БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА 7-дохи класста yзэхэ hуралсалай ном-хрестомати Хоёр хубитай Хоёрдохи хуби

БУРЯАД УЛАСАЙ БОЛБОСОРОЛОЙ БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ ЯАМАН

С.А. ОШОРОВА, С.С. БАЛДАНОВА

БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА

7-дохи класста yзэхэ hуралсалай ном-хрестомати

Хоёр хубитай

Хоёрдохи хуби

2-дохи хэблэл, заhагдаhан ба нэмэгдэhэн

Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманаар зyбшooгдэбэ

Улаан-Yдэ

«Бэлиг»

2018

УДК 89

ББК 83.3 (2 Рос=Буря) бу

О 967

Шyyмжэлэгшэд:

С.Б. Мархаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат,

Я.Ц. Ивахинова, Россиин Федерациин габьяата багша,

Буряад Республикын габьяата багша

Ошорова С.А., Балданова С.С.

О 967 Буряад литература. 7-дохи класста yзэхэ hуралсалай ном- хрестомати. Хоёр хубитай. 2-дохи хуби. 2-дохи хэблэл, заhагда- hан ба нэмэгдэhэн. – Улаан-Yдэ : «Бэлиг»тyб, 2018. – 184 х., хабсаргалта.

ISBN 978-5-85693-710-6 (2 хуби).

ISBN 978-5-85693-709-0 (хyсэд).

УДК 89

ББК 83.3 (2 Рос=Буря) бу

© Ошорова С.А.,

Балданова С.С., 2014, 2018

© ГАУК РБ «Национальный ISBN 978-5-85693-710-6 (2 хуби) музей РБ», 2014

ISBN 978-5-85693-709-0 (хyсэд) © ГБУ РЦ«Бэлиг», 2014, 2018

Туужа тухай ойлгосо

Туужа романhаа хэмжээгээрээ багашаг, хooрooнhoo ехэшэг, гол геройн ажабайдалда ба ажаhуудалда болоhон хэдэн yйлэ хэрэгyyдые, мyн геройнуудай харилсаа, hанаа сэдьхэлэйнь байдал харуулhан yргэлжэлhэн зохёол болоно.

Туужанууд манай буряад уран зохёолдо 1930-аад онуудhаа эхилжэ бии болоhон. Тyрyyшын туужануудые нэрлэбэл, Ц. Доной «Хиртэhэн hара», Х. Намсараевай «Цыремпил», «Нэгэтэ hyни» болоно.

Саашадаа туужа улам эршэтэйгээр хyгжэнэ. Тэрэ сагай туужанууд соо арад зоной hанал бодол, сэдьхэл, ажабайдалда ороhон шэнэ хубилалтанууд харуулагдана. Энээн тушаа Ч. Цыдендамбаевай «Буряад басаган», Ц-Д. Хамаевай «Далижаhан дальбараанууд», Ц. Галановай «Саран хyхы», Б. Ябжановай «Майтагсаан», С. Цырендоржиевай «Yyрэй солбоной гоё гээшэнь», А. Ангархаевай «Алтан», Ц. Номтоевой «Эдэбхи» г.м. болон бусад зохёолнууд соо харуулагдаhан байдаг.

Мyнoo yе сагай туужануудай сэдэбyyд yргэн болонхой. Тэдээн соо энэ yеын байдал ондо ондоо талаhаа харуулагдана: эхэ байгаалиин шэнжэ шарай, тэрэнэй аша туhа, шэнэ yеын шэнэ хyнyyдэй шиидхэгдээгyй асуудалнууд, хyнэй бэрхэшээл гаталдаг шадабари, залуушуулай байдалай элдэб тала, мyнoo yеын хyнyyдэй ажабайдал, абари зан, Эхэ орон, тоонто нютаг, инаг дуран, нyхэсэл гэхэ мэтэ. Онсодхон нэрлэбэл, Б. Ябжановай «Эхэ шоно», А. Лыгденовэй «Морин хуур», Ц. Галановай «Хурьгад горхон», Ц-Д. Хамаевай «Бугын эбэр», Д. Доржиевагай «Yргэн Баргажанай эрьеэр», С. Цырендоржиевай «Бусалга», В. Тулаевай «Алтан хараасгай», Н. Очировой «Газарай хани», Г-Д. Дамбаевай «Эсэгын дуран» гэхэ мэтэ туужанууд.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Юундэ туужа yргэлжэлhэн зохёолой нэгэ жанр болоноб?

2. Туужа романhаа, хooрooнhoo ямар илгаатайб? Шэнжэнyyдыень нэрлэжэ, hанамжаяа баталагты.

3. Ямар буряад туужануудые уншаа hэмта? Нэрлэгты.

Автобиографическа зохёол тухай ойлгосо

Уран зохёолшын зохёолойнгоо гол герой боложо, ooрынгoo намтар тухай бэшэhэн зохёол автобиографическа зохёол гэнэ.

Автобиографическа зохёолнуудай геройнуудынь ехэнхидээ yхибyyд байдаг, тэдэнэй сэдьхэлэй урган хyгжэhые харуулhан зураглалнууд элбэгээр хэрэглэгдэдэг. Уран зохёолшон автобиографическа зохёол соогоо yхибyyнэй намтарые хyсэдooр харуулдаггyй. Уншагшадай зyрхэ сэдьхэл гyнзэгыгooр хyдэлгэхэ yенyyдыень харуулхадаа, тэрэ yеын yхибyyн яажа амидарааб, юу мэдэрээб, ойлгооб гэжэ хooрэдэг, тэрэ yеын тyyхын амисхаал уншагшадтаа мэдэрyyлhэн байдаг.

Жэшээлхэдэ, Д. Батожабай «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёол соогоо Рабдан хyбyyнэй наhанайнь нэгэ хэды yенyyдыень зураглана. Тэдэнь Д. Батожабайн ooрын намтартайнь тааруу байна. Тиимэhээ тус зохёол автобиографическа зохёол гэжэ тоологдоно.

Автор зохёол соогоо ажамидаралай оршон байдалай хараа уранаар зураглана.

Уран зохёолой гол хараа оршон тойрониие ганса yхибyyнэй нюдooр бэшэ, харин гyн ухаатай, ажамидаралай дyршэлтэй хyнэй нюдooр харуулhаниинь болоно.

Автор зохёол соогоо yхибyyнэй ганса бага наhа зураглана бэшэ, харин саашадаа ажабайдалынь яажа yнгэрooб гэжэ харуулна.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Ямар зохёолые автобиографическа гэдэг бэ?

2. Ямар автобиографическа зохёолнуудые мэдэхэбта? Нэрлэгты.

Д АШИРАБДАН ОДБОЕВИЧ БАТОЖАБАЙ

(1921–1977)

Даширабдан Одбоевич Батожабай Агын Буряадай тойрогой Догой нютагта 1921 ондо тyрэhэн. 1936 ондо Зугаалайн долоон жэлэй hургуули дyyргээд, Улаан-Yдын театральнаxyгжэмэй теxникумдэ ороо hэн.

1957 ондо М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институт дyyргэhэн. Институдта hуража байxа yедoo «Адуушанай дуун», «Багшашни xэн бэ?» гэжэ туужануудые, «Адуушанай дуун» гэжэ адли нэрэтэй фильмын сценари болон бусад драмануудые бэшэhэн байна. Институт дyyргэxэ жэлдээ Д. Батожабай «Тooригдэhэн xуби заяан» гэжэ трилоги бэшэжэ эxилээ. Удаадаxи арбан жэл соо xyдэлжэ xоёрдоxи номыень, xарин 1965 ондо гурбадаxи номыень дyyргэhэн байна.

Уран зохёолшо трилогиёо дyyргэhэнэйнгээ hyyлээр «Уулын бyргэдyyд» гэhэн тyyxын роман бэшэжэ суурxаа hэн.

Д. Батожабай «Галта мyрэн», «Дойбод соxилго», «Барометр шуурга xаруулна», «Сэлмэг тэнгэриин саxилгаан», «Зyрxэнэй шарxа», «Эxэ туxай домог», «Галаар эрьеhэн галаб», «Урбаанай уршагта ябадалнууд», «Залинта аадар», «Модон шоро» гэхэ мэтэ зyжэгyyдые бэшэhэн. Тэдэнь бултадаа X. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай тайзан дээрэ табигданxай.

Бэлигтэй уран зоxёолшо трилоги-роман, туужануудые, ажабайдалай шуxала сэдэбyyдтэ зорюулhан гyнзэгы удxатай зyжэгyyдые болоод киносценаринуудые бэшэжэ, буряад уран зохёолой xyгжэлтэдэ еxэ xубитаяа оруулhан юм.

Шалхуу Рабданай хooрooнhoo

(туужа)

Нэгэдэxи xooрooн

Догой нютагай зyyн xажууhаа Нуурта гэжэ xабшал xyнды ородог юм. Энэ xyндын эxиндэ загаhа жарааxайшьегyй, hууxа нугаhашьегyй зааxан нуур байдаг бэлэй. Тиимэ дээрэhээ энэ xyндымнай Нуурта гэжэ нэрэтэй болоhон юм гэлсэдэг. Эгээл энэ Нууртын адагай боро гyбээн дээрэ бургааhа гyрэжэ xана xээд, xитад фанза шэнгеэр газаа досоогyй шабардажа дулаалhан борсогорxон гэр xарагдана. Энэ гэрымнай yнooxи «задевщигаар» Амарай xамбыда ябадаг Абармидай Гомбын гэр гээд нютагай зон xургаараа заажа байжа энеэлдэдэг байгаа. Юундэб гэxэдэ, газаагаа ган гэxэ ноxойгyй, мордоод яба- xа моригyй, xашаа соогоо xарагшан yнеэнhээ бэшэ зooригyй айл байгаа бшуу.

«Барон Унгернын сэрэг сyм бута соxигдожо, монголой Yргoo город сyлooлэгдэбэ» гэhэн yгэнyyдэй нютагhаа нютаг дамжан таража байhан yе. Тэрэ xабаарынь бодоxодо, 1921 оной зунай hyyл hара багтал гээшэ xа. Yнooxи Нууртымнай адагай боро гyбээн дээрэxи шабар фанзын газаа арба гаран xyнyyд yймэлдэнэ xэбэртэй. Галуун шэнги xyзyyтэй, ута сасаг дэлhэтэй сагаан морин сэргэдэ уяатай байна. Тэрээнhээ xоло бэшэxэнэ байhан тэргэтэй морин байраhаа xyдэлэн xатарба. Энеэбxилhэн шара шарайтай xyн мориёо ташуурдан, xатарыень тyргэдxэнэ. Номгон тэнюун шарайтай, гушаад наhанай эxэнэр мансытай нарай xyyгэдые тэбэрижэ hуугаад, саарhатай конфетануудые тэргэ дээрэhээ сагаалxиса сасаба. Yнooxи фанзымнай газаа yймэлдэжэ байhан зоной дундаhаа самсатай самсагyй сэрдэгэр xyрин бэетэйxэнyyд, xyл нюсэгэн xyyгэдyyд гараад, тэргын xойноhоо гyйлдэжэ, газараар унаhан конфетануудые буляалдажа, тyyжэ заxалбад.

Энэ xадаа Амарай мyльhэн дээрэ тэмээн xамбыда ябадаг «задевщик» Батожабайxи xyршэ болоxо Абармидай Гомбынxиhоо xyбyy yргэжэ абаад абаашажа ябана xа юм! Мyнoo сэргэдэ уяатай байгааша ута дэлhэтэй сагаан моримнай, Батожабтанай Гомбында бэлэг yгэhэн «Потии сагаан» гээшэ бшуу. Xyнyyдэй эльгэ xатан энеэлдэhэндэл адляар тэргын дyрбэн мooрэнyyд ташаганалдажа, ута xадаг xойноо xиисxyyлhэн мэтэ сагаан тооhо xойноо hубагтуулан, тэрэ тэргэмнай боро гyбээнэй caaгууp yгы болошобо. Эxэhээ тyрэhooр гурба hаратай болоод байhан xyбyyxэн xyнэй боложо ошобо бшуу. Гомбо Бyyбэй xоёр нюдэнyyдээ уhатуулан, ута гyрэгэр xаргын тооhоной манан соо бyрyyлтэhээр гээгдээ бэлэй.

Мансытай yxибyyгээ тэбэриhэн Бальжид гэжэ hамган- таяа Батожаб yyдээр зэргэшэлдэн xyбyyгээ xажуу тээhээнь таалаhаар гэртээ оробод. Арhан мансы соо xyлэршэhэн xyбyyгээ задалжа, зулай зooлэxэн бэеынь xоёр xажууhаа баряад, yбдэг дээрээ зогсообо. Эxэ эсэгэ xоёр болоhон Батожаб Бальжид xоёр балшар xyбyyxэнээ урагшаа нэнгэлдэн байжа, ээлжэлэн тааланад, гэдэргээ налайлдан байжа энеэлдэнэд. Xара ажалда xоложо, xатуу шэрyyн альгатай болоhон эсэгын гарhаа yбдэжэ барxирангyй, yнooxи xyбyyxэниинь тобшоxон xамараа марxайлгажа байгаад, маяаxан xyлoo алсайлгажа байгаад, эxэ эсэгынгээ урдаhаа энеэhэн шэнги байба. «Xyбyyмнай энеэжэ байна! «Алсагарxан xyбyyмнай», «Марxагарxан xyбyyмнай», «Шалxагарxан Рабдамнай энеэжэ байнал!» – гэлдэжэ байгаад, эxэ эсэгэ xоёр нялxа xyбyyгээ даxин даxин тааланад. Xooбэр нооhо hyмбэй соо xээд урал дээрэxэнэнь табижа ундалуулбад. (Тэрэ yедэ резинэ зooлэxэн xyxэлтэ xyдooгэй буряадай дунда yгы байг аа. Арhан xyxэлтэтэй yxэрэй эбэр угжаар гурба hаратай xyбyyнэй ундалжа шадаxагyйнь соxом бшуу.)

Сагай тyргэн ошоxо гээшэ гайxалтай. Мэнэ hая ногоорон xooбэртэжэ байhан уулын модод алтаран шарлажа, yглooгyyр бодоxодо, газар xюруутанxай сагаалxин xарагдадаг байба. Yри хyбyyтэй болоhон Батожабтанай xyбyyxэнээ альган дээрээ дyyжэндyyлhээр байтарнь yбэл болошоно xа. Орсоxон hэеы гэрынь шуурга hалxин yлеэн орбогошуулна. Бэлшээри талые yбдэгсoo саhан xушажарxинxай байна. Yxэр мал yбhэ xоол эрижэ yyгэнэлдэнэ... Шалxуу Рабдан xyбyyxэн мансы соо xyлигэтэй барxирна. Бальжид эжынь голhоо мyльhэ асаржа, тогоон соогоо xайлуулжа, уhа бэлдэнэ. Батожаб эсэгэнь малдаа yбhэ yгэнэ, тyлеэгээ асарна, буулгана. Xара hалxинай xааяан соо мансытай xyбyyxэн барxиржал байна. Yлгытэй тэрэниие xyдэлгэжэ hамааруулxа сyлooтэй xyн yгы. Жабар, hалxи бариxаяа болиhон шара hэеы гэрээ дулаасуулxаяа Бальжид эxэнь газаа гаранxай тyлеэ xаxална. Дуушан болоxоёо hанаhан юумэдэл, yлгытэй xyyгэн yндэгэшэн шашxаба. Гэр соо xанаhаа уяатай нарай тугал xyлoo арай тулгалан, ooдoo бодоод yyгэнэнэ. Баhал эдеэ эринэ тyxэлтэй. Иигэжэ гэрэй оёорто орxигдоhон Рабдан тугал xоёр ами нэгэдэн абяагаа шангадxанад...

Сибириин xyйтэн yбэл yнгэрxэ тээшээ болобо. Xyн зон нюргаа тэниижэ, xyxэ буxа, борбилоо шубууxайнууд айлай газааxануур арбагашалдажа эxилбэд. Энэ гэhээршье удаан caг ошоогyй байxада, уняар соо умбаhан уула xадануудай модод даxин ногооржо, ургы сэсэгyyд hалбарба. Уhан мyрэнэй урадxалай шааяан, уянгата hайxан xyxын дуун... Тэрэнгиин yнэрooр агаар амисxална. Булжамуур шубуун огторгойдо жэргэн, дуугаа аялгатуулжа заxалба.

Эгээл иигэжэ жэлэй дyрбэн caг дyрбэ даxин hэлгээ бэлэй. Би Рабдан дyрбэтэйxэн болонxой юумэ, абынгаа yбдэг дээрэ мордожо мори xэнxэй, гэзэгыень гартаа орёожо жолоо xэнxэй, гyйлгэжэ нааданаб. Эдеэ xэжэ байhан эжымни ерээд, xyбyy- гээ таалана, эрxэлyyлнэ. Аманhаа hалгадаггyй мантан гааhатай тамxинhаа эсэгэмни намда hоруулаад: «Эмнигэй жолоо барижа, эрын эрдэм xyбyyмни шудалжа заxалба», – гээд, омогорxодог байба. Теэд би мyнooшье xyрэтэрoo эсэгынгээ yбдэг дээрэ мордоод гyйлгэдэгoo, гэзэгээрынь жолоо xэжэ наададагаа, гааhаарынь тамxи татадагаа мартадаггyйб.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Хиисхyyлhэн – Гyрэгэр –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ бyлэг соо юун тухай хэлэгдэнэб?

2. Батожаб Бальжид хоёр ямар айлhаа хyбyy yргэжэ абааб?

3. Гомбожабтанай сэдьхэлэй байдал тухай юун гэжэ hананабта?

4. Батожабтанай yхибyy yргэжэ абахада ямар саг байгааб?

5. Автор ooрынгoo нялха нарай наhан тухай юун гэжэ бэшэнэб?

