана.

3. Хүбүүдтээ ерээд, ерээдүй тухай бодолдо эзэлэгдэнэ.

А 2. Наран орохоёо аргамжа үлэжэ, наhан болохоёо абаахайн шүлhэндэ үлгэлдэжэ байнаб гэжэ гэнтэ ойлгожорхёо гү? гэжэ 36-дахи мэдүүлэл соо илгагдаhан үгэнүүд ямар удхаараа хэрэглээтэйб?

1. Наран орохоёо байхадань, үдэр абаахайн шүлhэндэ үлгэлдөөд байна.

2. Наранай оротор, абаахайн шүлhэндэ үлгэлдөө.

3. Наhанай дүүрэтэр, тон бага сагай үлэhые ойлгоо.

А 3. Юунэй түлөө тугаарай эдэ хоёр тэнэгтэй тулалданабиб?... гэhэн мэдүүлэл соо хэн, хэд тухай хэлэнэб?

1. Ломбо хүбүүн басаган хоёр тухайгаа хэлэнэ.

2. Шаралдай үбгэн хоёр хүбүүд тухайгаа бодолгото болоно.

3. Доктор Аюуша Таряашын хоёр үхибүүд тухай хэлэнэ.

А 4. Үгтэhэн мэдүүлэлнүүдэй али мэдүүлэл соонь эпитет+ метафора гэhэн уран арганууд дайралданаб? (38) Тиихэдээ хэндэшье хэрэггүй хубхай яhан болошохо бэшэ, энэ дэлхэй дээрэ үри бэедээ, аша гушанартаа дурасхаал боложо үлэхэ хүсэлдэ абтангүй яахаб. (39) Гансал боро гэдэhэнэйнгээ түлөө энэ олон жэлнүүдтэ ябаагүй, уг гарбалайнгаа мүнхэ утаhа эртын эртэ сагhаа ерээдүй руу татаба гээшэб гэжэ этигэхые оролдобо хаш…

А 5. Ямар харюу соохи үгын түхэлдэ баталhан удха оруулhан зүйр үгэ (частица) дайралданаб?

1.Доктор Аюушатай тэдэнэр эндэхи зонойнгоо уг гарбал тухай ходо хөөрэлдэдэг болошоо hэн.

2. Олонхи зон энэ үгэдэ этигээгүй.

3. Засагташье, зондошье, шүдхэртэшье бү шүтөөрэй.

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн. В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэгты. В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэхэдээ, үгэ гү, али тоо табин бэшэжэ харюусагты

В 1. Арбан нэгэдэхи мэдүүлэл сооhоо хамтын падеждэ байhан юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

В 2. Гушан юhэдэхи мэдүүлэл сооhоо өөртэ хамаадалда байhан юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшээд, падежыень элирүүлэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

В 3. Гушан табадахи мэдүүлэлэй грамматическа hуури илгажа бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

В 4. Хорин гурбадахи мэдүүлэл соо ямар түхэлэй үйлэ үгэнүүд байнаб? Илгаралыень заагты.

Харюу:______________________________________________________________________

В 5. Хорин наймадахи мэдүүлэл сооhоо абтаhан хабшалгада гэжэ үгэдэ синоним оложо бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

В 6. Наймадахи мэдүүлэл соо дайбар үгэнүүдые түүжэ бэшээд, илгаралыень заагты.

Харюу:______________________________________________________________________

В 7. Арбадахиhаа арбан хоёрдохи хүрэтэр мэдүүлэлнүүд сооhоо нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые элирүүлжэ, тэдэнэй дугаар бэшэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

В 8. Хорин зургаадахиhаа хорин наймадахи хүрэтэр мэдүүлэлнүүдые анхаралтайгаар уншаад, нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл олоод, тэрэнэй дугаар бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

В 9. Хорин дүрбэдэхи мэдүүлэл байгуулгаараа ямар мэдүүлэл бэ гэжэ элирүүлэгты. Харюу:_______________________________________________________________________

В 10. Гушан зургаадахиhаа гушан юhэдэхи мэдүүлэлнүүд сооhоо дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүдые ологты, илгааень заагты.

Харюу:_______________________________________________________________________

С 2. Даабари аминдаа, ондоо саарhан дээрэ дүүргэгты

С 2. «Хүнэй ажабайдал удха шанартай, сэсэн мэргэн заршамтай», «уг гарбалаа, нэрэ түрэеэ залуу наhанhаань сэбэр hайханаар сахижа ябаха хэрэгтэй» гэhэниие юун гэжэ ойлгонобта, бодомжолhон янзатай зохёолго бэшэгты.