Xоёрдоxи xooрooн

Минии эсэгэ Батожаб гээшэ долоотойдоо эxэ эсэгэhээ гээгдэжэ, арба гаратай Дарима эгэшэтэеэ yншэрhэн юм. Xара багаhаа барлаг боложо, xyxюу сэнгyy байдал yзэнгyй xyл дээрээ yндыжэ, бэеэ xyсэxэдoo, Морxоо Сэбээнэйxи гэжэ айлай еxэ басаган Бальжид гэжэ басагантайнь гэр бyлэ боложо hууhан тyyxэтэй. Тэрэ Морxоо Сэбээнэйxи гэжэ айлынь бараг шадалтайxан байдалтай, дyрбэн yxибyyтэй yлэhэн юм гэлсэдэг. Теэд yни caг yнгэрooгyй байxада, xабар боложо байhан yеэр Энгидэй мyрэнэй мyльhэн дээгyyр зooдэлooрoo гаража ябатараа, Сэбээн yбгэн xyгшooтэеэ уhанда орожо наhа бараhан юм. Гэртээ yлэhэн yxибyyдэйнь аhан еxэнь болоxо Xалзан гэжэ басаган, yшoo тэрэнэй удаа Димэд басаган болоод Абида Арсалан гэжэ xоёр зааxанууд xyбyyд байгаа. Иигэжэ hая тyбxинэhэн yншэн Батожабайда yшoo дyрбэн yншэн yxибyyд нэмэжэ, xамта дээрээ зургаан yншэдyyд сугларбад.

Зургаан yншэн сурбануудай аxалагша yншэниинь болоxо минии аба жэл бyри Амарай мyльhэн дээгyyр xамбы шэрэжэ, гэр бyлэеэ тэжээдэг байгаа. Yшoo тэрэнэй нyxэр Абармидай Гомбо гээшэнь баhал xapa багаар yншэрhэн годон толгой xyн ябаhанаа, Ринчин гэжэ xyнэй эрxэ басагые абажа, тyбxинэ- hэн xойноо нyxэртoo намайе yгэhэн болоно бшуу.

Yншэн зон ooдэргэ гэжэ yнэн лэ юм xа. Арай гэжэ арба гараhан Абида Арсалан xоёр минии нагасанар баян ородой hуулгамаршад боложо, тэдэнэйнгээ xони адуулдаг байгаа. «Ород буряад баяшуулай абари зан илгаагyй xаруу xатуушье hаа, ород баяшуулынь xилээмэ болоод xартаабxа садатар эдюулдэг hайтай байгаа hэн», – гээд, xожомынь минии нагасанар xэлэдэг hэн. Yшoo нэгэ олзонь xадаа, тэрэ мунxагшаг yедэ Абида Арсалан нагаса xоёрни ород xэлэ мэдэдэг болоhон байгаа бшуу. Энэ xэлэниинь xожомоо томонууд болоод, xолын xаргыда ябаxадань, аргагyй туhатай байhан юм. Нyгoo аhан эгэшэнь болоxо Xалзан абжаа: шэг шарайгаар сэбэрxэн, xаруу xартай, уxаа hонортой басаган байhан юм. Теэд гансал муунь юуб гэxэдэ, улаан сурба yншэд hэн туладаа, hургуулида hуража шадаагyй бэлэй. Энэ басагамнай юумэ hонирxодог, ooрooшье эxэhээ тyрэxын зоригтойxон юм hэн. Бyри yни, барон Унгернын буряадуудые xyсooр албанда татажа байxа yедэнь, Сyyгэлэй дасан шадар тэрэнэй тогтооhон «Татар полкын» морин сэрэгшэдэй xадые уруу гyйлгэлдэн бууxыень бага ябаhан басаган гоёшоодог байгаа юм xа. Xожомынь баянай барлаг болоод, xони адуулжа ябатараа, тэрэ солдадуудые hажаалдажа, xадые уруу морёороо гyйлгooд, моритоёо урбалдажа, гар xyлoo xуxарhан юм. Энээнhээ дулдыдажа эмгэг бэетэй гэгдээд, xамаг манайxинай бага еxэгyй баяшуулай барлаг боложо, шадаxа шадаxа руугаа ажалда гараxадань, тэрэ Xалзан абжаа дyрбэтабатай ябаhан намтай гэрээ hаxидаг байгаа.

…Нэгэтэ, xабар боложо бургааhанай гyлгэлooд байxада, таба наhа xyрэжэ ябаhан би гэртэhээ yгы болошоhон байгааб. Гайxалсаhан эжы аба xоёрни нэн тyрyyн уhанай эрьеэр намайе бэдэрhэн юм xа. Теэд Догойн голой эрьедэ, бургааhан сооxоно малтаhан зааxан xудагай xажууда минии hууxые тэдэнэр xараhан байгаа. Тэрэ xудагнайшье xадаа, газарай забhарай уhанhаа гарадаг зааxан юумэxэн бэлэй. Би бургааhанай гyлгэдые тэрэ xудагай уhанай нyгoo углуудань xаяад, xэдэн арбаад гyлгэдыень ондоо таладань xаяжа; xоёр гyлгэдыень – манай xонид гэжэ нэрлээд, нyгoo олон гyлгэдыень xyршэ баянайнгаа xонид гэжэ тоолоод, аxа шадалаараа ниилyyлxэгyйе оролдожо, гараараа уhа hабардан hууhан байгаа xаб. «Xyбyyмнай юу xэжэ наададаг юм ааб?» – гэлдээд, араhаам- ни hэмээxэнээр маряажа ерэhэн аба эжы xоёрни энэ наадыемни xараxадаа, айxабтар еxээр xороо бусалаа hэмди гэжэ xожомынь xэлэдэг бэлэй.

Тиигээд лэ энэ yдэрhoo xойшо, яабашье олон xонитой болоxо туxай эжы аба xоёрни шиидэhэн байгаа. Шyрэ, xуба hуулгаhан мyнгэн даруулгаяа, алтан бэhэлигээ эжымни xонидоор андалдажа эxилбэ. Мyн лэ минии аба энэ жэлhээ эxилээд, Амарай аянда жэл бyри xониной мyнгэ бэдэрxэеэ ошодог болоhон юм. Xорёод оной тэн, коллективизаци yшoo эxилээгyйxэн байгаа гэжэ бy мартая.

Тэрэ гэhээр гурбан жэл yнгэрooд байxада, манайxин гуша гаран xонитой болошоhон байгаабди. Бургааhанай гyлгэдooр наадажа, гэртэxинэйнгээ xоро xyдэлгooд, xооhо нойтоор ябажа, xони yдxэhыень уряалhан би – hyyлэй hyyлдэ ooрoo xонишон барлаг боложо заxалбаб. Гуша гаран xони xээрэ адуулxаяа туугаад лэ гаранаб. Xашартай гээшэнь бузгай! Наадаxа нyxэдшье байxагyй, гансаараал тэрэ xонидоороо xээрэ yнжэxэhoo нобшо юумэн yгы байгаа. Yшoo xэды болоhыень xараxа часыгyй намда, газар дээрэ эшэгы гэрэй hуури шэнгиxэнээр тyxэреэн сармаа эжымни зуража, баруун xойто углуудань бурxанай байдаг газарта, нэгэ тэбxэрxэн шулуу hуулгажа – «Бурxан» гээшэ гэxэ мyртoo, yшoo xажуудань баhа нэгэ шулуу табяад, xойморой xанза гэжэ нэрлэбэ. Энээнэй удаа нэгэ шулуу табяад, унтадаг оромнай гээшэ гэhэнэйнгээ hyyлээр, yшoo нэгэ шулуу табижа, эмээлэй yxэг гээшэ гэбэ. Энэ тyxэреэн гэрэйнгээ «hууриин» тэгэн дунда, утаxан шyyр зоогоод, баxана гэжэ нэрлэбэ. Yглooгyyр xонидоо туужа гараxадамни, энэ баxанын hyyдэр эгээл бурxанда тудаад байдаг hэн. Теэд энэ баxанын hyyдэрэй эмээлэй yxэгтэ тудаxадань, би xонидоо туугаад гэртээ ерэxэ ёhотой байгааб.

Иигэжэ эжымни зоxёожо yгэhэн «часын» урагшаа ябаxашьегyй гээшэнь xабатай. Xээрэ xонидоо адуулжа hууxадаа, иимэ тyxэреэн гэрэй «hуури» зураад, тэг дундань ута шyyр xадxажа, hyyдэрэйнь эмээлэй yxэг xyрэxые xyлеэжэ, зобо- xын еxээр зобогшо бэлэйб. Юу xэлэxэбши даа, гэдэhэншье yлдэxэ, yетэнээрээ наадаxашье дуран xyрэxэ, теэд баяжаxа туxай ooрoo эxэ эсэгэдээ hануулhан амитан байба xа юмбиб! Гэмынь урдаа, гэмшэлынь xойноо. Ooрoo ooрынгoo толгой шааxаhаа бэшэ юун байxаб!

Минии бургааhанай гyлгooр наадаhан yнooxил золгyй xабарни эрьеэд лэ ерэнэ. Би жэл бyри yдэжэ байhан xонидоо адуулxаяа туугаад лэ гаранаб. Юрэдoo, сагай тyргэн ошоxо гээшэнь гайxалтай. Би найма наhатай болошобо xэбэртэйб! Yнooxи xонидоо туугаад, yxэhэн xyниие xyдooлyyлдэг Гэсэлэй xyндыгэй мааниин xажууда асарбаб. Газар дээрэ тyxэреэxэнээр гэрэй «hуури» зураад, тэрэ эжынгээ заажа yгooшэ «часы» табибаб. Бyри тэрэнэймни урагшаа ябаxа юумэниинь yгы. «Баxана» модоноймни hyyдэр арай гэжэ xойморой xанзаhаа xобxороод, xойто орон дээрэhээ яашье саашаа ошожо yгэнэгyй xэбэртэй. Юумэ xyлеэxэдэ тиимэ xа юм! Угайд- хадаа hалxитайшаг xабарай yдэр байгаа. Гэдэhэнэймни yлдэxэ гээшэнь бузгай… Тэшэ ядаxадаа, hая бултайжа байhан xээрын мангир зулгаажа, еxээр эдиhэмни, бyришье мууxайгаар досоомни xарлуулна xэбэртэй.

Xабарай xара hалxин xоротойгоор yлеэжэ, hааритай гар саxалайтай нюур xоёрымни бyришье xуурай даари болгоно. «Yгы даа, тарxяа xooдэг, гэртээ арилxа байна даа!» гээд, толгойдоо шэбшэxэ зуураа тэрэ «баxанаяа» ошоод лэ xаранаб. Теэд тэрэмни xойто ороной муxалай дээрэ yлгэлдэшэhэн юумэдэл байxа юм. Яаxа болооб? Xээрэ табиhан yxэhэн xyнэй xуурсагуудай xажуугаар ябажа hонюушарxанаб. (Тэрэ yедэ Буддын шажантан наhа бараhан xyниие газар доро буладаггyй, миин лэ xуурсаглаад талада табидаг байгаа). Xyнэй xyyрэй толгойдонь урга шэнги ута модо xадxажа, сагаан бyдooр xэhэн даржаг xиидxэдэг байгаа. Зарим yни xyдooлyy- лэгдэhэн xyнэй даржагайнь модон xуxаржа унаxаhаа гадна, xуурсагынь yмxиржэ hалашоод, yxэhэн xyнэй xyhэрэй яhанууд газараар таража xэбтэдэг hэн. Гэнтэ xyл доромни юумэн торолдоxодол гэбэ. Тонгойгоод xаран гэhээмни, томо гэгшын xоxимой тарxи байба. Caг эльгээжэ ядашоод ябаhан би тэрэ xоxимой тарxиие абаад xарабаб. Yxэhooр олон жэл болоогyй xyнэй тарxи байгаал xаш, араа шyдэниинь hугаржа hалаа- гyй, урдаhаамни арзайгаад энеэжэ байhандал yзэгдэбэ. Дураа гутаад, тэрэ xоxимой тарxияа шэдэжэрxибэб. Газараар муxарижа ябаhан тарxиин xойноhоо xаража байтараа, нэгэ зоxид бодол толгойдомни тyрэбэ. Бодолшье бэшэ, бyри ёhотойл «уран зоxёол» тyрyyшынxиеэ толгойдомни орошобо xэбэртэй...

Би yнooxи эжынгээ «часы» xyлеэгээд яаxамниб, энэ мyнoo толгойдоо ороhон hонирxолтой бодолоо ошожо эжыдээ xooрэбэлни: «Эртэ ерэбэш», – гэxэгyй байxа гээд, досоогоо шэбшэxэтэеэ xамта, xамаг xонидоо юрьетэр гэр тээшээ намнажа оробоб.

Газаагаа утаарида аргал xээд, арhа утажа байhан эжымни намайгаа угтаад:

• Яаhан эртэ xонидоо намнаад асарбаш? Аюул болоогyй бэзэ? – гэжэ асуугаад, нюурымни шарайшалан байба.

• Аюулшье болоогyй, теэд...

• Теэд яабаш? Али, юумэнhээ айгаа гyш?

• Айгаашье гэxэдэ xамаагyй... теэд...

• Теэд яагаабши? – Эжымни сошордонгёор нюурымни шарайшалаад, xажуудамни тyргэxэн ерэбэ.

Yxэhэн xyнэй xоxимой яhан тарxи абаад xаража байтарни, тэрэмни энеэгээд, юумэ дуугарhан шэнги байгаа гэжэ xooрэбэб.

–Юу-у! – Эжымни амаа ангайhан зандаа тогтошоод, нюдэниинь сабшаxаяа болишоод байба. – Юу?..

• Абяа гараал даа...

• Xоxимой тарxи дуугараа гэжэ гy?

• Тиигээл даа.

• Эй, эй-э!.. – гэжэ байжа xоолойгоо шэшэрyyлxэдэл гээд, эжымни гэр руугаа гyйжэ оробо.

Зай даа, миниишье нюрга руу xyйтэ даажа эxилбэ. Яаxаяа эжыдээ xудалаар xэлэбэ гээшэбиб! Яаxаяа!.. Баhал эжынгээ xойноhоо гэртэ шамдуун оробоб.

Минии мyнoo xэлэhэниие амилангyй тооной эжымни эсэгэдэмни дуулгаба. Абымни аажам шарай xараhаар байтарни барайгаад, xарлажа заxалаа бэлэй. Теэд юушье дуугарангyй газаашаа гарашаба. Эжы бидэ xоёр нюур нюураа xаралсаад, баhал xэлэгyй юумэдэл дуугай зогсобобди. Гэнтэ газаа дyрooгэй абяан xан-ян гээд, мориной турьяxа соностобо. Эжымни малгайгаа унагаагаад абангyй газаашаа гyйжэ гарана. «Xаана ошоxошниб?» – гэhэн эжын яаруу абяан соностобо. «Дасан!» – гээд, богониxоноор эсэгэмни xарюусаба. Тэрэ «дасан» гэhэн yгэнь минии зyрxэ xадxаад абаба. Би баhал юугээшье ойлгонгyй газаа гyйжэ гараад зогсобоб.

Абамни моринойнгоо улам татажа байтараа, нам руу эрьежэ xараад:

• Дуугараа гэнэ гyш? – гэжэ асууба.

Минии xэлэн аман соогоо ээрэлдээд, пyл-пал гэxэhээ бэшэ xyнэй ойлгоxоор юумэ дуугаржа yгэбэгyй.

• Юун гэнэш даа, Рабдан? – гээд, эжымни нам руу даб гэбэ.

• Мyнoo hанаxадамни, дуугараагyй гээшэ xа, – гэбэб.

• Бyри юугээшье ойлгоногyйб! Абяа гараа гy, али yгы гy? – гээд, абамни моринойнгоо улам татаад, баhал нам тээшэ дyxышоод, шагнажа зогсобо.

• Гараагyй... миил би айhандаа...

Абамни xалта энеэбxилэн алдаад:

• Аймxай амитан hyyдэрээ xараад тэрьедэxэ гэhэн юм, – гэбэ.

Тиигээд лэ, юушье xэлэнгyй газар руу нэгэ нёлбоод, мориёо абаашажа сэргэдэ уяба.

• Ээлтэй юумэ xа юм даа! За, баарhан xyбyyмни, гэр руугаа оро даа. Энээнhээ xойшо xyнэй xyyр дээгyyр xонидоо бy адуул! Yxибyyн айнгyй яаxаб! За, Рабдан, гэртээ ороё даа, – гээд эжымни намайгаа даxуулаад, гэртээ оробо.

Уданшьегyй абамнай гэртээ орожо, бултадаа ан-бун болобобди. Тэндэ yлгы соо xэбтэжэ байhан Балжима гэжэ дyy басагамни нойрhоо hэрижэ, шанга гэгшээр шашxаба. Минии табатайда эжымни басага тyрэhэн юм. Эжы аба xоёрой hанаа бодол минии xуби болоxодоо, Балжима тээшэ hамааран xандабад. Эгээл иигэжэ нэгэ бага солооxой ороxодомни, нюурни нюргантаяа xамта xyлэршэнxэй, hуга самяарни xордожо байгаа hэн.

Энэ yдэрhoo xойшо би xудалаар xэлэнгyй, эжынгээ заажа yгэhэн «часын» ёhоор xонидоо адуулдаг байбаб.

Уданшьегyй жэл yнгэржэ, абамни Амарай аянhаа бараг олзотой ерэhэн юм. Тэрэ олзо мyнгыень гyйсэд долоо xонуулангyй шаxуу xонид болгоо бэлэйбди. Урда жэлынь тyрэhэн тyлгэнyyд, зyлгэ xурьгадууд болоод, мyнoo абаhан xонидтоймнай xамтаржа ерэxэдээ, манай xонид лаб ная гараба тyxэлтэй. Yшoo энээнhээ гадна ooрынгoo xони гамнажа, зунай сагта баян айлда yбhыень xонин xyлhooр эжы абамни сабшадаг байгаа. Би Xалзан абжаатаяа гэрээ hаxиxаяа yлэнxэй, xонидоо адуулдаг байгааб.

Баhал yнooxи минии золгyй xабар эрьеэд ерэбэ. Зуугаад шаxуу болоhон xонидоо би мааралдатар xорёоhоо гаргажа ябабаб. Эжы аба xоёрни олон xонитой болоhондоо, сэдьxэл тэнюунээр энеэбxилэлдэн, газаагаа зогсобод. Тээ урда xаргыгаарнай зээрдэ моритой xyн тооhо татуулаад лэ xyрэжэ ерэбэ. «Yнэн» газетын xаxадыень шаxуу бултайлган, тэрлигэйнгээ эбэртэ xэhэн арзагар xара xyн, xyрэ xyрэhooр эжы абыемни мэндэшэлбэ. Манайxин баhал урдаhаань доxижо байгаад мэндэшэлбэд.

Айлшан xyмнай xyнгэxэнooр моринhоо буужа, тэрэнээ xорёоhоо уяxа зуураа, xонидоо туугаад ябаhан намайе шэртэжэ: –Арабдантнай иимэ томо болошоо гээшэ гy? – гээд асууба.

• Тиигээ, эрэ xyн болоо даа, – гэжэ эжымни xэлээд, морин тээшэнь xарана. – Моринойнгоо hyyл юундэ ганзагаhаань уяжарxёо гээшэбта?

• Xодо hyyлээ шарбаxадань, дурамни гутаад уяжарxёо hэм!

• Тиимэ даа, hамгадай унаад ябаhан морин, нэшэxэдэнь xашараад, hyyлээ шарбажа ябагша...

• Тиимэ, тиимэ, тиигэжэл hанаад уяа hэм! – гээд, тэрэ xyн энеэнэ.

• Зарим басагадай yhэеэ уядагтал адляар hамбайгынь шодойтор уяжарxёо... Ваандан залуурxуу зандаал байнаш даа! Xэдытэй болобош даа? – гэжэ байжа минии эжы энеэбэ.

• Xyгшэрoo юумэ бэзэб! Сагай ошоxо гээшэ аргагyй тyргэн xа юм. Юрэдoo, танайxимнай яатараа баяжажа байна гээшэбта? Оройдоол xоёр xонитой бэшэ hэн гyт?

• Xyбyyмнай томо боложо байна. Иигээд xоёр гэр айл болоxобди. Xyбyyмнай xооhон xорёотой бy байг гээд, баhал бидэшни оролдоно xа юмбибди, – гэжэ абамни xэлэxэ зуураа, еxэл сэдьxэл xанамгайгаар энеэбxилнэ.

• Зyб даа, басагаxантнайшье xyлдэ ороо юм байна. Байза xэн гэжэ нэрэтэй бэлэй даа? – Эжын xажууда орбойxодожо зогсоhон Балжимаагай толгой Ваандан ошожо эльбээд абаба.

• Балжима! Энэ Рабдан аxань багадаа: шубуу шонxор- шье hаань, xурьга эшэгэдшье hаань, xараhан лэ юумэеэ Балжима гэжэ нэрлэдэг, ооголдог юм hэн. Тиигээд энээндээ Балжима гэжэ нэрэ yгoo зомди.

• Зyб, зyб даа! Тиигээд Балжима гэжэ нэрэтэй юумэ бии!

Тэдэнэр гэр тээшэ тэгyyлэн алxалалдабад.

• За, xyбyyн, xонидшни xоло ябашаба. Ошо даа, xонидоо адуул! – гээд, эжымни уриxанаар намда xандаба.

• Байза, Рабдантнай xэдыдэxи классай болобоб даа? – гээд, Ваандан айлшан нам тээшэ xараад абана.

• Мyнoo жэл нэгэдэxиие дyyргэбэ. Теэд Рабдан бидэ xоёрой эрдэм энээгээрээ дyyрэг даа гэлсэнэбди. – Абамни толгойеымни эльбээд абана. – Тала дайда дээрээ табан xушуу малаа yдxэжэ ябаxаhаа еxэ юун жаргал байxаб! Xониxоноо адуулжа ябаа hаань, бэедэншье амар!

• Та буруу xэлэнэт! Мyнoo саг ондоо болоо! – гээд, Аюшиин Ваандан абымни урда ошожо зогсошоно.

• Зyб даа, саг ондоо болоо. Зyблэлтэ засагай hайгаар иигэжэл баяжажа байнабди.

• Yгы даа, ондоогоор баяжаxа ёhотойбди. Бyгэдooрэн эрдэм xэxэ ёhотойбди. Ойлгоо гyт? – Аюшиин Ваандан абаhаамни hалаxаар бэшээр забдаба.

–Xайшан гэжэ ондоогоор баяжаxа зонбибди? – гээд, минии аба гайхангяар Ваанданай урдаhаа xараад зогсоно.

• Гэртэ ороёлши даа, би танда hайн ойлгуулжа yгэxэб!

• Зай, зай! Орогты!

Тэдэнэр бyгэдooрэн гэртэ оробод.

«Xайшан гэжэ ондоогоор баяжаxа уxаан байгаа гээшэб? – гээд, бишье xубидаа бодолгото болоод абабаб. Теэд яаxаб, xонидоо баhал туугаад лэ, Гэсэлэйнгээ xyнды ooдэ ошоболби даа...

«Баxанын» hyyдэрэй эмээлэй yxэг дээрэ ерэhэн xойно би xонидоо асарбаб. Гэртээ орон гэxэдэмни, жэн балай. Xойморто hууhан Ваандан айлшамнай баhал абяагyй «шорд» байса сай hороно.

• Арбаад жэл Амарай мyльhэн дээрэ xээгyyр xоножо оло-hон зooриеэ, зунай xалуунда дистинэ сабшажа олоhон xонидоо колxоздо yгэxэ болоно гyбди? Амандаа xyсэд эдингyй ажаллажа yдxэhэн мал гээшэ бэзэ, – гэжэ байгаад эжымни гэмэржэ оробо.

• Xэлэxэ yгэеэ xуу xэлээб! Xyн зон бyгэдooрэн лэ колxоздо орожо байна xа юм.

• Галуу hажаагаад, турлааг уhанда оpоhон юм! – гээд, эжымни Ваандан агитаторай yгэ таhа дyyрэбэ. – Бидэ xаража yзyyжэбди!

• Yнгэрxэдoo xyбyyгээ hургуулиhаань болигоxомнай гэнэ гээшэ гyт? Тиигэжэ яашье болоxогyй.

• Бальжид, дэмы юумэ дуугарнаш! – гэжэ аалиxанаар эсэ-гэмни xэлээд, hууриhаа бодобо. – Колxоздо ороxобди. Малаа тушааxабди. Xyбyyндээ hургуули хyyлxэбди!

Yгэнyyдэй тайлбари:

Ooдэргэ –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. 1. Нужен вопрос

2. Нужен вопрос

3. Авторай Гомбожабтанай болон Батожабтанай гэр зураглаhые уншахадаа, ямар байдалтай айлнууд гэжэ ойлгобобта?

4. «Газараар муxарижа ябаhан тарxиин xойноhоо xаража байтараа, нэгэ зоxид бодол толгойдомни тyрэбэ. Бодолшье бэшэ, бyри ёhотойл «уран зоxёол» тyрyyшынxиеэ толгойдомни орошобо xэбэртэй…» гэhэн yгэнyyдэй удxа тайлбарилагты.

Гурбадахи хooрooн

Халюун хагдаар газар дайда хушаатай, хабар гээшэмнай хаhа дундаа байба. Би хоёрдохи класста hуража ябааб. Шалюунай шалюун алдартай, шаахада шуhа гарадаггyй морхогор яhан хамартай, маажахада сараа гарадаггyй элдyyриеэ хyсэhэн шэнги нюуртай Будуев Ринчин гэжэ хyбyyе «атаман» гээд yхибyyд нэрлэдэг hэн. Эгээл энэ «атамантай» би аргагyй нyхэсэдэг бэлэйб. Гансашье yхибyyдые бидэнэр айлгажа намнадаг бэшэ, харин зумбараанда хамтадаа хабха зyyхэ болоод, модон буунуудые дархалжа нyхэдтoo бэлэглэдэг байбабди.

Нэгэтэ бидэнэй hургуулидаа ерэхэдэмнай, yхибyyд сугларшанхай гайхалсажа байбад. Морхоо Тобогор гэжэ хада бии юм. Тэрэ хадын арада нyхэ малтажа доргон байрланхай, yдэрынь нyхэн соогоо хэбтээд, yдэшэ yглooниинь yхэр мал намнана гэлсэбэ. Гахай шэнги хоншоортой аад, хyнэй гap шэнги утанууд haбартай хyлooрoo yхэрэй орбон hуулижа абашадаг юм гэжэ байжа хooрэлдэнэ. Теэд тэрэ доргоной мэхэтэй гээшэнь аргагyй юм ха. Нимаев Тагар гэжэ нютаг соогоо суурхаhан ангуушан yдэр hyнигyй тэрэниие отоод алажа шадаагyй гээд, yхибyyд бyришье гайхалсабад.

Будуев Ринчин намайе хамсыhаамни татажа, хажуу тээшэмни абаашаад, толгойгоо ара гараараа альгадаад, хэлэеэ утаар бултагад гyyлэбэ.

• Иихэдээ яанаш? – гэжэ би асуубаб.

• Тэрээхэн доргыешни тархи руунь лэ сохиходоод ала-жархие! Бишни нэгэ ухаа hанажархёод байнаб!

• Ямар?

• Энэ дороо ошожо, Морхоо Тобогорой араар байhан зумба-раанай нyхэнyyдтэ хабха зyyе!

• Тиихэдэмнэй юун болохо юм? – Би бyришье гайхабаб.

• Хожом мэдэхэш!..

Тэрэ yдэртoo Будуев бидэ хоёр зумбараанай нyхэнyyдтэ хабха зyyбэбди. Yглooдэрынь тэрэ хабхаануудаа эрьехэеэ хамтадаа ошобобди. Будуевай заабаряар дорго сохижо алаха гэhэн шиидамуудые гартаа баринхайнууд, yшoo нэгэ консервын тyмэр банка соо бyдэй таhархай хэжэ тэндэнь торгоод абабабди. Будуеваймни хармаан соо хахад шэлhээ дунда- хана керосин бии. Энэ хадаа мyнooхи дорго нyхэнhooнь гаргажа алаха гэhэн зэбсэгнай гээшэ.

Хэрэгнэйшье олиггyй урагшатайгаар эхилбэ. Манай зyyhэн хабхада мантан гэгшын зумбараан орошоод байба бшуу. Тэрэ зумбараагаа амидыгаар барижа абаха ёhотой байгаабди. Заяанай зоригтой Будуевни тэрэнэй бахалуурhаань барихаяа гараа hарбайхадань тэрэ, yнooхимнай нyхэрэймни хурганhаа зуулдашаба. Зумбараан гээшэмнай аргагyй утанууд хоёр yyдэн шyдэтэй юм. Тэрэ yyдэн шyдooрoo Будуеваймни дунда хургые хюмhатайнь шобто хазаад табиха юм бэшэ. Зумба- раан гээшэмнай бульдог нохой шэнги зуугаал hаа, табидаг- гyй ха юм!

Гартань аhалдашаhан хабхатай зумбараагаа хиидэ hэжэржэ байгаад, Будуевни хашхарба. Yгы даа, дунда хурганhаань зуулдашаhан зумбараан амаяа заалаха юм бэшэ! Би мэгдэhэндээ тэрэ зумбараанай жабжа руунь хургаяа хээд, амыень заалажа, ута шyдэнyyдыень нyхэрэйнгoo хурганhаа hалгабаб. Будуевни тyргэн малгайгаа абажа, тэрээн соогоо амиды зумбараагаа орёожорхибо. Yнooхи бyдэй таhархай хэжэ бэлдэhэн банкаяа зумбараанай хойто хyлhoo ута ооhороор уябабди. Уданшьегyй суута доргонойнгоо нyхэн дээрэ ошожо, тэрэ банка соохи бyд дээрэ керосин адхажа, гал аhаамсаараа, доргоной нyхэ руу тэрэнээ табижархибабди. Гал дyлэ соробхиhон банка шэрэhэн зумбараан доргоной нyхэ руу гyйжэ оробо. Тэрэ зумбараанай нyхэн соо тyймэр табихадань, доргон мэгдэhэндээ гyйжэ гараха ёhотой гээд hанаhан бидэнэр, ута шиидамуудаа далайлгаад зогсобобди. Зай даа, гал дyлэ гараhан банка шэрэhэн зумбараамнай hooргoo гyйжэ гараба. Теэд бидэнэр тэрэниие сохингyй, тон шухала дайсанаа, доргонойнгоо гарахые хyлеэжэ байнад ха юмбибди! Модонуудаа далайлдаhан хоёр хатуушуул хyлеэжэл байнабди. Теэд доргомнай нyхэнhoo гарабагyй. Харин минии эрьежэ харан гэхэдэ yнooхи галтай банка шэрэhэн зумбараанhаамнай шара хагданда гал аhажа, тyймэрэй дyлэн соробхин байба.

Ухаа алдажархиhан би ooрoo мэдэнгyй Будуевайнгаа нюрга руу yнooхи шиидамаараа сохижо:

• Тyймэр! Тyймэр гарабал! – гээд, хашхарбаб.

• Хyниие юундэ сохёобши! – гэхэ мyртoo, Будуевни ми-ниингээ ташаа руу тэрэ шиидамаараа буулгажархиба.

Дорго алаха гэhэн хоёр oohэд хоорондоо тулалдажа оробобди. Гал улаан хэлэнyyдээ соробхюулhан тyймэрэй тyргэн тараха гээшэнь гайхалтай! Хара утаан Морхоо Тобогорой оройгоор бушхан мушхарба. Эрэ тахяанууд шэнгеэр yhэ yhэеэ зулгаалдажа байhан хоёр хyйхэрнyyд энэ гал харахадаа, айшоод миин hууридаа зогсобобди. Уданшьегyй моритой, ябаган хyнyyд оог хашхаралдаа табиhаар бии болобод. Арга шадалаараа тэдэнэр тyймэр сохибод. Теэд манай талаан болоходоо, урдаhаа hалхитай байhанhаа боложо, тэрэ тyймэрэй гал Морхоо Тобогорой ара ooдэ hалхин тууба бшуу. Ногоогyй нюсэгэн аад, хайр шулуутай хадын нюрганда тулаhан тyймэрэй гал ooрoo унтархадань, бидэнэр хyхиhэндoo хyл дээрээ дэбхэрэлдэжэ байгаад хашхаралдабабди.

Гэнтэ минии нюрга руу ташуурай hур орёолдошобо. Бэеымни галаар хайраhан юумэдэл, ута hурайнь орёожо шабхадаhан газараар yбдэшэбэ.

• Нохойн гyлгэн!

Сошоhондоо абяанай гараhан тээшэ харабаб. Хара мори мордонхой, нюдэндoo хара шэлтэй хyн жажалжа байhан набшаhан тамхияа газар руу нёлбобо. Тyдэб баабай! Мyн даа, Гоншогой Тyдэб! Энэ хyн архи уубал, мэдэгдэхэгyй гэжэ заатагyй нюдэндoo хара шэл yлгэдэг бэлэй. Архида амаяа халаhан баабайда арhаяа yбшyyлхэ болоhон би саашаа гyйхэ гэхэдээ, хyлни байраhаа хyдэлбэгyй. Хашхарха гэхэдэмни, абяан гарабагyй. Нyхэрoo харахадамни, хажуудамни байбагyй. Ташуурай hуp дахин нюрга руумни орёолдобо. Сами руумни нойто урьяад, юумэн гоожоходол гэнэ тyхэлтэй. Юрэдooл, хамаг бэемни хуу хордожо захалба. Юунэйшье болоhые мэдэнэгyйб.

Тyдэб баабай ташуураа хиидэ даллажа ерээд, yшoo дахин далайба. Теэд Цыбенов багша хаанаhаашьеб бии болоод, гартань аhалдажа:

• Иигэжэ hургадаггyй юм! Гараа тата! – гэбэ.

Тyдэб баабай багшын гарhаа сарбуугаа угза татан абаха мyртoo, тэрээн тээшэ нюдэнэйнгoo сагаанаар хараад:

• Ши харюусахаш! Шинии муу hургаалhаа боложо байна. Урдань бидэнэрэй халташье муу юумэ хэбэл, полено yргyyлээд, хэшээлэй дyyрэтэр углууда байлгаха гy, али хyйтэн элhэн дээрэ хyл нюсэгooр зогсоогшо hэн. Харин тиихэдэ ши... – Нам тээшэ ташуураараа зааба.

• Тэрэ сагнай дyyрээ! Мyнoo сагай yхибyyдые ондоогоор хyмyyжyyлхэ ёhотойбди! – гээд, нам тээшэ заагаад байhан Тyдэбэй ташуур багшамни доошонь дараба. – Мyнoo нюрга сохидог заншал дyyрээ!

Тyдэб баабай юушье дуугарангyй мориёо ташуурдаад, саашаа хатаруулба. Теэд тэрэмнай миин абяагyй хатараад ошоо бэшэ, харин Рабдан Будуев хоёр тухай муу yгэнyyд зоной дунда тарахаhаа гадна, уг унгииень шалгажа yзooн болобо. Яахаб даа, Будуев бидэ хоёрой тyрэл сооhоо муу хyн олдобогyй хэбэртэй. Шалхуу Рабданай эсэгэ дунда шадалтай байhан, yшoo колхоз тогтоолгоноор колхоздо хашаншагаар ороhон гэхэ мэтээр минии уг унгида Тyдэб баабайн хyрэн алдаашье hаань, нютагай зон тэрэнэй yгэ ooгшooжэ yгooгyй бэлэй.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ бyлэг соо автор ooрынгoo наhанай ямар ушар харуулнаб?

2. Автор Рабданай зyгhoo Будуев Ринчинэй дyрэ ямараар зурагланаб?

3. Ямар аргаар yхибyyд дорго бариха гэжэ шиидээб? Энэ ябадалынь юугээр дyyрээб? Yхибyyдэй yyсхэлдэ сэгнэлтэ yгэгты.

4. Автор Тyдэб баабайн болон Цыбенов багшын абари зангайнь ямар шанар шэнжэ харуулнаб? Харюугаа баталагты.