Урда хэрэглэгдэhэн, Ардан Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури» гэhэн зохёолhоо мэдүүлэлнүүдые, холбуулалнуудые, үгэнүүдые хэрэглэжэ болоно.

Бэшэhэн зохёолгынтнай объём 70 үгэhөө бага бэшэ байха, тэрэнээ ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Буряад хэлэн. 9 класс.

Нэгэдэхи хуби

1. Текст шагнаад, С1 даабари аминдаа саарhан дээрэ хэгты.

2. Даабариин дугаар бэшэhэнэй удаа шагнажа абаhан текстээрээ найруулга (изложени) бэшэгты.

Текст шагнажа абаад, найруулга (изложени) бэшэгты.

Бэшэхэдээ, бүлэг бүхэнэй, тииhээр текстын гол удха харуулхаяа оролдохо болонот.

Ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Хоёрдохи хуби

Энэ текст анхаралтайгаар уншаад, А1-А5; В1-В10; С2 гэhэн дугаартай даабаринуудые дүүргэгты.

1. Лодой үбгэн ажалаа дүүргэжэ, донгорогойнгоо эриие үбдэгтѳѳ аршаһанайнгаа һүүлээр үмдэнэйнгѳѳ хармаанда хэбэ. 2. Хоёр шэнэһэнэй һүүдэртэ амаржа һуудаг энэ үбгэн гэрһээ эндэ багахан һандай абажа ерэдэг юм. 3. Лодой үбгэн нютагайнгаа үбгэдһѳѳ ута шэнгэн буурал һахалаараа, аман соогоо дуу гүнгэнэжэ ябадагаараа илгардаг. 4. Холоһоо миралзан байһан харгые шэртэн байһанаа, наран ѳѳдэ хаража: 5. «Хотын автобусай ерэхэнь үшѳѳ эртэшэг байна»- гэжэ сэдьхэн, шэнэһэндэ түшүүлүүтэй байһан хуураа абаад, һиилэжэ дүүргэһэн мориной толгойе шэнжэлнэ. 6. Лодой үбгэн Яхадһаа ерэхэ хүбүүн бэри хоёроо хүлеэнэ. 7. Хүбүүнэйнь нютагһаа гаража ошоһонһоо аяар долоон жэл үнгэршѳѳ. 8. «Ашануудни ямарханууд болошоо хаб? 9. Байза, тиихэдэ Майдар Дамдин хоёр хэдытэйхэнүүд байһан болоноб? 10. Майдар долоотой, Дамдин юһэтэй. 11. Тиимэ даа, мойһон харахан нюдэтэй, үдхэн нидхэтэйгшэ һэнүүд»,- гэжэ үбгэжѳѳл шэбшэн, хүхюун һайхан бодолдо абтажа, һахалаа эльбээд, гааһаяа һороно.

12. Лодой хоёр адли ашанараа яажа илгаруулха бодолдо абташана. 13. Наһатай хүндэ ашанараа илган дурлажа байхада нүгэлтэй гээшэ, гэбэшье Лодой Дамдин хүбүүхэндээ ехэ мээхэй һэн.14. Дамдин үбгэн абадаа эрхэ, хүхюун зугаатай хүбүүн агша һэн. 15. Харин Майдар ашань ѳѳрын онсо зан гарган ябадаг, сухайлтайшаг хүбүүн бэлэй.

16. Лодой басаган хүбүүн хоёройнгоо хүгжэмшэн болоогүйдэ, хуур дээрэ наадажа шадахагүйдэнь сэдьхэлдээ голхорон ябадаг байгаа.

17. Yльгэршэн Лодойдо хүгжэм дуун миин ганса хүхюун наадан бэшэ. Мүн үшѳѳ ондоохон удхатай юм.

18. Арбаад наһатайдаа эсэгэтэеэ эмээл мориндонь һундалдан һуужа, холо газарта байһан хотондо ошожо, үльгэр шагнаһанһаа хойшо Гончик үльгэршэнэй хѳѳрэһэн нэгэшье үльгэрһѳѳ дахинаа үлѳѳгүй бэлэй.

19. Гончик үльгэршэнтэй танилсаһанайнгаа һүүлээр, хорёод наһа хүрэтэрѳѳ шабинь боложо ябаһан Лодой олон тоото үльгэрнүүдые мэдэхэ боложо, ѳѳрѳѳшье зохёожо, хуур, лимбэ дээрэ һайн наадажа һурахаһаа гадна хайшан гэжэ ямар арһаар, утаһаар, ямар мориной һүүлэй хилгааһаар болон модоор хуур, лимбэ хэдэгые мэдэжэ абаа һэн…

20. Yльгэршэнэй наадажа байһан морин хуурай хүгжэм урдажа байһан тунгалаг горхоной хүүюуртэй хамтаршана. 21. Тиихэдэнь халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулжа, морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлнэ…

А. Лыгденов «Морин хуур».