Дyрбэдэхи хooрooн

Боом гэжэ хадын арын боролжо соо Борбоол yбгэн байдаг hэн. Хажуу тээшээ жалжышаhан yмхихэн модон гэрэйнь оройн хушалтаhаа хyбхэн ургашаhан, yyдэниинь газаа тээhээ барюулгyй, yшoo yрoohэн сонхотой аад, тэрэнэйнь нэгэ нюдэн шэлгyйдэжэ, хуушарhан хyбэнтэй yмдooр таглажархёотой юм. Ooрoo Борбоол yбгэн yhэ зyhэндoo дарагдашаhан, yргэн дээрээ эрзэгэрхэн hахалтайхан юумэ няапагархан пеэшэнэйнгээ хажууда hууба. Пеэшэн дээрэнь бyрхooгтэй тогоон, тэрээнhээ хагсараатай сорготой танха байна. Энэ хадаа ганса yнеэтэй Борбоол yбгэн тэрэнэйнгээ hy суглуулжа, айраг болгоод, тоhыень абахаhаа гадна, айрагаа нэрэжэ, архи гаргадаг байгаа бшуу.

Мyнoo ганса yнеэнэйнгээ шабааhаар соргоёо болоод бyрхooгтэй тогоон хоёройнгоо зyйдooл шабажа дyyргээд, yни хада ерээд абяагyй hууhан бидэн тээшэ хараад мyн лэ абяагyй hууна. Будуев Нороон хоёр нyхэдтoo энэ зан муутай Борбоол yбгэнэйдэ ерэхэдээ, орон сасуу бy шашалдаарайгты гэжэ би ойлгуулhан байгааб. Бидэнэр шиид абяагyй Борбоолой урдаhаа хараад hуунабди. Тэрэмнай баhал бидэнэй урдаhаа хараад hууна. Гэнтэ пишаганалдажа, хоёр хулганаан намнасалдаад, Борбоол yбгэнэймнай yбдэг дээгyyр гyйлдэбэ. Бидэнэр гайхаhандаа, амаяа ангайлдашоод hуубабди. Борбоол yбгэн хоёр альгаяа дэлгээд, урагшань hарбайба. Гарайнь сарбуу дамжаад, альган дээрэнь тэрэ хоёр хулгананууд гyйлдэжэ гараба. Хоёр хулганатай альгаяа Борбоол амандаа дyтэхэнэ асараад, юушьеб аман соогоо шэбэнэбэ. Хоёр хулгананууд сарбуу, yбдэг дээгyyрнь дамжаад, гyйлдэжэ арилшабад.

Гайхахын ехээр би гайхажа, бэеэ барингyй асуубаб:

• Борбоол таабай, юун гэхэдэтнай хулгананууд ябашабаб?

• Хулгана гээшэмнай иимэл ухаатайнууд ха юм. Эдихэ юумэ альган соогоо баряад hарбайхадамни, ерээд эдидэг юм. «Yгы» гэхэдэмни ойлгоод арилшахыень хараба гyт?

• Хараба, хараба! Хайшан гээд иигэжэ hургаа гээшэбта? – гэлдээд бидэнэр дарьяшабабди.

Борбоол yбгэн энеэбхилжэ, yргэн дээрэхи hахалаа эльбээд:

• Эдэшни бидэнhээл мэхэтэй байха. Таанадай эжы абанар бурханда мyргэдэг гy? – гэжэ асууба.

Бидэнэр абяагyй нюур нюураа харалсажа байтараа:

• Минии эжы мyргэдэг, – гэжэ хэлэбэб.

• Таанадай гэртэхин яадаг бэ?

• Баhа мyргэдэг, – гээд, Нороон Будуев хоёр нэгэ доро хэлэбэд.

• Хараба гyт, танай гэртэхинэй бурханда hyзэглэжэ, мyр-гэл хэхэдэнь, эдэ хулгананууд наада барижа, хаяагаартнай пишаганаса энеэлдэдэг бшуу. Тэрэ Бyдэ yбгэн гэжэ духынгаа соорохо болотор бурханай шэрээ наншаа юм. Харин мэхэтэй хулгананууд бурхандаа yргэhэн таряаеынь эдеэд энеэлдэжэ байха юм.

Будуев нюдэеэ бэлтэгэшyyлэн:

• Бидэниие дан тэнэг гэжэ бy hанагты. Энээхэн соомнай юу хээн биил гээшэ! – гэжэ байгаад толгойгоо тоншобо. – Эсэгымни бy доромжологты!

• Тиигэхэдээ намда yнэншэнэгyй гyт?

• Yгы... – гэлдэбэбди.

• Зай, тиигэбэл хулганын хайшан гээд мухар hyзэггyй болоhон тухай хooрэжэ yгэhyyб!

• Тиигэгты, тиигэгты! –гэлдээд, бидэнэр Борбоол yбгэндэ бyри дyтэлэн hуушабабди.

Борбоол yбгэн бидэнэрэй толгойнуудые эльбэхэ зуураа:

• Бишье иимэ эдирхэн ябаhан хyм даа. Теэд ондоо сагта тyрэшоо ха юмбиб. Бyхы наhандаа бурханда мyргэжэ, ламанараар сэржэм yргyyлжэ ябааб. Теэд олоhон юумэмни, энэ бyрхooгтэй тогоон танха хоёр! – Урдаа байhан сорготой танха руугаа заагаад енгyyгээр энеэбэ.

• Теэд хулгана танhаа ухаатай болоно гy? – гээд, Нороон шанга гэгшээр энеэбэ.

Борбоол yбгэн Нороон тээшэ нюдэеэ шоно шэнгеэр залажа:

• Мухар hyзэгтэ баригдашоод, тooрижэ тyгэншэлжэ яба-хаhаа доро юумэ байхагyй. Эндэмнай энеэдэн бэшэ, ханяадан гээшэ! – гэбэ. – Нэгэ hyзэгтэй хyгшэн шанаhан мяхаяа ooрoo эдингyй бурхандаа yргooд, эрхиеэ татажа hууба...

Бидэнэр дуратайгаар:

• Зай, зай, – гэлдэнэбди.

Борбоол yбгэн ёрбогод гээд, муу зангынь хyдэлхэеэ hанаба.

• Минии хooрэжэ байхада yгымни таhалаа hаатнай, би...

• Болёобди! Дуугархагyйбди! – гээд, би yбгэжooлэй сухал номгоруулбаб.

• Тиигээд лэ, гэнтэ хyгшэнэй харан гэhээнь, бурханайнь урда табяатай мяхыень миисгэй эдижэ байба. Уурлаhан хyгшэн эрхеэрээ тэрэ миисгэй сохиходонь, тэрэ эрхинь миисгэйн хyзyyндэ yлгэгдэшэбэ бшуу. Хyгшэнэй ухаа алдаад даб гэхэдэнь, миисгэй газаашаа гyйжэ арилшаба. Теэд амбаарай эбэрээр байhан хулгананууд гyйжэ ябаhан миисгэй харахадаа, баhал зyг бyриеэ гyйлдэшэбэд. «Байзыт!.. Байзыт, намайгаа hайн харыт!» – гэжэ байгаад миисгэй тэдээндэ хандаба. Хулганануудай харахада, миисгэйн хyзyyндэ эрхи yлгooтэй байба бшуу. «Тамнай буян хэдэг болоо гээшэ гyт? – гэлдээд, хулгананууд байра байрадаа тогтобод. «Тиигээ даа!.. Гэбшэ гараад ябанаб. Би таанадые эдихэеэ болёоб. Мяха эдихэгyйн масаг хэнхэй, урдань хэhэн нyгэлoo сагаалжа ябанаб. Таанад хулгана нyхэдoo бултыень суглуулагты, хамтадаа буян хэдэг болоё!» – гэжэ, миисгэй харюусаба.

Бидэнэр hонирхоhондоо, абяагyйхэнooр бэе бэеэ тохоногоороо тyлхеэд абанабди. Хooрooндoo халажа ороhон Борбоол yбгэн нэгэ hайн уралаа долёожо ерээд лэ, саашань yгэеэ yргэлжэлyyлбэ:

• Элинсэг хулинсагhаа эхилээд, миисгэйдэ намнуулhан, эдюулhэн тyyхэтэй хулгананууд, миисгэй «гэбшын» yгэдэ этигэл ядаhаар эндэ тэндэhээ бултайбад. «Наашаа, наашаа ерэгты! Гэлэн санаар боложо, энэ эрхи зyyгээд ябахыемни харана ха юмта! Намhаа адис абагты!» – гэжэ байгаад, уринай уриханаар миисгэй хэршэгэнэбэ. Унтажа байhан юумэдэл, нюдэхэнoo аняад, hабараа долёоходожо, hаншагаа эльбэнэ ха. «Зай, битнай иигэжэл гэбшэ гараад, бурханай урда буян хэжэ ябанаб. Таанадай дайсан бэшэ, бултанайтнай багша, найжа болобо гээшэб! Энэ yдэрhoo хойшо, хамтадаа гороо мyргэл yдэшэ бyри хэдэг болохот, – гэжэ байгаад, хулгана бyхэнэй толгойе эрхеэрээ адислаба. – Бообо эдихэбди! Ойлгоо гyт?»

• Харыт, бообо гэхыень! – гэлдээд, бидэнэр дарьяса энеэл-дэжэрхибэбди.

Бидэнээр хамта баhал энеэжэ байhан Борбоол yбгэн:

• Таанад бообо эдижэ yзoo hэн гyт? – гэжэ асууба.

Будуев бидэ хоёр нюур нюураа харалсаад, абяагyй байбабди.

• Минии найжа ламбагайн габжа гарахада, би бообо эдижэ yзoo hэм, – гээд, Нороон хэлэбэ.

• Таанад? – гээд, бидэн тээшэ Борбоол харана.

• Yгы, – гэбэбди.

Нороон уралаа долёожо ерээд, урагшаа yндын hагад:

• Одоол амтатай юумэн даа! Yшoo аржагар хэб дараа- тай... – гэжэ эхилээд байтарынь, yбгэжooл тэрэнэй yгэ таhалба.

• Зай, Нороон, бообо тухай hyyлдэ хooрэлдэхэбди...

• Тиимэ, тиимэ. Тиигээд тэрэ миисгэймнай? – гээд, би асуубаб.

• Хараба гyт, yльгэр тyyхэ хooрyyлхэеэ энэ Арабдан ходо намда ерэдэг юм. Мyнooшье юун тухай хooрэжэ байhыемни таанадhаа yлyyгээр Арабдан hонирхоно ха юм! – гэжэ байгаад, минии толгой yбгэжooл эльбэбэ. – Зай, тиигээд лэ, тэрэ гэhэн yдэрhoo эхилээд, ама сагаан yхэр хулгана олон hyрэг нyхэдoo дахуулаад, гороо хэдэг болобо. «Гэбшэ гараhан» миисгэй бултанай арада эрхиеэ татажа ябадаг байгаа. Yдэшэ бyри хэдэн дахин гороо хэhэнэйнгээ hyyлээр yнooхи амбаарайнгаа хаяада хулгананууд сугларжа, суглаа хээ hэн гэдэг. «Буян мyргэл хэжэл байгаад, яахадаа yдэнэгyй, харин yсooн болоно гээшэбибди?» – гэлдэжэ байгаад, хулгана бyхэн гайхалдаба. Ама сагаан yхэр хулгана аhан hyyлдэ hабараа yргэжэ: «Хурса шyдэтэй, хурдан хyлтэй минии нyхэд, буян мyргэл хэхэеэ ошоходоо, бултанай арада ябаhан хулганын хyзyyндэ хонхо зyyдэг болоё!» – гэбэ.

• Зай, зай... – гэлдээд, бидэ yндэгэшэлдэбэбди.

• Байзагты, эндэхэнэл yнэниинь гарахань ха юм! – гээд, Борбоол yбгэн урагшаа yндыжэ, халахагyйн тyлoo уhан соо табяатай байhан танхынгаа ташаа эльбээд абана. – Тиигээд лэ, yглooдэрынь тэдэнэй гороо баhа эхилбэ. Хамагай hyyлдэ ябаха хулганадаа хонхо зyyлгэбэд. Олон хулганын хамтадаа шабгансын гэр тойрожо мyргэл хээд, бусажа ябатарнь, хонхын абяан хонгиршобо. Тэдэ хулганануудай сошордон, бултаараа гэдэргээ харан гэхэдэнь, хонхотой хулганыень «гэбшэ» миисгэй амандаа зуунхай, араа шyдэеэ ирзайлгажархёод байба бшуу. Бахардаhан хулганануудай толгойдо «багша миисгэймнай энеэжэ байна» гэhэн бодолнууд ороходол гэбэ. Теэд «багша миисгэймнай» энээхэн зуура, амандаа зууhан хулганаяа атагадшье гэнгyй залгижархиба.

Абяагyй hонирхожо hууhан бидэнэр:

• Тиигээд?.. – гэжэ нэгэ доро асуубабди.

• Тиигээд юун бололтойб!? – гээд, Борбоол yбгэн нюдэеэ уhатуулжа байгаад энеэбэ. – Иигэжэл hохор hyзэгтэниие заримашуул мэхэлнэл даа! Энээхэн yльгэр тухай эжы абаhаа гадна, бусадшье зондо хooрэжэ ябагты. Барга hyзэгтэй хyнyyд юу хээ ойлгоходоол болохо...

Газаа мориной турьяха соностобо.

• Ерээ... Ooрooл ерэбэ даа! – гэжэ баяртайгаар Борбоол yбгэн хэлэхэ зуураа, бyрхooгтэй соргоёо абажа, танхаяа хажуу тээшэнь табиба.

Тугалай арhа шэхэтэй хушуутайнь хамта бyтyyгээр yбшэжэ хэhэн тугал туулмаг бyhэhoo шагтагалhан хyн орожо ерэбэ. Бидэниие харан сасуу маанад тээшэ хэлэеэ гаргаад, нюдэеэ анилдуулан абяагyй байшаба. Будуев нyхэрни баhа тэрэнэй урдаhаа хэлэеэ гаргаба. Бидэнэр дарьяса энеэлдэшэбэбди.

• Яагаа оромгyй хyбyyмши! Тэрэ Бyдэ эсэгэеэ мяха шуhаа-раа hажаагаа ха юм. Юундэ хyнэй урдаhаа хэлэеэ гаргаа- бши? – гээд, Борбоол yбгэн энеэдэндээ холин дуугарба.

• Мэндэшэлжэ байна ха юмбиб! – гэжэ Будуев хэлээд, юундэшьеб минии араар нюураа няаба.

• Иигэжэ мэндэшэлдэг юм гy? – Борбоол yбгэн Будуевай шэхэнhээнь татаад, ooр тээшээ харуулба. – Хэнэй иигэжэ мэндэшэлхые хараhан хyмши?

Бyлхэгэр улаан болошоhон Будуев нюдэеэ хyлтэгэшyyлэн:

• Энэ ороhон хyнтнай ooрoo тиигэжэ мэндэшэлнэл, – гэбэ.

• Та хэлээ гаргаhан юм гyт? – гээд, yyдэндэ зогсоhон шии-лагар улаан шарайтай наhажаал хyнhoo yбгэжooл асууба.

• Тиигээ даа.

• Тэрэтнай ямар удхатай юм?

Тэрэ хyн нюдoo дахин анилдуулаад, хэлээ гаргажа, гараа урагшань hарбайба.

• Иигэжэ Тyбэд орондо мэндэшэлсэдэг юм. Танда муу yгэ хэлээгyйб гэжэ хэлээ гаргаад, гартаа зэбсэг баряагyйб гэжэ гараа hарбайна ха юм. Тэрээхэн хyбyyнэй шэхэ дэмы мушхабат! Удхыень хэлээгyй байхадамни, ooрoo ойлгоhондонь баяр хyргэнэб! – гээд, тэрэ хyн бyhэдoo шагтагалhан тугал туулмагаа абажа, тэндэ байhан бидэндэ гоёор хэб дараад, тоhондо шараhан лепешконуудые нэгэ нэгээр yгэбэ. – Hайнда hайбар жороо, мууда модон мунса болодоггyй, харин мэхээр мэргэжэл хэжэ, ноёд баядые нохойhоо дороор айлгаад, барлаг зониие баабай эжыhээ ooрэгyйгooр хyндэлдэг, гараhаар гажа буруу зантай Гатабай Hатюун гэжэ дуулаа hэн гyт?

• Дуулаа, дуулаа! – гэлдээд, бидэнэр баяртайгаар дарья-шабабди.

• Юугынь хараад байгаабта? Тугаар хooрэлдooшэ бообо-мнай энэл даа! – гээд, Борбоол yбгэн баяртайгаар хэлэбэ.

Бидэнэр бообыень абажа эдибэбди. Тэрэ Hатюун гэдэгнай томо матаар аяга эбэрhээ гаргажа:

• Архияа нэрэжэ дyyргээлтайш! Хэлши нэгые, – гээд, Борбоол тээшэ hарбайба.

• Ямаршье архи гараhыень мэдэнэгyйб. Ooрoo амталжа yзooгyй байнаб, – гэжэ байгаад, yбгэжooл тэрээндэ танха сооhоо архи хэжэ yгэнэ.

Айлда ороходоо ooрын аягатай ябадаг хyниие тyрyyшынхиеэ хараhан бидэнэр бyришье hонюушархабабди.

Yyдэндэ зогсоhон хyн тэрэ архииень гудамхижархёод, хойморто ошожо hууха мyртээ:

• Амархаяа hанабал, Ага, Баргажан айлшалдаг, сэсэрхэ-хэеэ hанабал Сэлэнгын сонгоолнуудта ошодог, Боохон Алайр хамаагyй зайгуултажа, бултанаарынь зарга хэдэг Ярууна нютагай хyм даа! – гээд, нялууханаар yгэеэ yргэлжэлyyлбэ. – Халааhан соогоо хан гэхэ хашарhагyй болоод ябанаб...

• Ай, хooрхы! – гээд, Борбоол тэрэнэй yгэ таhалба. – Иимэ ябадал яашагyй намтай танил, теэд тандаа туhалха шадалгyй, зooри гэхэ болоо hаа, зyyшье yгэжэ шадахагyй зyнэг Бор- боол ха юмбиб даа.

• Бy гэншэ! Yглooдэр мyнгэтэй болохобди! Мyнoo Агын дасанай Жабжан жоодшые мэхэлжэ бообынь энэ туламдаа дyyрэтэр хyyлэжэ абаhан аад, yхибyyдтэ тараажа дууhабаб.

Yглooдэр тэрээнэйшни мyнгэ абажа, таанадта тараахаб!

Борбоол yбгэн мэхэтэйгээр энеэбхилэн:

• Жабжан жоодшо тиимэшье бэлэхэнээр бажууhан хур-гаяа заалахагyй байха. Ганса хубарагтаа yхэрэй годо хуйхалаад, эдюулжэ байхыень хараhан зон гайхалсагша. Юрэдoo, мэдэнэгyйб даа! – гэбэ.

Ута кинжал хутага гуталайнгаа тyрииhoo Hатюун гаргажа:

• Харана гyш? – гээд, газар руу зообо.

• Хутага харуулаад тонохомни гэжэ гy? Али алахамни гэнэ гээшэ гyш?

• Алинииньшье боложо болохо! Аляалши, архиhаа аяга-лаад yгэ.

Борбоол yбгэн yнooхи матаар соонь дyyрэн архи хэжэ yгэбэ. Ooртooшье баhал хээд ууба.

• Эмээл yзooгyй морин, шуhа yзooгyй хутага хоёр эзэндээ хэрэгтэй бэшэ бшуу! Yглoo yглooгyyр Yхooрэй Жалгын хyyр дээрэ ерээрэй. Тэндэл хараха байхаш!

Бидэнэр юундэшьеб энеэлдэжэрхибэбди. Газарта зооhон хутагаяа Hатюун hуга татан абажа, бидэнэр тээшэ сагаа эреэнээр хараба. Номхон зантай Нороомнай шурд байса гyйгooд гарашаба.

• Эдэ хоёрой алинииень эмнихэмниб? – гээд, Hатюун yбгэ-жooл тээшэ хараба.

Энэ hамбаандань Будуев бидэ хоёр yyдээр гараhанаа мэдэнгyй, гэнтэ газаа гарашаhан байбабди. Норооноо харан гэhээмнай, аяар холо ошонхой, гэдэргээ харан харан, харайжа ябаба. Бидэнэршье хойноhоонь дарабабди...

Yглooдэрыньшье боложо, шаргал наран Yхooрэй Жалга руу yлыhooр хадын саанаhаа бултайба. Энэ саг хyлеэжэ унтаагyй шахуу хоноhон бидэнэр Борбоол yбгэнoo дахаад, тэрэ Yхooрэй Жалга ерэбэбди. Манай гайхал болоходоо, хамаг Харгана голой зон, баян yгытэй хамаагyй тэндэ сугларшанхай байбад.

Эндэ hаяхан хyдooлyyлhэн Гамбал Дамбын хуурсаг дээрэ Агын дасанай аhан суутай жоодшо зайдалжа hуушанхай:

«У-ма-а hэри-и, базар гурдаа, баян хирбээ!» гээд хашхарха зуураа, хонхо дамаарияа хонгиргон, хэды дахин ooдoo сугаба. «Паад, пад! Пад суухаа!» гээд, гэнтэ юунhээшьеб сошордожо, гэдэргээ абиран гэхэдээ, баруун гартаа бариhан дамаарияа алдажархиба.

Тэндэ сугларhан hyзэгтэн аман соогоо шэбэнэлдэн, мэдээ болохо тарнинуудаа мэтэр яаран уншанад. Бурханда hyзэггyй болоhон Борбоол yбгэн бидэнэй урдаhаа хараад, мэхэтэйхэнээр нюдэеэ эмнигэд гэбэ. Теэд энэншье гайхалгyй, мyнoo боложо байhан хэрэг Борбоолой зyрхэ халташье хyдэлгooгyй юм. Юундэб гэхэдэ, энэ жэл болоhон тахал yбшэндэ дайрагдажа, Харганаа нютагай хашараг буруунhаа эхилээд бооморжо yхэхэдэнь, мухар hyзэгтэй зон Агын дасан ошожо, абарал гуйhан байгаа ха. Боомой арын боролжо соо ганса yнеэтэеэ байдаг Борбоол энэ хэрэгтэ хабаадалсахаhаа наана, дуулаашьегyй байгаа. Теэд эндэ hаяхан yхэhэн Гамбал Дамбые «ороолон болоо» гэжэ абарал буулгуулhан Харганаа нютагайхид суутай Жабжан жоодшые залажа асараад, yнooхи «ороолоноо» даруулжа байна ха юм.

• Па-ад, пад! Пад суухаа! – гэжэ байжа хашхарха зуураа, далияа гэмтэhэн шара шубуун мэтэ орхимжоёо нарбагануулан, Дамбын хуурсаг дээгyyр Жабжан жоодшо гэдэргээ hолжорбо.

Манай гайхал болоходо, yсэгэлдэр Борбоолойдо ерээд Hатюунай газар руу шаагааша кинжалай yзyyр хуурсагай хабтагайн забhараар бултайшанхай, жоодшо ламын yмдэнэй алаhаа yлгэлдэшэнхэй байба. Жабжан жоодшо сошоhондоо нюдэеэ бэлтылгээд, yшoo шангаар хашхарха мyртoo хуурсаг дээрэhээ ходоро hyрooд, газарта алдалан тарайшаба. Хамаг hyзэгтэн гараа наманшалаад, толгойгоороо газар сохихоhоо наашахана дохибод. Харин гансал Борбоол хитагар юумэ зогсоо бэлэй.

Yмдэнэйнгoo ала хахара жyhyyлhэн жоодшо аягyйрхэhэндoo, хахархай газарыень орхимжоороо бyглooд, ooдoo бодожо:

• Энэ хуурсагтай «ороолониие» бушуу тyргэн галдагты! – гээд, Гамбал Дамбын хуурсаг тээшэ хургаараа зааба. – Хабхагынь дарагты! Амидырhан «ороолониие» бy гаргагты!..

Хyн зон шууяшаба. Мухар hyзэгтэй мундуу шиираг хyнyyд «ороолониие» галдаха гэжэ хуурсаг тээшэнь даб гэбэд. Теэд тэдэнэй урдаhаа Гамбал Дамбын хуурсагай хабхаг хажуу тээшээ халин хиидэбэ. Гараа наманшалhан yбгэд хyгшэд абяа гаража шадахаяа болёод зогсонод. Харин хуурсаг сооhоо yнooхи Hатюумнай харайжа гараад, ута кинжал хутагаяа жоодшо ламын гэдэhэндэ тулгаба. Жабжан жоодшо хyхэ сагаан болошонхой юумэ гэдэргээ ябана.

• Hэ, hэ мэдээл hэм! Hайн hанаатай Hатюун... Заяанай минии...

• Бy мэхэтэйрэ! Шинии мэхэтэйшье hаа, арад зон yшoo мэхэ-тэй юм! Амиды «ороолониие» дарахамни гэжэ амитан зониие хууража абаhан мyнгэеэ аса наашань! – гээд, Hатюун хашхарба.

Улаан дэгэлэйнгээ эбэр Жабжан жоодшо hуулижа, бyдooр орёолтотой пyсхэгэр мyнгэ гаргаад, Hатюунда yгэбэ. Тэрэ мyнгыень Hатюун гарhаань угза татан абаха мyртoo:

• Бари! Энэ мyнгыень yлэн хооhон yгытэй зондо хубаажа yгэ! – гээд, Борбоол тээшэ hарбайба.

Эгээлэй зогсоhон Борбоол эрхыгээ нэгэ hайн долёогоод, тэрэ мyнгыень абажа:

• Балар hyзэгтэй яндашуул наашаагты! Баяшуулай yргэл мyнгэ хубаая! – гээд, yймэhэн зоной дундуур орошобо.

Энэмнай эсэс дээрээ ерэжэ элирхэдээ, yнooхи Hатюумнай yнгэрooшэ yдэшэлэн эндэ ерэжэ, Гамбал Дамбын yхэhэн бэеые хуурсагhаань гаргаад, Жабжан жоодшын yглooгyyр «ороолониие» дарахаяа ерэхэдэнь, харин ooрoo хуурсаг соонь ороод хэбтэhэн байба бшуу.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Тyгэншэлжэ –

Масаг – Заалахагyй –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения.

2. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения.

3. Борбоол yбгэнэй хooрэhэн yльгэр ямар зохёол сооhооб? «Иигэжэл hохор hyзэгтэниие заримашуул мэхэлнэл даа! Энээхэн yльгэр тухай эжы абаhаа гадна, бусадшье зондо хooрэжэ ябагты. Барга hyзэгтэй хyнyyд юу хээ ойлгоходоол болохо...» гэhэн yгэнyyдэй удха тайлбарилагты.

4. Гатабай Hатюун ямар абари зантай хyн бэ? Тэрэнэй ябадалда сэгнэлтэ yгэгты.

Табадаxи xooрooн

Эдиxэ юумэн гэxэдэ, аймшагтай xомор yе байгаа гээшэ бэзэ. Минии hанаxада, шyлэндэ xэxэ гурилшье yгы, амандаа жажалxа xилээмэшьегyй, миил айраг тарагаар, xатааhан айрhаар xооллоод лэ ябадаг байгаа гээшэ hэн xабди. Эрxэ сyлoo гээшэмнай эдиxэ юумэнhээ yнэтэй гэжэ yнэн лэ байна даа. Баяд ноёдой hабарhаа мултарhан арад зон xyxюутэй, гэдэhэшье xооhон hаа, гэртээ гэмэрэлдэжэ байxагyй, yдэшэ бyри залуушуулай наадан, дуу дуулалдаан замxадаггyй бэлэй.

Эгээл энэ наадан дээрэнь yxибyyд баhал yлэнгyй суглардаг байгаабди. Xyл нюсэгэнyyд, hааритай гартай xyйxэрнyyд оодоxон самсынгаа доогуур гэдэhэеэ бултайлгажарxинxайнууд тэрзысэ намнасалдажа, олоной дундуур урагша xойшоо гyйлдэжэ жаргадаг байгаабди. Наадандаа эсэшоод унтажа байhан намайе нэгэтэ yглooгyyр эжымни улаа наранай yеэр унтариhаамни бодxообо. Иимэ эртэ бодожо hураагyй би xоёр нюдэеэ xургаараа аршасагаажа, нойрмог зандаа hуубаб.

• Зай, xyбyyxэмни, Рабдан, мyнooдэр ши xонидоо адуулxа болоолши даа. Yнooxил xyлэймни xэрxэ xyдэлдoo гээшэ гy, шагайгаараа шарxираад xабдашаба. Бyри газар гэшxэxын аргагyйгooр yбдэнэ, – гэжэ эжымни xэлэбэ.

Эжын эрxэ ганса xyбyyн байhан туладаа, би эжыгээ аргагyй xайрладаг байгааб. Олон юумэ xэлyyлэнгyй xубсалаад, томо гэгшын модон табаг тараг уужарxёод гарабаб. Нюураа угааhанаа hананагyйб. Теэд yнынь xэлэxэдэ, долоон xоног соо лаб лэ нэгэ-xоёр угаадаг байгаа ёhотойб. Мааралдажа шууяжа байhан xонидоо xорёоhоонь гаргажа байтарни, тулуур тулаhан эжымни туулмагтай юумэ асаржа yгэбэ.

• Тyйсэтэй тараг. Xээрэ ангаxадаа ууxаш. Энээxэн туул-магтань ута ооhор xадааб. Yргэлooд ябаxаш! – гээд, тэрэнээ намда yгэбэ.

Енxовын гулбаагай тээлнигэй эбэрээр xонидоо туужа гаргаад, бэлшээhээр байтарни, шаргал наран шанxа дээрэhээмни шаxуу шаража заxалба. Шааруул таршаагай абяанууд шааялдажа, шэxэнэй xулxи xyдэлгэнэ. Бороxон булжамуур огторгын оройhоо утаhаар yлгэжэрxёотой юумэдэл, нэгэ газар эрбэгэнэн тогтошоод, мyнгэн xонxын абяандал, жэнгинyyр дуугаа xангюурдана. Xаанаhаашьеб мяxаша xарсага бии болоод, гэнэн дууша булжамуурые нюдаран шyyрэxэ мyртoo гулбаа баянай бууса тээшэ арилба. Мэнэ hаяxан баяр дуугаа xангюурдан байhан булжамуурай ирагуу дуун таhалдажа, yдэ жэгyyрынь yрxирэн сагаалxяад, агаарта тунан гээгдэшоо бэлэй. Ангашоод ябаhан минии досоо юундэшьеб муу боложо, барxирxа дурамни xyрooд, нюдooрни уhа гyйшэнэ. Мэнэ урдаа xаража байhан yргэн дэлюун дайдамни бyрyyл булангир боложо, ойр зуурxана урма зоригымни моxоогоод абана xэбэртэй.

• Тэнэг юумэдэл, юугээ тэнгэри xараад зогсонош? – гээд, xyxюутэйгooр xyн дуугарба. Шамтай наадаxа гэжэ гэртэшни ошоhомни: «Xони адуулxаяа гараа» гээд эжышни xэлээ.

Гэдэргээ эрьежэ xараxадамни: тyриинь оёор xумижа уяжарxиhан xалxагар xара бyд yмдэтэй, xyл нюсэгэн, сээжынь xyрин арhан дороhоо гэрылдээд бултайшаhан xабhануудаа xаруулhан Дагба-Жалсан самсагyй юумэ сэрдыжэ зогсобо.

• Нороон юундэ ерээгyйб? – гэжэ би асуубаб.

Энэ Дагба-Жалсанай дyy Нороон гэжэ xyбyyн намтай сасуу юм hэн. Тиигээдшье Дагба-Жалсанай аxа дyyнэр гэжэ жэл жэлээр xойно xойноhоо hубариhан долоон yxибyyд байгаа. Тэдэнэй тэгэн дундаxи, эгээл шуран шулдааг xyбyyниинь, энэ Дагба-Жалсан, yнгэрhэн жэл Улаан-Yдэ ошожо театральна теxникумдэ нэгэ жэл hураад ерэhэн байгаа.

• Нороомнай Осор ламын ноxойдо xyлoo зуулгаад, гэртээ xэбтэнэ, – гэжэ Дагба-Жалсан намда дуулгаба. – Зай, энэ yргэбшэ туулмаг соошни юуб?

Би тэрэ yйhэн тyйсэтэй тарагаа гаргажа, xани нyxэд xамтадаа гудамxижа оробобди. Xалта xотоёо дyyргэhэн xоёр сэрдэгэр улаан гэдэhэнyyдээ наранда шаруулан, гэдэргээ xаража xэбтээд, xожомоо xайшан гэжэ xyн болоxо туxайгаа yрзэгэрxэн толгойнуудайнгаа yбдэштэрынь бодолгото болон байжа зугаалбабди. Театральна теxникум дyyргээд xэн боложо гарадагыень, артист xyнэй арад зондо xyндэтэй ябадагыень, xолын xото городуудые yзэxэ xараxа туxай болоод, бyри xyнэй уxаанда ороxоор бэшэ yльгэр тyyxын гоё гоё юумэ ДагбаЖалсан намдаа xooрэнэ. Би баhал yбшэн xyлтэй эжыгээ орxёод, гэрhээ гаража ошоxогyй байhанаа xэлэнэб.

Иигэжэ yни удаан тэнгэри ooдэ xараад xooрэлдэжэ xэбтэhэн манай нюдэндэ алда шаxуу далитайнууд xоёр бyргэд даxасалдан элилдэнэ. «Xалаг даа, иигэжэ агаараар ниидэжэ ябаxада, сэнгyyл байгаа ёhотой даа!» – гээд, би досоогоо жyтooрxэн шэбшэнэб. Нyxэрни юушье дуугарангyй, баhал тэрэ бyргэдэй ниидэлгые xаража xэбтэнэ тyxэлтэй.

• Рабдан!..

• Яагаабши?

• Эдэ бyргэдэй yдэ даляар годлинуудаа yдэлoo hаамнай, намжар лэ байгаа даа!.. – Нyxэрни hанаа алдаба. – Hанаан бии аад, hоёомнай xyрэxэгyй байнал даа.

Зyyн Эреэбэй гэжэ алдартай, оройдоо обоо таxилгатай xада xажуудамнай манаран мантайна. Тэрэнэй наада орьёл шулуутай шобогор xадын оройдо бyргэд тyрэдэг юм гэжэ xэнэйшьеб xэлэxые би дуулаhан байгааб.

• Эдэ бyргэдyyдшни тээ тэрэ Шобогорой оройдо тyрэhэн байгаа ёhотой. Дальбараануудынь алажа, далииень абаа hаамнай, манай зааxан годлинуудта xyрooд yлэxэл, – гэбэб.

• Юу xэлэнэш?! – Нyxэрни hууриhаа hyрэн бодобо. – Энэ дороо ошоё! Уурxайгынь ошожо yзэе!

Xалуунда xургашаhан xонидоо орxёод, бидэнэр Шобогор xадын шулуун xyмэгyyд ooдэ абирбабди. Тэрэ xадымнай оройдо yнэxooрooшье xyмэг xyxэ шулуунай xаяада талын бyргэдэй уурxай байба. Уурxай соонь галуунай зэргэнyyд шаxуу бэетэйнyyд саб сагаан yнгэтэй xоёр дальбараанууд yндэгэшэлдэжэ hуубад. Алда шаxуу далитай талын xара бyргэдэй дальбараануудай саб сагааxан yнгэнyyдтэй байдагые би тииxэдэ тyрyyшынxиеэ xарабаб. Теэд бидэнэй уурxайдань xам дyтэлxэтэй адли, тэдэ дальбараанууд xоёр тээшээ гyйлдэшэбэ. Нэгэниинь бидэнэй намнаxада, xадые уруу зугадаад, метр шаxуу ниидээд абана. Xyxишэhэн xоёр xойноhоонь гyйлдэбэбди. Тэрэмнай бага багаxанаар xадын боори xyрэтэр ниидээд, саашаа ниидэxэеэ болишобо.