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, А1-А5 даабаринуудые дүүргэгты. Даабари бүхэн гурбан харюунуудтай байха, тэдээн сооhоон нэгэл харюунь зүб дээрэ тоологдохо, тэрэ харюу хүреэлжэ илгаха хэрэгтэй.

А 1. Лодой үбгэн хаана hуугаад, юунэй ерэхые хүлеэнэб, юун тухай бодолгото болоноб?

1. Гэртээ hуугаад, ажабайдал тухай бодолгото болоно.

2. Лодой үбгэн Яхадһаа ерэхэ хүбүүн бэри хоёроо хүлеэнэ.

3. Хотын автобусай ерэхые.

А 2. Тиихэдэнь халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулжа, морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлнэ… гэжэ 21-дэхи мэдүүлэл соо илгагдаhан үгэнүүд ямар удхаараа хэрэглээтэйб?

1. Халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулба.

2. Морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлнэ…

3. Тиихэдэнь халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулжа, морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлжэ, үнэн дээрээ боложо байһан шэнгеэр үзэгдэбэ.

А 3. Байза, тиихэдэ Майдар Дамдин хоёр хэдытэйхэнүүд байһан болоноб?

1. Майдар долоотой, Дамдин юһэтэй.

2. Майдар найматай. Дамдин арбатай.

3. Дамдин юһэтэй. Майдар найматай.

А 4. Үгтэhэн мэдүүлэлнүүдэй али мэдүүлэл соонь эпитет гэhэн уран арга дайралданаб? 20. Yльгэршэнэй наадажа байһан морин хуурай хүгжэм урдажа байһан тунгалаг горхоной хүүюуртэй хамтаршана. 21. Тиихэдэнь халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулжа, морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлнэ…

+ А 5. Ямар (хэдыдэхи) мэдүүлэл үгын түхэлдэ баталhан удха оруулhан зүйр үгэтэй (частицатай) байнаб?

19. Гончик үльгэршэнтэй танилсаһанайнгаа һүүлээр, хорёод наһа хүрэтэрѳѳ шабинь боложо ябаһан Лодой олон тоото үльгэрнүүдые мэдэхэ боложо, ѳѳрѳѳшье зохёожо, хуур, лимбэ дээрэ һайн наадажа һурахаһаа гадна хайшан гэжэ ямар арһаар, утаһаар, ямар мориной һүүлэй хилгааһаар болон модоор хуур, лимбэ хэдэгые мэдэжэ абаа һэн…

20. Yльгэршэнэй наадажа байһан морин хуурай хүгжэм урдажа байһан тунгалаг горхоной хүүюуртэй хамтаршана. 21. Тиихэдэнь халзан гүбээнүүд дээгүүр һубарилдаһан һүрэг тэмээнүүдэй дунда ябаһан үншэн сагаан ботогоной буйлахые һануулжа, морин хуурһаа гараһан абяан оршон тойрон зэдэлнэ…

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэгты. В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэхэдээ, үгэ гү, али тоо табин бэшэжэ харюусагты

+ В 1. Хоридохи мэдүүлэл сооhоо хамаанай падеждэ байhан юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

+ В 2. Нэгэдэхи мэдүүлэл сооhоо өөртэ хамаадалда байhан юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшээд, падежыень элирүүлэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

+ В 3. Хоридохи мэдүүлэлэй грамматическа hуури илгажа бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

+ В 4. Долоодохи мэдүүлэл соо хамаанай падежэй + нюуртай хамаадалай залгалтатай юумэнэй нэрэ олоод бэшэхэ.

Харюу:_______________________________________________________________________

+ В 5. Хоридохи мэдүүлэл сооhоо абтаhан хүгжэм гэжэ үгэдэ синоним оложо бэшэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

+ В 6. Арбан гурбадахи мэдүүлэл сооһоо хѳѳршѳѳһэн удхатай залгабаритай юумэнэй нэрэ түүжэ бэшэхэ.

Харюу:______________________________________________________________________

+ В 7. Арбан зургаадахиһаа арбан наймадахи хүрэтэр мэдүүлэлнүүд сооhоо деепричастна дахуулалтай мэдүүлэл элирүүлжэ, тэдэнэй дугаар бэшэгты.