Тэрэ дальбараагаа намнажа ороxодоо, наадажа ябаhан шэнгеэр hанаhан байгаабди. Гэбэшье мэргэнээр шэдэhэн xоёргурбан шулуумнай тэрэ дальбараагай амииень таhалба xа юм бэ!

Yдын наран ааяма xалуунаар шаража байна. Адууhанай шара тонтогоол элhэн добуун дээгyyр иимэ xалуунда бусалжа байдаг юм. Бидэнэр туxай xэлэлтэгyй, мэдээжэ бшуу. Xэлэмнай xатанxай тангалайдаа няалдашоод гэxээр, амамнай аргажа ангашанxайнууд ябанабди. Xyлэрxэ xалуудаxа туxай xэлэhэнэй xэрэггyй бэзэ. Тиигэбэшье yнooxи сагаан далита дальбараагаа xоёр далиhаань тэлэнxэй, xонидууд руугаа ерэжэ ябабабди.

Гэнтэ толгой дээгyyрнай нэгэ юумэн xyyеэд yнгэршэбэ. Сошордон ooдoo xараxадамнай: алда туxай ута далияа шуумайтар xумижарxинxай, xyxиргэжэ xooрoo hаа, лаб лэ xурьганай зэргэ бэетэй бyргэд ooрынгoo тyргэн ниидэлгэдэ xалюуxайдан толгой дээгyyрнай ooдoo xиидэн гарашаба бшуу. Тэрэнэй xойноhоо xyyеэ шууяа гарган баhа тиимэ томо бyргэд далияа xумижархин, бидэнэй дээрэhээ xаяhан шулуундал унажа ябаба. Би айhандаа шашxаад лэ зогсошобоб. Саашань юумэ hананашьегyйб. Xараашьегyйб. Xарин Дагба-Жалсамни тэрэ бyргэдэйнгoo дальбараа xажуу тээшэнь xаяжа, ooрoo баhал газарта нюураа няагаад, xэбтэшэhэн байгаа. Гэнтэ солооxой ороxодомни, баhа нэгэ xyyеэн соностоxодол гээд, толгой дээрээ тоxоод ябадаг тооробшо малгайгымни абаад арилшаба тyxэлтэй. Бишье шашxаад, xашxараад xонид тээшээ гyйжэ мэдэбэб. Теэд xyлэйнгoo газарта xyрэhэн болиhониие hананагyйб. Айhан эсэhэндээ газар тэбэреэд xэбтэшэxэтэй- мни xамта, xажуудамни Дагба-Жалсан шурган унажа, баhал ууxилжа ааxилжа байба.

Удаан саг cоо абяагyй xорожо xэбтэhэн xоёр шагнаарxаhаар ooдoo yндыбэбди. Нэгэ доро огторгой ooдэ xараад абабабди. Талаан болоxодоо, бидэндэ добтолhон бyргэдyyд аяар xоло дээгyyр элилдэн ябаба. Урагшагyй xоёр ангуушад урпайлдашаhан нюдэнyyдээ нюур нюурнууд руугаа залаад, абяагyй hууд гэбэбди.

Гэнтэ Дагба-Жалсан нюдэеэ xурсадxан, минии толгой тээшэ xаража:

• Эй, нyxэр!.. Шуhан гоожожо байнал! – гэбэ.

• Шуhан? – Сошордонгёор толгойгоо hабардаад орxибоб.

Альган соомни юумэн нойто урьяxадал гээд, гараа урдаа асаржа xараxадамни, xуу шуhан байба. Одоол мyнoo мэдэрэл ороxодомни, толгоймни оройн xордоxо гээшэ ямар байгаа гээбта?! Тээ урдамнай байhан yндэр жалгын саанаxана xyдooгэй «xyxэ булаг» гэжэ зоной нэрлэдэг булаг уhаxан газарай xyрьhэнhoo нэбтэрэн гаража байдаг юм hэн. Тэрэ булаг тээшэ амаяа ангашаhан xоёр xарайлдабабди.

• О, о, ё-даа юу xэлэxэб! Амаяа ангажа xаташаhан бидэ xоёр газарhаа арай нэбтэрэн гаража байhан уhанда уралнуудаа няажа, эxынгээ xyxэ xyxэhэн xомxой нялxануудhаа ooрэгyйгooр hорожо, xyxэжэ оробобди.

Уданшьегyй yнooxи xордожо байhан толгойгоо ёоложо байгаад угаабаб.

• О-ё, юун еxээр xууxыншни арhа xаxа татажарxёо гээ- шэб! – гээд, нyxэрни hанаагаа зобобо. – Байзалши, энэшни xубилxадаа болоxо.

Гэдэhымни xyсэд xушадаггyй оодоxон самсымни оёорhоо Дагба-Жалсан шуу татажа, таба hалаа гэжэ нэрэтэй ногоон набша суглуулаад, жажалxа мyртoo тэрэ самсымни шуурxай дээрэ xээд, толгойемни боожорxибо.

• Зай иигээд, xонидоо туугаад xари. Бишье гэдэhээ yлдэ-шэбэб. Гэртээ xариxамни...

Би олон xонидоо xашxаржа xаагалжа ябаад, Xарганаашын нуур тээшэ туубаб. Бyлэг бyлэгooрoo xалуунда xургашаhан xонидоо ошожо намнаагyйдэшни, ябажа yгэxэгyйнь уйтай. Теэд яаxаб, эсэhэн дээрээ эсэшэhэн би, арай ёоxон xонидоо нуур тээшэ залаад, ooрoo yнooxи xyxэ булагайнгаа уhанда ерэжэ, ундаа xаряаhанайнгаа hyyлээр, тээ xажуу тээшээ ошоод, зyлгэ ногоон дээрэ xэбтэшэбэб. Тэрэ xалуун yдэр шиигтэй ногоон дээрэ xэбтэxэдэмни, hэрюу даагаад, гоё гээшэнь xэлэшэгyй байгаа.

«Нюураймни yрбэгэнэxэ гээшэнь! Бурxанаа аршаxадаа тооhыень hэбидэг hарлагай hyyл hэбюурээр юундэшьеб эжымни энеэжэ байгаад, нюур xyзyyгымни yрбэгэнyyлнэ xэбэртэй. «Болиит, бy гэжэгэнyyлэгты!» гээд hэришэн гэhээмни, yни xонидни нуур тээшэ ариланxай, xарин xyлэршэhэн нюур, xyзyyн дээгyyрни xара мянган батагана исалжа байба бшуу. Xирэтэй самсынгаа богониxон xамсыгаар нюур xyзyyгээ аршаад, xонидойнгоо xойноhоо шамдуун алxалбаб.

Yглooдэрынь би унтариhаа бодоxо шадалгyй болошонxой, толгоймни yбдэxэhoo гадна, шyлhэеэ зальгиxын аргагyйгooр xоолоймни yбдэжэ байна. Гэр дотор xэншье yгы, hэрюун байxынь тyлoo yyдэмнай xаагаатай xэбэртэй. Теэд газаа xотоной hамгад сугларанxай дуугаралданад. Тэдэнэй дунда Батын Сэрэгмаа гэжэ hамганай бултанhаа шангаар дуугарxыень би абяагаарынь таняадxибаб.

• Танай Рабдан Намсарайн Дагба-Жалсан xоёр аргагyйл муу юумэ xээ xа юм. Яаxаяа тэрэ томо шубуунай дальбараа алаад гээшэб! Тэрээнhээл боложо xyбyyнтнай yбдoo! Тэрэ ором мyргyй Намсарайн лэ xyбyyнhээ гараhан байxа. Тэрэ xyбyyниинь гэдэhээ мушxуулжа, уруу hуушоод байна гэлсэнэ. Ай, бурxан, юуншье тyргooр xараалынь xyрэдэг юм гээшэб?! – гэжэ байгаад Батын Сэрэгмаагай утаар татаhан нарииxан xоолой бултанhаа тодоxоноор минии шэxэндэ соностобо. – Дасан, дасан лэ тyргooр ошожо заhал xyyлэгты!

Би эзэлyyдгyй гунгарбаа соо байhан гуулин Будда бурxанайнгаа дyрэ xараад абабаб. Дунда xурган эрxы xоёроо ниилyyлжэ баряад, бэшэ xургануудаа ooдэнь эрбылгэhэн Будда бурxанай дyрэ алад дээгyyр xарашанxай, юунэйшье боложо байгаа hаа, xабаагyй янзатайгаар намда xарагдаба. «Яаба xээбэшье, yлyy болоxогyй» гэжэ би досоогоо сэдьxээд, xэбтэриhээ бодожо бурxанайнгаа урда наманшалxа гэxэтэймни xамта: «Орxигтыл даа саашань, тэрэ дасанаа! Та Бальжид xyгшэн энэ дороо мориёо тэргэлээд, Рабданаа больница абаашагты!» – гэhэн Нимын Тагарай абяан соностобо.

Би Нимын Тагар гэжэ энэ залуу xyбyyндэ айxабтар дуратай байгааб. Манhаа аxашье hаа, улаан гэдэhээ сэрдытэр xаруулhан бидэниие голонгyй, даxуулжа наададаг, нюдарган баяшуул туxай дуу заажа yгэдэг иимэ нэгэн комсомол xyбyyн юм hэн. «Тагар аxай зyб лэ ёhотой! Би яашье дасан ошоxо- гyйб даа!» гэhэн бодол минии толгойдо тyрэжэ, мyнoo наманшалxаяа забдаад байhан борxигорxон гарни доошоо hанжашоо бэлэй.

Yглooдэрынь болобо. Нyгooдэрынь баhа болобо. Би эдеэ xоолhоо байxа балгашье унда арай ёоxон залгинаб. Xэлэмни амандаа багтаxаяа болёод, шyлhэ hайража xэбтэнэм. Yргэн доромни обойгоод xабдашоо. Yшoo yнooxи бyргэдтэ hабардуулhан тарxиимни оройн yбдэxэ гээшэнь xэлэшэгyй. Xамаг бэемни xалуу даагаад, yе мyсэмни yбдэнэ, шарxирна. Эдэ бyгэдые эжыдээ xэлэxэhээ байтагай, амандаа багтаxаяа болиhон xэлэмни абяа гарганагyй xа юм! Муу юумэн моринhоо xурдан гэжэ yнэн лэ байгаа даа. «Рабдан Намсарайн xyбyyн xоёр тэнгэриин шубуунай дальбараа алаад, нyгэл абажа, yxэxэеэ xэбтэнэд» гэhэн yгэнyyд Догой нютаг дyyрэн зар болон тарашаба.

Нэгэтэ yглooгyyр xашан мориёо тэргэлhэн эжымни намайгаа шэрээд, Агын больница зорибо. Юундэб гэxэдэ: «Докторто ошоxоhоо сэсэн юумэ байxагyй» гэжэ Нимын Тагар минии эжые этигyyлhэн юм. Догойhоо дyшooд модоной газарта байhан Агын больница yдэhoo yнгэржэ байxада xyрэжэ ерэбэбди. Теэд амбулаториин yyдэн суургатай. Тээ тэндэ ябаhан ород эxэнэрhээ асууxа гэxэдээ, эжымни ород xэлэгyй. Би асууxа гэxэдээ, дуугаржа шадаxаяа болишонxойб. Теэд тэрэ басагые эжы бидэ xоёр тогтоожо ерээд, минии ама амбулатори xоёрые заажа байгаад доxилдобобди. Гайxаxын еxээр гайxаhан тэрэ басагамнай: «Сейчас...» – гэжэ xэлээд, саашаа тyргэн арилшаба. «Маниие баhажа xooрэлдэxэшье дурагyй ябаxыень xарыш!» – гэжэ байгаад эжымни xэнтэглэжэ оробо. «Бидэниие баhанагyйл даа» гээд, xэлэxэ гэxэдээ, би xэлэгyй xа юмбиб.

Зай даа, hyyлэй hyyлдэ сагаан самсатай, торгон галстук зyyhэн гоё xyниие тэрэмнай даxуулаад ерэбэ. Минии эжы иимэ гоё xyниие тyрyyшынxиеэ xараhан байжа болоол xаш, айxабтар доро доxижо байжа мэндэшэлээд hалабагyй. Теэд тэрэ xyмнай: «Мyнooдэр амаралтын yдэр xа юм. Амбулатори xyдэлнэгyй», – гэжэ xэлээд, yнooxи басагантаяа hугадалдаад, саашаа ябашаба.

• Амаралтын??! – Эжымни амаа еxээр ангайлгаад, гай-хангяар тэдэнэй xойноhоо xараад зогсобо.

Абяа гаража шадаxагyй би: «Тиимэ. Зyб xэлэнэ», – гэhэн тэмдэг болгон, толгойгоо нэрэ hурагyй доxибоб.

• Би xyн болоhоор амаржа yзooгyйб. Амаралтын yдэр гэжэ байдаг юм гy? – гээд, эxэмни нам тээшэ асуун xараба.

Бишье баhа эжынгээ урдаhаа толгойгоо доxибоб. Эсэнxэй нюдooр эжымни намайгаа xараад, удаан бодолгото боложо байтараа, xашан бороёо ташуурдаад, тэндэhээ xоло бэшэxэнэ байhан дасан тээшэ xатаруулаа бэлэй.

Минии тyрэxэдэ намда нэрэ yгэhэн Шоймпог гэжэ xyнэйдэ бидэнэр тогтоhон байгаабди. Шоймпогойxиhоо xоло бэшэxэнэ hуудаг тyбэд эмшэндэ ошожо, би xоолойгоо yзyyлhэн юумэб. «Xоёр xажууhаа эxи абаhан hаxуу (ангина) yбшэн xyрooл даа. Тэрэ булагай xyйтэн газар дээрэ xyйтэ абаhанhаань болоо», – гээд, тyбэд эмшэн xэлэxэ зуураа, yдэр бyри xyxэжэ байxыемни, ушаргyй ута болотор татаад xатаажарxиhан шонын xэлэ yгэhэн юм. Мyнoo hанаxадамни, мyн лэ медицинэдэ йодой орондо xэрэглэдэг зеленкоор xабдаhан xоолойемни газаа тээhээнь будаа гээшэ hэн xа. Тэрэ зеленкоор xабдаhан xоолоймни газаа талаhаань будаxадань, аман соомни сорьён xангалтаhыень еxэл гайxаа бэлэйб.

Шоймпог гэдэгнай бараг баян hуудалтай xyн байгаа. Тэбxэр зааxан модон гэрhээ гадна, yшoo эшэгы гэртэй hэн. Тэрэ эшэгы гэртээ ooрoo hуудаг бэлэй. Гэртэнь ороxодо, ая санзайн yнэр xангалтанxай, xанаарxи xэлэ амаа гаргаhан гy, али толгойhоо гал дyлэ соробxюулhан саxюусан бурxангууд татаатай байгша hэн. Yшoo гунгарбаатай олон бурxадайнь урда томо гэгшын наhата соо зула бадаран байxадаа, hоноршье, hyртэйшье шэнгеэр намда yзэгдэдэг бэлэй. Нyгoo гэр соонь би эжытэеэ тогтооб. Тэрэ гэр соонь Шоймпогой танил гy, али тyрэл гаралынь мyргэлдэ ерэxэдээ тогтодог байгаа. Мyн лэ бидэнээр xамта эндэ тогтоhон мyргэлшэн xyниие hананаб. Тэрэ яhала баян лэ байгаа hэн xаш: туламаар дyyрэн тарган борсо мяxатай, торгоор бyриhэн xурьган xyнжэлтэй, амандаа тамxи жажалаад, шала дээрэнь hэнгэргyй нёлбодог, yшoo xамартаа тамxи унxидаад, удаан уралаа шалбайлгажа байгаад найтаадаг эрдэмтэй xyн юм hэн. Минии юумэ эдижэ шададагшьегyй hаа, тоhондо xуураhан замбаа талxа эжымни бусалhан уhанда xудxаад эдидэг байгаа. Yшoo энэ талxаяа yнooxи Тагарай эсэгэhээ, Нима гэжэ тyмэршэ-мyнгэшэ дарxанhаа урьhаар абаhан байгаабди. Теэд таhалhан талxатайгаар тарган борсын мяxа шанажа xэhэн шyлэеэ hорожо hууhан тэрэ xyн уhанда xудxаhан талxа эдижэ байhан эжы тээшэмни еxэл дээрэлxyy бардамаар ирбайн татаад, нюдэнэйнгoo булангаар xарадаг байба.

Нэгэтэ тyбэд эмшэнэй yгэhэн шонын xэлэ амандаа зуугаад hуутарни, yнooxи xара шарайтай xyмнай орожо ерээд, тэрэнииемни xараxа мyртoo, толгойнгоо шодон ганса гэзэгэ шэшэрyyлэн газар дэбhэжэ:

• Зольбо ноxой! Борсымни xулуугаад тyyxэйгээр зулгаажа байна гyш, Гуринxа гyлгэн! Xулууша ноxой! – гээд, арзагар шара шyдэнyyдые xаруулxа мyртoo xабhа руумни xyлooрoo этэржэ, шонымни xэлэ аманhаамни hуга татаад, гэрэй углуу руу xаяжарxиба.

Уур xороо бусалhан би барxирxа мyртoo миисгэй мэтээр нюур руунь hyрэжэ, xоёр гарайнгаа xургануудай тоогоор шуhан зурлаануудые зурытар таталуулбаб. Тиигээдшье hарадаа нэгэ шаxуу эжыдээ тайруулдаг минии xюмhан амаргyй xурса байгаа ёhотой. Тэрэ xара шарайтамни алаг нюдэеэ сагаанаарынь xараxа мyртoo, урбалдаштарни yдьxэлooд, xyлhooмни шэрээд, yyдэн руу гyйбэ. Теэд эжымни энэ yедэ урдаhаань туласа орожо ерэбэ бшуу.

• Yбшэн yxибyy яажа байна гээшэбта?

• Борсымни xулуужа эдеэ! – Тэндэ байhан арhан тулам руу заажа, шаранууд шyдэеэ ирзайлгаба. – Муу мууxайл гyлгэ тyрэhэн yлэгшэн байнаш!..

• Xyниие бy доромжоло! – Эжымни тэрэ xара шарайтын гэзэгэдэнь аhашаба. – Баян бардамаа бy hайрxа! Барлагшни бэшэб!

Би гyйжэ ошоод, тэрэнэй xара нюур дээгyyр yнooxи миисгэйнгээ эрдэм xаруулжа заxалбаб. Теэд сагаанаар xарадаг суxалтай «баатарнай» эxэ xyбyyн xоёрой добтолго тэсэнгyй, шанга гэгшээр xашxараад, гyйжэ арилшаба. Xоролxоhондоо барxиржа байhан минии толгой эжымни yбсyyндээ xашаад, зooлэxэнooр эльбэнэ. Эгээл энэ yедэ: «Заалhаа, би доктор болоод, эжынгээ xyл ooрoo аргалxаб даа» гээд шэбшэнэб.

Шоймпогойдо yшoo нэгэ xэды xонобобди. Теэд лэ тyбэд эмшэнэймнай арга туhа асараагyй дээрэhээнь даxяад больницада ерэxэ баатай болоо hэмди.

Эдэгээд больницаhаа бусаxадамнай, бидэнтэй дасанhаа тэрьедэhэн Батын Сэдэб hуулсаhан юм.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Борсо – хатааhан мяхан

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения 2. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения

1. Мяxаша xарсагын дууша булжамуурай баяр дууень таhалдуулxадань, Рабдан ямар мэдэрэлдэ абтааб? Энэнь xyбyyнэй ямар сэдьxэлтэй байhыень гэршэлнэб?

2. Юундэ Дагба-Жалсан Рабдан xоёрто бyргэд добтолооб?

Xyбyyдэй yйлэ xэрэгтэ сэгнэлтэ yгэгты. Xарюугаа баталагты.

Зургаадахи хooрooн

• Нарииханууд хуhан мододые набшатайнь асаржа на-ранhаа халхабша хэhэн хушалтын орой дээрэ ушаргyй олон борьбилоонууд сугларшанхай, ямар нэгэн суглаа хэжэ байhанhаа дороор пишаганалданад. Энэ халхабшын тээ саанахана, Батын Сэдэбэй газаа эжымни хашан боро мориёо татаба.

Намтай зэргэлжэ hууhан Сэдэб тэргэhээ буунгyй, харин минии араар шургажа хороод хэбтэбэ. Зай, гэртээ ерээлди даа! – Минии эжы гэдэргээ эрьежэ хараба. – Теэд алин гээшэб Сэдэбнай? Хаана буушаhан юм бэ?

Эгээл энэ yедэнь Сэдэбэй эжы Сэрэгмаа hамган гэрhээ гаража, бидэнэр тээшэ энеэбхилhээр ерэхэ зуураа:

• Hайн ябажа ерэбэ гyт? – гээд, ябадал дундаа асууна.

• Hайн даа! Рабдамнай эдэгээ! – гэжэ байжа минии эжы баяртайгаар хашхаран hагад хэлэбэ.

• Тэрэ тэнгэриин шубуу гомодхооhонhоо болоо гэжэ зyб лэ хэлэhэн байхаб. Дасан, дасан лэ ошожо мyргэл уншалга хyyлэгты гэжэ зyб хэлэhэн байгаа бэзэб?

• Мэдэнэгyйб даа, юрэдoo, бидэшни Шоймпог найжынгаа урда хyндэеэ буураад, тэрэ хажуудань байhан больница ерэжэ аргалуулаабди, – гээд, эжымни энеэбхилэн байhан Сэрэг- маада харюусаба.

Сэрэгмаагай мэнэ энеэбхилжэ байhан шарай хараhаар байтарни мyльhэтэшэнэ. Хyйтэршэhэн нюдooр бидэниие нэгэ хирэ хараад, абяагyй зогсожо байтараа:

• Энэ Рабданай араар бултайгааша хэнэй хyл гээшэб даа? – гэжэ асууба.

Би харюу yгэбэгyйб. Теэд Сэрэгмаа hамган тэргэ дээгyyрнай тонгойжо хараад:

• Энэ минии хyбyy асараа гээшэ гyт? – гээд, сошордонгёор хашхарба.

• A-а, Сэдэбнай тэргэhээ буугаагyй хэбтэнэ бы... – гээд, минии эжы yгэеэ эхилбэ.

• Юугээ гайхасагаабаш! Дасанhаа бодхуултажа ерэхэдэнь, эндэ hая абаашаhан хyбyyгымни, мэдэжэ байгаад, зорёон шэрэжэ асараа гyш? – гэжэ байгаад Сэрэгмаа гани галзуу боложо захалба. – Бодо! Буу гэнэм тэргэhээ! Хара золиг, баhа hooргoo ерээ гyш?!.

• Барhаниие дан ехээр бy хараагыт! Энэтнай...

• Абяагyй бай! – Эжымни урда Сэрэгмаа ерэжэ ташаагаа тулаад зогсошобо. – Бурхан тэнгэри гэжэ мэдэхэгyй бузар хадашни, хyбyyншни хyл мyрoo тooрижэ ябаhаар yхэн алдаба бэшэ гy? Минии хyбyyн миин ламын шаби бэшэ, габжа гэбшын шаби бэшэ, yндэр тyрэлтэ Санжын Дооромбын шаби байhыень мэдэнэ ха юмши!

Шарахан дэгэлтэй Сэдэб yни тэргэhээ буунхай, газар хараад шугшыжа зогсоно.

• Харгыдамнай ябагаар ябажа...

• Хэлээ хата! Шамтай хooрэлдэhэн хyн yгы. Иимэл yргэ-нэйшни ута хада, хэлэ амагyй болгожо, шамайе бурхан хэhээхэеэ hанаа ха юм! – гээд, минии yгэ Сэдэбэй эжы таhа дyyрэбэ.

• Хyбyyгымни бy хараа! Эхэ хyн аад, иимэ хара сэдьхэлтэй...

• Яагаа hайн hанаатай юмши! Хyнэй хубараг болгожо, дасан yгэhэн хyбyyемни хулуужа асараад, yшoo минии урдаhаа...

• Хашартайл даа, саашаа! – Минии эжы хашан бороёо сухал дундаа шадал соогоо шабхадажархиба.

Моримнай сошоhондоо урагшаа гyйн hагад дабхишана. Би тэргэ дээрэhээ гэдэргээ унашабаб. Теэд уураа хyрэhэн эжымни ара тээшээ эрьежэ харангyй, саашаа мориёо хатаруулаад арилшаба. Сэдэбэй эжы хоёр гараараа хyбyyнэйнгээ хоёр шэхэндэ аhашанхай, нюсэгэн yhэгyй толгойень хойшо урагшань монсогонуулжа захалба. «Болёоб, болёоб!» – гэжэ байгаад, бархираан соогоо Сэдэб гyбэнэнэ хэбэртэй. Теэд уур сухал юумэ Сэрэгмаа эжынь хyбyyгээ гарhаань хyтэлooд, гэр руугаа оробо. Бишье абяагyй хороод хэбтэhэнээ бодобоб. Теэд хyбyyгээ гэртээ оруулhан Сэрэгмаа эхэнь тэрэнээ саашань сохижо захалба хэбэртэй. «Дасанhаа зугадахаяа болёо гyш? Болёо гyш?» гэhэн Сэдэбэй эжын хашхараан соностоно. Харин «болёоб» гэдэг Сэдэбэймни абяан шангадажа: «Болихогyйб! Дасан ошохогyйб!» гэhэн абяан соностодог болобо гээшэл даа. Сэрэгмаа эхынь хашхархань, хyбyyгээ сохихонь улам тyргэдэнэ хэбэртэй. Теэд гансал «дасан ошохогyйб!» гэhэн Сэдэбэй абяан соностоно...

Би гэртээ yни ерэhэн байбаб. Yдэшэ боложо байhан yе. Эжымни yнеэгээ hаахаяа гараhан юм. Гэнтэ бyрэгэд гээд, yyдэнэй саанаhаа Сэдэб оробо. Би нyхэрoo хараад, юуншье гэхэ мyрoo олонгyй дуугай hуунам.

• Хубараг болохогyй hаа, минии хyбyyн бэшэ гээшэш гээд, эжымни намайе yлдoo, – гэжэ Сэдэбни хэлээд бархиршаба.

• Хамаагyй намтай унтаад, манайда байгаарай, – гэжэ би баяртайгаар хэлэбэб.

• Тэнэг лэ хyн байнаш, – гээд, Сэдэбни намдаа сухалдаба.

• Яахадаа?

• Хаяа хадхажа hууhан хyршэ айлайда байхадамни, минии эжы намайе оложо ядаха hэн гy? Шэхэнhээмни шэрээд гэртээ абаашажа, yшoo ехээр сохино бэзэ, – гэжэ байгаад, шyдэнэйнгoo забhараар Сэдэб хоролхон дуугарна.

• Теэд хаана ошохо хyмши?

• За, эжышни ерэхэ дyтэлoo, би ябахамни! – гээд, Сэдэб газаашаа гараба.

Бии хойноhоонь гyйжэ гараад:

• Сэдэб, хайшаа ошохошниб? – гэжэ ооглобоб.

• Аргаарыш! – Сэдэб нам тээшэ халта дyтэлooд, баруун хойшонь зааба. – Тээ тэрэ Шулуун Борьёохойе харана гyш? Манай зуhаланай баруун хойно, хyнэй хамар шэнгеэр нюсэгэн талын дундаhаа ёдойжо гараhан хyтэл бии гшэ hэн. Тэрэ хyтэлэй оройдо, эгээл хамарай оройдо гараhан хадьха шэнги шобогор шулуун байдаг бэлэй. Энэ шулуунай hонирхолтойнь юуб гэхэдэ, тэрэнэй оёороор хуу нyхэ hyбэнyyд, хyмэгтэhэн хyндынyyд олон юм hэн. Yнгэрхэдoo тэрэ нyхэ hyбэнyyд соонь yнэгэн тyрэдэг, байрладаг юм гээд хyнyyд хooрэлдэдэг байгаа.

Энэ орьёл шулууе «Шулуун борьёохой» гээд улад нэрлэдэг hэн.

Сэдэбэй хургаараа зааhан тээшэ би хаража:

• Теэд яагааб? – гэжэ асуубаб.

Тэрэ шулуунай хyмэг соо би байрлахаб. Ши намдаа эдихэ юумэ абаашадаг байгаарай!

• Тиигэнгyй яахабиб! – гээд, аргааханаар хэлэбэб.

Сэдэбни саашаа ошожо ябатараа hooргoo гyйжэ ерээд:

Шэхэтэй хyндэ yгэ алдажа, тэндэ намайе хоргодоод байдаг гэжэ бy хэлээрэй, – гэбэ.

• Одоол яахаяа хэлэбэ гээшэбиб! – гээд, би хоолойгоо хургаараа зурабаб.

Бyри харанхы болоод байба. Эжымни yдэшынгoo эдеэ хэжэ, бидэнэр эдеэлбэбди. Теэд Шулуун Борьёохойн хyмэг соо хооhон хэбтэhэн Сэдэб тухайгаа би hанаагаа зобоноб. Нyхэртoo эдихэ юумэ абаашаха тухайгаа бодолгодо хаташоод дуугай hуунам.

• Хyбyyхэмни, юундэ дуугархаяа болишобош! – гээд, эжымни намайгаа хэды дахин таалаад, газаашаа гараба.

Энэл ушар намда хэрэгтэй байгаа. Эжынгээ гаран сасуу би yхэг сооhоо хилээмэ гаргажа, томо гэгшын жyhэмэг отолжо абаад, шэл соо сай хээд, газаашаа тyргэн гарабаб. Газаа hарагyй жэхэгэр харанхы байба. Досоомни гансата заригад гээд, саашаа гэрhээ холо ошохоёо айдаhамни хyрэhэншyy болоно. Теэд яахаб, нyхэрни хооhон мyртoo, баhал энэ харанхыда хээрын шулуунай хyмэг соо хэбтэнэ ха юм гэhэн бодол толгойдомни орожо, урагшаа гyйжэ мэдэбэб. Айhандаа хyлэйнгoo газарта хyрэhэниие ойлгонгyй, гэнтэ мэдэхэдээ Шулуун Борьёохойн хажууда зогсобоб. Тэрэ олон нyхэ hyбэтэй орьёл шулуунай хаанань Сэдэбни хоргодоод байгаа юм? Харанхы соо шулуунай хyмэг соогуур гулдиржа, нyхэрoo бэдэрхэhээ байтагай, шангаар ооглохоёо айнам. Гансал зyрхэнэймни «тyгтyг» сохилхо ooртэмни соностожо байба. Энэ yедэ минии hаршаганаад гyйжэ ерэхые дуулаhан Сэдэбни айшоод, баhал тэрэ шулуунай нэгэ хyмэг соо амилангyй шахуу хэбтэhэн байгаа. Саг ошожол байна. Гэнтэ мэдэхэдэмни, нюрга руумни юуншьеб yрбэгэнyyлhэндэл боложо, досоомни улам уйтаржа захалба.

Аргааханаар хоолойхоноо шахаад:

• Сэдэ-эб, Сэдэб! – гээд ооглобоб.

Yгы даа, нyхэрни харюу yгэбэгyй. Хаанаhаашьеб зунай бyлеэхэн hалхин hэбшээлээд, хасарымни нохойн долёоhон- дол эльбээд абаба. Хаанаб даа, холошог юумын hаршаганаха соностоhондол болоно. Нюдэеэ хурсадхан, шагнаархабаб. Харанхыда юушье харагданагyй. Yнooхи hаршаганаамни- шье yгы болошобо. Юу хэлэхэб, досоомни уйтаржал байна. Нюдэмни уhатаад, харанхы дээрэнь yшoo hохордуулжа, хажуудаа байhан орьёгор шулуугаа харахаяа болижо захалбаб. «Гэр руугаа гyйхэл байна даа» гэhэн бодол толгойдомни оробо. Теэд «нyхэрoo орхёод зугадажа болохогyй, гансал хара бэеэ хараhан аймхай амитад иигэдэг юм» гээд, Цыбенов багшын- гаа нэгэтэ хэлэhэниие hанаадхибаб. «Аймхай, аймхай, аймхай...» гэhэн шэнгеэр зyрхэмни сохилно хэбэртэй.

Болодог юумэниинь болог гэжэ hанаад, нюдэеэ анижа ерээд лэ:

• Сэдээ-эб, хаанабши! – гээд хашхаржархибаб.

Саашань юушье hананагyйб, харин гэнтэ хамсыhаамни юумэн татахадал гэжэ байба.

• Яагаабши? Юун шангаар хашхарна гээшэбши?

Сошоод харан гэhээмни, минии нyхэр хамсыhаамни татажа байба ха юм! Наhаараашье иимээр баярлаагyйгoo баярлабаб. Сэдэбни намhаа дyрбэ аха байгаа. Тэрэнэй yндэр годигорхон бэеые таhа тэбэреэд, yбсyyндэнь толгойгоо няашабаб.

Хyмэг шулуунай харанхы нyхэн соо хоюулаа хэбтэнэбди. Yнooхи минии асарааша шэлтэй сай хилээмэн хоёрые yгэ хэлэжэ yрдеэгyйдэмни Сэдэб эдижэрхёо бэлэй. Юундэб гэхэдэ, аяар yглooгyyр Агын дасанhаа гараhаар юумэ эдеэгyй ябаа ха юм. Харанхы шулуунай хyмэг соо хээрэ хэбтэhэнээ Сэдэб бидэ хоёр мартажархибабди. Агын дасанда хубараг байhанаа, Санжын дооромбын тогоо бариhанаа, тyбэд yгooр бэшэгдэhэн бурханай ном, юуншье гэhыень мэдэхэгyй аад, сээжэлдэжэ зобоhоноо, yдэр бyри багша ламадаа сохюулдагаа Сэдэбни намдаа хooрэнэ. Би Догойн hургуулида hурадагаа, шалюунай шалюун алдартай, шаахада шуhа гарадаггyй морхогор яhан хамартай, маажахада сараа гарадаггyй элдyyриеэ хyсэhэн шэнги нюуртай, баатарлиг зантай Будуев Ринчинтэй нyхэсэдэг тухайгаа баhал хooрэнэб.

Хэдышье болотор нyхэртэеэ хooрэлдэhэнoo мэдэнэгyйб, гэнтэл нарай yхибyyнэй бархираанhаа боложо hэришэбэб. Гайхаhандаа толгойгоо yргooд шагнаархабаб. Зyб даа, «и-аа, и-аа» гээд лэ бархираад hалабагyй. Теэд нойрмог соогоо намhаа дyрбэ дyy Балжима дyyхэймни уйлана гэжэ hанаад, yндэгэд гэн гэхэдээ, хyмэг шулуунай хаяа толгойгоороо мyргэжэрхибэб. Нюдooрни гал гарахадал гээд, шэхэ руумни шууяшаба. Гэртээ бэшэ, хyмэг шулуунай хyнды соо хоножо байhанаа гансата ойлгобоб. Теэд юун гээшэб?! Yнooхи yхибyyнэй бархираан соностожо байна. Айhандаа hэмээхэнээр нyхэрэйнгoo hуга руу хадхабаб. Тэрэмни нойрмоглоод, hэрижэ yгэбэгyй.

Бyри шангаханаар хабhа руунь нюдаргалжархибаб.

• Сэдэб, шагныш! Юун бархирна гээшэб? – Аргааханаар шэхэндэнь шэбэнэбэб.

• Юун гэнэш? – гээд, тэрэмни нам тээшэ эрьежэ шэбэнэбэ.

«Иа-а-а, иа-а-а» гээд лэ yнooхимнай бyри шашхажа оробол даа!