Харюу:______________________________________________________________________

+ В 8. Арбан зургаадахиhаа арбан юһэдэхи хүрэтэр мэдүүлэлнүүдые анхаралтайгаар уншаад, нэгэ бүридэлтэ мэдүүлэл олоод, тэрэнэй дугаар бэшэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

+ В 9. Хоридохи мэдүүлэл соо юумэнэй нэрэһээ гараһан юумэнэй нэрэ олохо, харюу бэшэхэ.

Харюу:_______________________________________________________________________

В 10. Гушан зургаадахиhаа гушан юhэдэхи мэдүүлэлнүүд сооhоо дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүдые ологты, илгааень заагты.

Харюу:_______________________________________________________________________

С 2. даабари аминдаа, ондоо саарhан дээрэ дүүргэгты

С 2. «Морин хуур - буряад арадай эгээл сэнтэй хүгжэм аялгатай хэрэгсэлнүүдэй нэгэн…» гэhэн ойлгосо юун гэжэ ойлгонобта, морин хуур тухай юу мэдэхэбта бодомжолhон янзатай зохёолго бэшэгты.

Урда хэрэглэгдэhэн, Александр Лыгденовэй «Морин хуур» гэhэн зохёолhоо мэдүүлэлнүүдые, холбуулалнуудые, үгэнүүдые хэрэглэжэ болоно.

Бэшэhэн зохёолгынтнай объём 70 үгэhөө бага бэшэ байха, тэрэнээ ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Буряад хэлэн. 9 класс.

Нэгэдэхи хуби

1.Текст шагнаад, С1 даабари аминдаа саарhан дээрэ хэгты.

1. Даабариин дугаар бэшэhэнэй удаа шагнажа абаhан текстээрээ найруулга (изложени) бэшэгты.

Текст шагнажа абаад, найруулга (изложени) бэшэгты.

Бэшэхэдээ, бүлэг бүхэнэй, тииhээр текстын гол удха харуулхаяа оролдохо болонот.

Ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Хоёрдохи хуби

Энэ текст анхаралтайгаар уншаад, А 1-А 5; В 1-В 11; С 2 гэhэн дугаартай даабаринуудые дүүргэгты.

1. Хоюулан үсхэн, шиигтэй таряанай hүүдэртэ hуухадаа, хүгшэн баабайнь ашадаа хөөрэбэ:

2. – Урдань, минии багада, нагасам иимэ онтохо хөөрэжэ, талха таряа гамнажа ябахые захиhан юм: «Эртэ урда сагта таряан гээшэ hолоомо эшэгүй, газарта хүрэтэр хоолостой байhан юм ха. 3. Орооhо таряан газар хушажа хэбтэдэг hэн ха. 4. Бүхы амитад, шубууд таряагаар хооллоод, жаргалтай байдаг байба. 5. Хүн болон зарим шубууд таряа ехэ гамнадаг байгаа. 6. Тиихэдэ зарим амитад, илангаяа гахай, амаараа гаратараа эдихэнь багадаад, ойможо, худхажа, дээрэнь унтажа, муу муухайтаяа зуурадаг болобо ха. 7. Байгаали иигэжэ байхыень харахадаа сухалдажа: «Таряан дэлхэй дээрэ бү байг! 8. Үбhэ ногоо үндэhэ набшаhаар хооллогты саашаа»,- гээд, хоолосой узуурhаа өөдэнь орооhынь шобторжо байхадань, хүн байгаалида хандажа: «Байгаали, хайрлыт! Хүндэ хуби үлөөгыт! 9.Хүлөөрөө гэшхэнгүй, гартаа үргэжэ, нангин хадагалжа ябахабди» гээ hэн ха. 10. Тиихэдэнь байгаали хүнэй гуйлта тогтоожо, энээхэн хоолос хүнэй хуби гэжэ орхёо юм. 11. Элбэг таряанда умбажа, хэм гадна таргалhан гахайе ургажа байhан хоолос хараха эрхыень хаhажархёо бшуу. 12. Тиимэhээ гахай газараар үнөөхил элбэг орооhо бэдэржэ ябахадань, хүн тэжээмэл мал болгоо. 13. Һүнэй ээдэмэг, орооhонойнгоо муу үлэгдэл эдюулдэг болоhон юм». 14. Мүнөөшье мүртэй хүн гахайда hайхан орооhо, талха үгэдэггүй бшуу. 15. Яндан лэ амитан, гахай шэнги хара хубияа хараhан лэ хүн, hайхан орооhо гахайда үгэхэ, хилээмэ гэшхэхэ, хаяха бшуу. 16. Мэдэжэ аба, хүбүүн.

1. Үдын хойно баhа сайлуулба. 18. Бултанда шэнэ зөөхэй, шэниисын хүбхэгэр hайхан хилээмэ садатарнь эдюулбэ. 19. Жалсарай ехэ амтархажа эдеэд, садахадаа дороо шатанхайтай хахад зүhэмэгөө носожо байhан галда хаяжархиба. 20. Тэрэ галай саана сайлажа hууhан шара үбгэн аягүйрхэhэн янзатай:

1. – Юундэ хилээмээ, хүбүүн, галда шатаабаш? 22. Эдихээ болёо hаа, тэрэ сарай дээгүүр hуугааша гулабхаануудта гү, али хүнэй ама нэгэ нэгээр хаража, хэниинь хилээмэ үлөөжэ үгэгшэ ааб гэжэ хэбтэhэн энэ минии ангууша нохойдо хаяжа үгэхэ байгааш. 23. Үгышье hаа, тэрэ гахайн хоол болохо муу орооhон дээрэ хаяха hэн бэзэш, -гээд, өөрынгөө барижа hууhан шатанхайтай ганса гонзогорхон хатуу хальhа, нохойгоо дуудажа харуулаад, өөдэнь шэдэжэрхихэдэнь, нохойнь ехэ шадамараар хабхалан угтаад абашаба. 24. Үбгэн урмашан:

- Һайн нохойшье хилээмэ газарта унагаахагүй, -гэбэ…

25. Бүри эртэ, үшөө наратай байхада, машинадаа булта hуугаад, гэртээ бусалган болобо. 26. Машинын ябахаа байхада, бригадир хүбүүн шофёрые дуудажа:

27.Углуугаар тойроод ошохобди. 28. Тэндэ хатаhан ешмээн комбайнаар хуряажа эхилээ. 29. Би тэндэ хэрэгтэйб, - гэбэ.

30.- Болоо, болоо, түрүүүшын таряанай ургаса харая.

31. –Таряа хуряалга иигээд лэ эхилбэ гээшэ,- гэлдэн, үбгэд хоорондоо шашалдаба…

(Цокто Номтоевой «Хилээмэн» гэhэн хөөрөөнhөө)*

*Элитэ буряад уран зохёолшон, олониитын ажаябуулагша, фронтовик Цокто Номтоевич Номтоев Хэжэнгын аймагай Хөөрхэ нютагта түрэhэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн соогуур Сталинградай тулалдаанда хабаадаа. Дайнhаа бусажа ерээд, хорёод жэлэй туршада hургуулиин директорээр ажаллаа, хажуугаарнь 20 гаран ном хэблүүлэн гаргаа. Цокто Номтоев – Буряадай арадай поэт, Социалис Ажалай Герой, РСФСР-эй ба Буряад Республикын габьяата багша.

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, А 1-А 5 даабаринуудые дүүргэгты. Даабари бүхэн гурбан харюунуудтай байха, тэдээн сооhоон нэгэл харюунь зүб дээрэ тоологдохо, тэрэ харюу хүреэлжэ илгаха хэрэгтэй.

А 1. Цокто Номтоевой «Хилээмэн» гэhэн зохёолой гол үйлэдэгшэ нюур болохо Жалсарайн үбгэн баабайн нэрэ зүбөөр нэрлэгты.

1. Бодинсы үбгэн.

2. Үлзытэ үбгэн.

3. Доржо үбгэн

А 2. Бүхы амитад, шубууд таряагаар хооллоод, жаргалтай байдаг байба. 5. Хүн болон зарим шубууд таряа ехэ гамнадаг байгаа. 6. Тиихэдэ зарим амитад, амаараа гаратараа эдихэнь багадаад, ойможо, худхажа, дээрэнь унтажа, муу муухайтаяа зуурадаг болобо ха. Илангаяа ямар амитан үлүүсэ аашалжа эхилээб?

1. Нохой.

2. Шубуун.

3. Гахай.

А 3. Жалсарай ехэ амтархажа эдеэд, садахадаа дороо шатанхайтай хахад зүhэмэгөө носожо байhан галда хаяжархиба. Юундэ хаяжархибаб?

1. Һургаалгүй байгаа.

2. Эрхэнь ехэдээ.

3. Хилээмэнэй үнэн бодото удха ойлгоогүй ябаа.

А 4. Жалсарай үбгэжөөлдэ хэн болоноб?

1. Аша хүбүүн.

2. Зээ хүбүүн.

3. Ахынь хүбүүн.

А 5. Харюунуудай али вариантын мэдүүлэл соо олицетворени гэhэн уран арга дайралданаб?

1. Хүлөөрөө гэшхэнгүй, гартаа үргэжэ, нангин хадагалжа ябахабди гээ hэн ха.

2. Тиихэдэнь байгаали хүнэй гуйлта тогтоожо, энээхэн хоолос хүнэй хуби гэжэ орхёо юм.

3. Һүнэй ээдэмэг, орооhонойнгоо муу үлэгдэл эдюулдэг болоhон юм.

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэгты. В 1-В 9 даабаринуудые дүүргэхэдээ, үгэ гү, али тоо табин бэшэжэ харюусагты

В 1. Арбан наймадахиhаа хорин хоёрдохи мэдүүлэлнүүд сооhоо абтаhан үгэнүүдые түүжэ бэшэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

В 2. Дүрбэдэхиhөө зургаадахи мэдүүлэлнүүд сооhоо олоной тоогой залгалтатай юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшэгты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 3. Арбан зургаадахи мэдүүлэл соо ямар бэеэ даагаагүй хэлэлгын хуби байнаб?

Харюу:______________________________________________________________________

В 4. Зургаадахи, долоодохи, наймадахи мэдүүлэлнүүд соо хэрэглэгдэhэн сэглэлтын тэмдэгүүдэй удха тайлбарилагты, юундэ, ямар ушарта табигдаад байнаб?

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 5. Арбан дүрбэдэхи, арбан табадахи мэдүүлэлнүүдэй грамматическа hууринуудыень илгажа бэшэгты, ямар хэлэлгын хубинуудаар гаранхайб, элирүүлэгты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 6. Байгаали, орооhонойнгоо, таряан, гулабхаануудта, зүhэмэгөө гэhэн үгэнүүд сооhоо 3 үгэ шэлээд, фонетическэ шүүлбэри хэгты.

Харюу:_______________________________________________________________________

В 7. Таараха дүрим баримталан, точконуудай орондо зүбөөр ээ-эй, өө табяад бэшэгты.

Хүзүүг… угааба, хүзүүн… мяхан; жэш… бэшэгты, жэш…т… упражнени; зөөх…т… амhарта; бэшэгүүд… хадагалаа; Сэдэн… аба, Сэдэн… эльг…бэ; гэрнүүд… хажууда, гэр…нг… наана.

В 8. Арбан долоодохи ба арбан наймадахи мэдүүлэлнүүд байгуулгаараа ямар мэдүүлэлнүүд болоноб? 1. Нэгэ бүридэлтэ гү али хоёр бүридэлтэ гү? 2. (Нюургүй; тодо бэшэ нюуртай; тодо нюуртай; нэрлэhэн).

В 9. Хэдыдэхи мэдүүлэлнүүд орёо мэдүүлэлнүүд болоноб? Тэдэнэй дугаар бэшэгты.

В 10. Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлнүүд илгаагаараа хэды харилсаатайб?

Харюу:_______________________________________________________________________

В 11. Дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй байгуулгын зүб схемэ ологты:

1. [шух. мэд.] + холболто гү, али холболто үгэ + (нүх. мэд);

2. (нүх. мэд.) + холболто гү, али холболто үгэ + [ шух. мэд];

3. (шух. мэд) + холболто гү, али холболто үгэ + [нүх. мэд.]/

С 2 даабари аминаа, ондоо саарhан дээрэ дүүргэгты

С 2. «Хилээмэн-нангин юумэн », «Хилээмэ газарта хаяжа болохогүй» гэhэн ойлгосонуудые юун гэжэ ойлгонобта, бодомжолhон янзатай зохёолго бэшэгты.

Урда хэрэглэгдэhэн, Цокто Номтоевой «Хилээмэн» гэhэн зохёолhоо мэдүүлэлнүүдые, холбуулалнуудые, үгэнүүдые хэрэглэжэ болоно.

Бэшэhэн зохёолгынтнай объём 70 үгэhөө бага бэшэ байха, тэрэнээ ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Буряад хэлэн. 9 класс.

Нэгэдэхи хуби

1.Текст шагнаад, С1 даабари аминдаа саарhан дээрэ хэгты.

2. Даабариин дугаар бэшэhэнэй удаа шагнажа абаhан текстээрээ найруулга (изложени) бэшэгты.

Текст шагнажа абаад, найруулга (изложени) бэшэгты.

Бэшэхэдээ, бүлэг бүхэнэй, тииhээр текстын гол удха харуулхаяа оролдохо болонот.

Ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.

Хоёрдохи хуби

Энэ текст анхаралтайгаар уншаад, А 1-А 4; В 1-В 11; С 2 гэhэн дугаартай даабаринуудые дүүргэгты.

1. Номдоо hайн hурадаг хүбүүд холын город hурахаяа ерэхэдээ жаргадаг. 2. Чулуун-Бата хашаржа, заримдаа гэрэйнгээ даабари дүүргэнгүй, багшын нюдэ далдалаад үнгэрхые оролдодог ба математикада дурагүй бэлэй. 3. Энэ тэрын тетрадьhаа гэрэйнгээ даабари буулгаад, экзамен дээрэ урдаа hууhан нүхэдhөө хулуун бэшэжэ, классhаа класста ороо болодог байhан юм. 4. Энэ мэхэ тухайнь Ханда хүгшэн мэдээ hаа, ханада үлгөөтэй байдаг бүhэ «ажалтай» болохонь сохом hэн. 5. Мэхэшэ хүбүүнэй талаан боложо, хүгшэн эхэнь математика мэдэхэгүй байhан гэхэ. 6. Хэды тиигэбэшье, мүнөө тэрэ ябадалынь хара тодхор болоо. 7. Медтехникумдэ орожо, фельдшер болохо hанаатай ерэhэн хүбүүн математикаhаа боложо, экзамен дээрэ унаад, хооhодожо мэгдэхэдээ, хүгшэн эжынгээ үгэhэн мухар хүнжэл базаар ошожо худалдаха гэжэ шиидэбэ. 8. Зунай халуунда үhэтэй хүнжэл үргэлhэн Чулуун-Бата таниха хүн харана аа гү гэжэ өөдэ уруугаа хараашалhаар , Ленинэй нэрэмжэтэ үйлсэ хүндэлэн харайба. 9. «Хүгшэн лэ эжымни харахагүй байhаниинь болоо даа» гэжэ hанажа ябаhан Чулуун-Батын толгой соо математикын багшын шарай харагдахадал гээд: «Номоо hайнаар үзэбэл, намда бэшэ, өөртөөл олзо олохо байхаш»- гэжэ хэлэдэгынь hанагдаадхиба. 10. Гэнтэ хажуудань хүнүүд энеэлдэхэдэл гэбэ: тэрэнэй харан гэхэдэнь, Чулуун-Бататай хамта экзамен үгөөд, эрхим hайн сэгнэлтэ абажа ороhон Мэдэг гэжэ басаган Сэлэнгэhээ ерэжэ, экзаменгүйгөөр ороhон отличник хүбүүнтэй хүтэрэлдөөд ябаба. 11. Чулуун-Батын нюур дарьбаганаад, мүрөө төөриhэн хулганада адли өөдэ уруугаа тэрэ даб гэжэ гэрэй хана тээшэ нюураа няагаад зогсошобо. 12. Тэдэнэр хажуугаарнь гаража ошобод. 13. Иигэжэл хүнэй хүбүүн хойшоо гарадаг ха юм! 14. Юундэшье номоо үзэдэггүй барhан байгаабши даа!..

(Даша-Рабдан Батожабайн «Багшашни хэн бэ?» гэhэн повестиhоо)*

Даша-Рабдан Батожабай элдэб жанрта хүсэеэ туршадаг, оршон сагайнгаа гүн далай руу шунгадаг, түүхын хуудаhа иран, үни холын сагуудые шэнжэлдэг hэн. Хорёод зүжэг, рассказууд, повестьнууд, киносценаринууд, романууд Д.-Р. Батожабайн hүүлдэ үлэнхэй. Зохёолнуудайнь хэлэн ямар баян гээшэб…*

1. Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн, А 1-А 5 даабаринуудые дүүргэгты. Даабари бүхэн гурбан харюунуудтай байха, тэдээн сооhоон нэгэл харюунь зүб дээрэ тоологдохо, тэрэ харюу хүреэлжэ илгаха хэрэгтэй

А 1. Чулуун-Бата хүдөөгэй hургуулиhаа аймагай центр дамжаhаар хэды класс дүүргэжэ, ямар холын город hурахаяа ошохо болооб?

1. Юhэн класс дүүргээд, Эрхүү хото ошохо болобо.

2. Арбан нэгэдэхи класс дүүргээд, Москва хото ошохо болобо.

3. Долоон класс дүүргээд, Улаан-Үдэ хото ошохо болобо.

А 2. Медтехникумдэ орожо, фельдшер болохо hанаатай ерэhэн хүбүүн юунhээ боложо, экзамен дээрэ унаад, хооhодожо мэгдэхэдээ, хүгшэн эжынгээ үгэhэн юу? базаар ошожо худалдаха гэжэ шиидээб?

1. Ород хэлэнhээ боложо, экзамен дээрэ унаад, хооhодожо мэгдэхэдээ, хүгшэн эжынгээ үгэhэн гутал базаар ошожо худалдаха гэжэ шиидээ.

2. Математикаhаа боложо, экзамен дээрэ унаад, хооhодожо мэгдэхэдээ, хүгшэн эжынгээ үгэhэн мухар хүнжэл базаар ошожо худалдаха гэжэ шиидээ.

3. Хари хэлэнhээ боложо, экзамен дээрэ унаад, хооhодожо мэгдэхэдээ, хүгшэн эжынгээ үгэhэн дулаан дэгэл базаар ошожо худалдаха гэжэ шиидээ.

А 3. Чулуун-Батын толгой соо математикын багшын шарай харагдахадал гээд: «Номоо hайнаар үзэбэл, намда бэшэ, өөртөөл олзо олохо байхаш»- гэжэ хэлэдэгынь hанагдаадхиба. Илгагдаhан үгэнүүд хэндэ хабаатайб, юун гэжэ ойлгонобта?

1. Хүбүүндэ, муугаар ябахагүй гэhэн удхатай.

2. Мэдэгтэ, алдуу гаргахагүй гэhэн удхатай.

3. Чулуун-Батада, саг соогоо оролдожо hурабал, өөртэшнил ерээдүйдэ хэрэгтэй гэhэн удхатай.

А 4. Чулуун-Батын нюур дарьбаганаад, мүрөө төөриhэн хулганада адли өөдэ уруугаа тэрэ даб гэжэ гэрэй хана тээшэ нюураа няагаад зогсошобо. Энэ мэдүүлэл соо ямар уран арга байнаб? Илган гаргагты, харюугаа баталагты.

1. Зэргэсүүлгэ.

2. Олицетворени.

3. Метафора.

Текст уншажа, тэрэнэй удха дээрэ үндэhэлэн. В 1-В 11 даабаринуудые дүүргэгты. В 1-В 11 даабаринуудые дүүргэхэдээ, үгэ гү, али тоо табин бэшэжэ харюусагты

В 1. Нэгэдэхи, хоёрдохи, гурбадахи мэдүүлэлнүүд соо өөртэ хамаадалай залгалтануудтай юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ бэшэгты, залгалтыень илгагты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 2. Табадахи, зургаадахи мэдүүлэлнүүд соо нюурта хамаадалай залгалтатай юумэнэй нэрэнүүдые олоод, залгалтыень илган харуулагты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 3. Долоодохи мэдүүлэл байгуулгынгаа талаар ямар мэдүүлэл бэ? Синтаксическа шүүлбэри хэгты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 4. Арбадахи мэдүүлэл соо хабсаргалта ологты, янзыень элирүүлэгты.

Харюу:___________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 5. Арбан хоёрдохи, арбан гурбадахи мэдүүлэлнүүдэй грамматическа hууринуудыень тэмдэглэгты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________ В 6. Арба, арбан нэгэдэхи, арбан хоёрдохи мэдүүлэлнүүд соо түлөөнэй нэрэнүүдые олоод, илгааень заагты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 7. Текст сооhоо дайбар үгэнүүдые түүжэ бэшэгты, илгааень харуулагты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________ В 8. Энэ үгтэhэн текст соо хэды орёо мэдүүлэлнүүд байнаб? Ямар мэдүүлэлнүүд бэ?

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

В 9. Арбан хоёрдохиhоо арбан дүрбэдэхи мэдүүлэлнүүд соо зүйр үгэнүүдыень олоод тэмдэглэгты. Илгааень харуулагты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________ В 10. Табадахи мэдүүлэл соо тэмдэгэй нэрэ ологты, илгаралыень заагты. (Шанарта гү, али харилсаата гү?) Залгабарииень илгагты.

Харюу:_______________________________________________________________________В 11. Гэрэйнгээ, хүбүүнэй, эжынгээ , Ленинэй, гэрэй гэhэн үгэнүүдэй –ээ-эй залгалтануудай зүб бэшэлгын дүрим тодорхойлогты.

Харюу:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________

С 2 даабари аминаа, ондоо саарhан дээрэ дүүргэгты

С 2. Юундэ энэ номдоо Д-Р. Батожабай «Багшашни хэн бэ?» гэжэ нэрэ үгөөб? «Нэрээ хухаранхаар, яhаа хухара» гэhэн оньhон үгын удха юун гэжэ ойлгонобта? Энэ оньhон үгэ хэндэ сэхэ хабаатайб? Һанамжаяа бэшэгты.

Бэшэhэн зохёолгынтнай объём 70 үгэhөө бага бэшэ байха, тэрэнээ ойлгосотойгоор, сэбэрээр бэшэхэ ёhотойт.