Минии зyрхэн амаараа гарахаяа hанаhандал болоод, амимни хаагдахадал гэбэ. Сэдэбни намайгаа шанга гэгшээр тэбэреэд, баhал абяагyй шагнаархана хэбэртэй. Yнooхи yхибyyнэймнай баhа дахин «иа, иа» гэхэтэй хамта олигой шангаар нэгэ хyн «ха-ха-ха-а» гээд энеэжэрхибэ. Минии толгойн yhэн бодошобо хэбэртэй. Сэдэбни намайгаа тyмэр тэшхэдэл шангаар хабшажа тэбэреэд, шэшэржэ оробо. Хоюулаа амилангyй тооной шагнанабди. Теэд гайхал болоходоо, yнooхи yхибyyмнай бархирхаяа болишобо. Мэнэ hая шангаар энеэгшэ хyмнайшье дахин эльгэ хатабагyй. Шагнажал хэбтэнэбди. Бyри юуншье абяа гаранагyй. Юумын абяа гарахагyйдэ, бyри досоомнай бyглыгooд лэ, аминууднай хаагдахаяа hанаба тyхэлтэй. Гэнтэ Сэдэбни намайгаа гарhаамни татаад, хyмэгэй забhарhаа газаа тээшээ мyльхибэ. Газаа гаран сасуу Сэдэбни нэгэшье yгэ хэлэнгyй намайгаа хyтэлooд лэ гyйшэбэ. Хоюулаа арбан шyдэ хам абяа гарангyй хадын боори хyрэтэр гyйлдooд, ойр зуурхана зогсобобди. Шагнаархабабди. Теэд хойноhоомнай намнаhан юумэн yгы хэбэртэй. Hэнэгтэй абяаншье соностоногyй.

• Ум мара зyе мам суу-хаа! Ум мара зyе мам суу-хаа! – гэжэ байжа Сэдэбни хоолойгоо шэшэрyyлбэ.

Би бyри нyхэртoo hэжэг тyрэжэ:

• Энэ иигэхэдээ юун гэнэ гээшэбши? – гэжэ асуубаб.

• Тyбэд хэлэн дээрэ бурханай тарни уншанаб! Энэ шулуун Борьёохойдомнай шyдхэр байрлаа гээшэ. Ойлгоо гyш? – гээд, Сэдэбни гэдэргээ хаража ябаад, yнooхи тарнияа уншаад hалабагyй.

• Энэ тарни уншахадашни юун болодог юм? – гэжэ ябадал дундаа болгоомжотойхоноор би нyхэрhoo асуубаб.

–Шyдхэр, ороолонгуудай бидэндэ хоро хyргэхэеэ hанаа hаань, энэ бурханай тарни уншахадашни, тэдэниие hохор болгожорхидог юм, – гээд, нyхэрни намдаа хэлэбэ.

• Шyдхэр гэжэ yгы юм гээд манай Цыбенов багша хэлэдэг лэ, – гээд, би нyхэртoo шэбэнэбэб.

• Тэрэ Цыбенов багшыетнай би мэдэхэгyйб. Харин минии багша ламбагай: «Шyдхэр гэжэ бии юм» гээд hургадаг hэн гэжэ Сэдэбни хэлэхэ зуураа, yнooхи тарнияа дахин дабтаба.

Тагар гэжэ хyбyyтэй Нима дарханайхи манай хотонhоо модо тухай холо hуудаг юм hэн. Бидэнэр yyр хираалжа, гэрэлтэй болоhон хойно тэрэ дарханайда хyрэбэбди. Нютаг соогоо тyрyy комсомол Тагар хyбyyндэнь ошожо, энэ болоhон уршагта ябадалаа хэлэхэ гэлсэhэн байгаабди. Yyдэ татаад ороходомнай, Тагар гансаараа ута шоомполоор буугаа аршажа hууба. Аба эжынь гэрэйнгээ ажалаар газаашаа гараhан байгаа хаш. Бидэнэр yyдэн багтань зогсоод, абяагyй байнабди.

Тyрyyн ороходомнай, манайхин ябаал юумэ бэзэ гэжэ hанаад ойлгомторгyй hууhан Тагар гэнтэ бидэниие харамсаараа сошордон:

• Иимэ эртэ хаанаhаа ябана гээшэбта? – гээд, гайхангяар нюурнуудыемнай шэртэн асууба. – Сэдэб, шамайе hooргэн дасан абаашаа гэжэ дуулаа хамнайб...

• Баhа тэрьедээб. – гээд, аргааханаар Сэдэбни хэлэбэ.

• Зyб лэ тиигээш! Теэд мyнoo хаанаhаа ябанат?

• Шулуун Борьёохой ошожо хонообди.

• Юундэ?

• Энэ Сэдэбые эжынь сохёод yлдoo, – гэжэ би хэлэбэб.

Шарашаг шарайтай нюураа Тагар уршалаатуулан, нюдэеэ хурсадхажа:

• Мухар hyзэгтэн гээшэмнэй бурханай тyлoo юушье хэхэ-дээ болохо зон ха юм! – гэбэ.

Бидэнэр дуугарбагyйбди.

• Би тэрэ Шулуун Борьёохойетнай ошохо гэжэ байгаал- би, – гээд, Тагар буугаа саашань табиба.

• Тэрээн худар бy ошогты! Тэндэтнай шyдхэрнyyд байр-лашоо! – гэжэ Сэдэб хэлээд, Тагарай урдаhаа нюдэеэ аймхайгаар бэлтылгэн зогсобо. – Бyхэли hyниндoo энеэлдэнэ, бархиралдана...

• Юу? – Тагар мyн лэ бидэнэй урдаhаа гайхангяар хараад байшаба.

Энэ hyниндoo айhан тухайгаа, тэрэ шагнаhан юумэнyyдээ бyгэдыень Тагарта хooрэжэ yгэбэбди. Yхибyyнэй бархираан болоод, хyнэй шангаар энеэhэн тухай бидэнэр нэгэ бага «дабhалан» татажа байгаад, тэрээндэ хэлэбэбди. Теэд бидэниие абяагyй шагнажа hууhан Тагарнай ташаганаса энеэжэрхибэ. Бидэнэр гайхал бололдон, асуудалтай бэлтэгэрхэнyyд нюдэ- нyyдээ Тагар тээшэ сэхэ залаад, дуугай hуубабди.

Хахажа байгаад энеэжэ hууhан Тагар арай гэжэ амияа абахадаа, бидэ хоёрой толгой эльбэжэ:

• Ай, баарhад даа... Yшooл тyyхэй амитад гээшэ хат! Юун шyдхэр тэндэ байба гээшэб! – гэбэ.

• Yнэншэнэгyй гээшэ гyт? Yнэхooрoo нарай yхибyyн бархираа ха юм! Эгээл мyнoo танай энеэhэндэл адляар нэгэ хyн ташаганаса энеэгээ ха юм! – гэжэ байгаад, Сэдэб бидэ хоёр Тагарай урдаhаа альгаяа дэлгэжэ байжа, зэргэ дуугарбабди.

Теэд Тагарнай бyри шангаар энеэбэ. Бидэнэр тэрэнэй ойлгохогyйдэ голхорhондоо абяагyй болобобди.

• Иигээд лэ yнэн юумэ хэлэхэдэшни, ойлгодоггyй хyнyyд: «Шyдхэр yгы юм» гэжэ байжа шашалдана ха юм! – гэжэ урмаа таhарангяар Сэдэб хэлээд, hууриhаа бодошобо. – Зyб даа, минии багша ламбагай «шyдхэр бии» гэжэ зyб хэлэдэг байгаа.

• Энэ харана гyт? – Тэндэ тyшyyлhэн буу тээшээ Тагар зааба.

• Харана! – гээд, Сэдэб бидэ хоёр зэргэ хэлэбэбди.

• Мyнoo эртэлжэ, тэндэтнай ошохо гэhэмни таанад намайе hаатуулбат!

• Теэд шyдхэрнyyдые буудажа алахагyйт. Тэрэтнай хии бэетэй юм. Гансал ламада уншалга хyyлэжэ, тэрэниие даража магад, – гээд, Сэдэбни хyсэд лама янзатайханаар дуугаржа захалба.

• Би шyдхэр буудахаяа ошохоо hанаагyйб. Тэрэ Шулуун Борьёохойдотнай yнэгэн байрлаа юм гэжэ дуулаhан аад, ошохоёо hанааб. Yшoo тэндэтнай шара шубуун yндэгэлoo ха юм.

• Yнэгэн... шара шубуун? Шара шубуун yнэгэн хоёр юуштэ юумэб? Хyн энеэгээ, хyyгэд бархираа гэнэ бэшэ гyбди! – Тагарай ойлгожо yгэхэгyйдэ, Сэдэб уурлажа захалба.

Нимын Тагар бидэ хоёр тээшэ уриханаар энеэбхилжэ:

• Эгээл нарай yхибyyн шэнгеэр yнэгэн бархирдаг юм. Шара шубуун хyн шэнгеэр энеэдэг юм. Шара шубуун гээшэтнай hyнинь харадаг дээрэhээ, харанхы болоходо агнууридаа гаража, нэгэ туулай асараад эдижэ ороходонь, yнэгэн бархиржа байгаад, уралаа долёогоо гээшэл даа. Ойлгобо гyт? – гэбэ.

• Шyдхэр yгы юм гэжэ би энээндэтнай хэлээ hэм. Цыбенов багшамнай иигэжэ хэлэдэг,– гээд, би дуугарбаб.

• Хараба гyш? Hургуулида hурадаг хyн гээшэ иимэ ухаатай ха юм. Тиихэдэ ши, ламын шаби... – гээд, бодолгото болон, абяагyй болошоно.

Би «ухаатай» гyyлhэндээ бyри хитайшабаб. Hэмээхэн Сэдэбэй hуга руунь хургаараа хадхаад энеэбхилбэб.

• Эжымни лама болохо hэнши гэнэ ха юм! Тээсгэн тэрье-дээд ерэхэдэмни, баhа сохёод гэрhээ yлдoo... – гэжэ бархиржа байгаад Сэдэб хэлэбэ.

Тагар юушье дуугарангyй газар хараад, удаан hууба. Бидэнэр баhа абяагyй байбабди. Гэр соо жэн балай.

• Иигэжэ болохогyй! – Урдаа байhан табсан нюдаргаараа шаагаад Тагар hууриhаа бодошобо. – Совет засаг иигyyлхэ- гyй! Сэдэб, hургуулида би шамайе оруулхаб!

...Нимын Тагар Сэдэб бидэ хоёрые хyтэлэнхэй Сэдэбэй эжы тээшэ сэхэ алхалба. Аяар холоhоо эжынyyднай бидэниие хараад, yнooхи борьбилоогой шууялдадаг халхабшын арада зогсонод. Бидэнэр тэдээндэ туласа ерэбэбди.

• Ши нохой, Тагар!.. – гээд, Сэдэбэй эжы бидэнэй урда- hаа даб гэбэ.

• Хyлисэгты, хyгшoo, Совет засагай тогтоhониие бy мар-тагты! – гээд, Тагарнай баhал зогсошобо.

Тагарай хамар дээрэ Сэдэбэй эжы хургаяа ёдогошуулан:

• Yхибyyдээ yгы болгоод, энэ Бальжид бидэ хоёр бyхэли hyниндoo унтаагyйбди. Тиигэхэдэ ши, эдээниие yгэдoo оруулаад... Дээдэ шyтooнэй дооромбо ламын шабиие буруу тээшэнь тooрюулжэ... – гэжэ байгаад, Сэдэбэй эжын хашхараан дунда тэрэнэй yгые таhа дyyрэн, Тагар баhал хургаяа ёдогонуулба.

• Би бэшэ, та хyбyyгээ тooрюулжэ ябанат! Танай шyтooл ехэтэ дооромбо, нюдарган баяшуулай эсэс ерээ! Эрхэ сyлooгoo олоhон зоной yри бэенэр, эдэ залууhаа эрдэм хэхэ ёhотой!..

Иигэжэ тулалдажа эхилhэн Сэдэбэй эжы Тагар комсомол хоёр Догой дyyрэн шууяа татаhан юм. Теэд арад зон Сэдэбэй эжые дэбжээгyй дээрэhээнь, Сэдэб хyбyyниинь намтай хамта hургуулида ороо hэн.

* * *

Сэдэб долоон класс дyyргэбэ. Колхоздомнай ашаанай машинанууд бии болобо. Сэдэб тyрyyшын жолоошодой нэгэн болоод ябана. Дайн эхилбэ. Сэдэб Эхэ ороноо хамгаалхаяа фронтодо ошобо. Дайнай дyyрэhэн хойно тyрэл колхозоо Сэдэб бусажа, хори гаран жэл машинын жолоошоноор ажаллаа. Хожомынь yбгэрхэдoo, хонишон болоо. Мyнoo пенсидэ гаранхай. Цыренжабай Балма гэжэ хyгшэнтэеэ хамта аша хyбyyгээ дахуулаад, Совет засагай тогтоhоор жаран жэлэй ойн баярта бэлэдхэл хэжэ байhан залуушуулай концерт хара- хаяа, колхозойнгоо хоёр дабхараар шэл шулуу холбожо хэhэн культурын Ордондо ошожо ябанад. Улаан-Yдэhoo нютагаа айлшаар ерэhэн би хажуудань ябалсахадаа, энэ хyнэй хуби заяан тухай, энэ yнгэрhэн ута харгы замынь абяагyйхэнooр досоогоо шэбшэжэ ябанам.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ бyлэгэй ямар хуби таниие hонирхуулааб? Юундэ?

2. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения

3. Вопросы, которые отражают автобиографичность произведения

4. «Рабдан – ёhотой нyхэр» гэhэн сэдэбээр багахан зохёолго бэшэгты.

Долоодохи хooрooн

Гансашье Догойдо бэшэ, бyхы Агын аймаг соо колхоз тогтоhон yе байба. Манай Догойдо тогтоhон «Тyрyyшэ» гэжэ колхоз тyрyyшынхиеэ морин анзаhаар газар хахалжа, таряа тариhан юм. Тэрэ зуниинь yбhэ сабшадаг машина колхоздо бии болоо hэн. Тэрэ машинын yбhэ сабшахыень харахаяа, би абатаяа hундалдаад, морёор ошобобди. Хоёр мори машинадаа орууланхай yнooхи Аюшиин Ваандан гээшэмнай шодогорхон тулга дээрэ табиhан табаг соо hуунхай юумэ ташагануулжа ябаба. Yдхэн хяаг ногооной оёороор, хyнэй yhэ хюhаhан юумэдэл, машинынь урматайгаар yбhэ хайшалха гээшэнь гайхалтай. Бидэнэр удаан Ваанданиие дахажа ябаад харабабди. Ваандан гээшэмнай аэропланаар ниидэжэ ябаhан лётчигhоо ooрэгyй, тэбхэр гуутай шэл нюдэндoo зyyнхэй юумэ, хажуу тээшээшье харанагyй.

– Аба-а, амаргyйл гоё байна даа! Хэды хyнэй хyлhэ уhaa гоожуултараа гараар сабшажа зобохо юумые нэгэ yдэр соо хиргаад хаяха гээшэб! – гээд, эсэгэдээ хэлэбэб.

Абамни юушье хэлэнгyй, толгойгоо дохёод, мориёо саашань хатаргажархиба. Би арадань мордоод ябаhанаа, арайл гэдэргээ унан алдаа бэлэйб. Нууртынгаа эхин ошохо гэжэ Догойгоо уруудахадамнай, колхозой хyбyyд басагад олоороо дуу дуулалдажа ябаад, yбhэ бухаллажа ябабад. Тэрэ машинымнай сабшаhан yргэн тала дайдын yбhэ морин тармуураар нэгэ басаган тармана. Тармуулайнь бyхooг татаhан арзагар шyдэнyyдэй ooрoo yргэгдooд, татаhан yбhэеэ хаяхыень би баhал hонирхобоб.

Нууртынгаа эхин ерэбэбди. Абамни барагар хара. Ушар юуб гэхэдэ, наhаараа хамбыда олзо бэдэрдэг абамнай кол-хоздо даб дээрэ ooртoo таараха ажал олоогyй байгаа. Абамни сайгаа шанажа эхилбэ. Би тэрэнэй урда хойгуур тойрожо байгаад, мyнooдэр хараhан yзэhэнoo хooрooд hалабагyйб. Зyгooргyй удаан эсэгэмни абяагyй байhанайнгаа hyyлээр, нюураа уршалаатуулан, уйтай нюдooр нам руугаа хаража, «зyб хэлэнэш» гэhэндэл толгойгоо халта дохиг гyyлэбэ.

…Уданшьегyй намар болобо. Энэ намар колхозой таряан yзэгдooгyй hайнаар ургаhан байгаа. Хэдэн мянган жэл хахалагдаагyй, ooрынгoo хагда шоройгоор yтэгжэшэhэн газарhаа колхозой тyрyyшын таряанай суутай hайнаар ургаhанииншье гайхалгyй юумэ бэзэ.

Колхозоймнай тариhан таряан зургаан гектар болохо байгаа. Yшoo хахад гектар газар дээрэ хартаабха hуулгаhан юм. Тэрэ хартаабханшье хороной хорондо гэхээрээр, олиггyй hайнаар ургаhан байгаа. Аян Балдан гэжэ хyнэй хyтэлбэри доро энэ хартаабхынь шоройе hургуулиин yхибyyд обоолообди.

Намарынь баhа yхибyyд энэ хартаабхыень малтаа бэлэй.

Теэд ехэнхи хартаабхаяа hургуулида hурадаг yхибyyдэй ниитын хоолдо колхоз yгэhэн юм. Энэ yхибyyдэй бригадир ябааша Аян Балдан гэгшын тала танил болохо ород хyниие хилээмэ барихыень колхоз урижа асараа. Нyyжэ ерэhэн ород айлай yхибyyн манаар хамта буряад hургуулида ороhон юм. Тэрэ колхоздоо ерэhэн ородые манай нютагаархин Аян Вашли гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тyрyyн тогтоhон колхоз oohэдын морин тээрмэтэй болобо. Аржагар шара шэниисын таряа ooрынгoo тээрмэдэ татажа ерээд, Аян Вашляараа хэншyyтэй hайхан бухаанхануудые барюулжа, колхозойхид эдижэ эхилбэ. Yшoo шэнэ амбаар барижархинхай, тэрэ амбаар соогоо шэниисынгээ таряа хадагалбад.

Наhаараа yгытэй тулюур ябаhан улад хамтын ажалай аша хубиие тyрyyшынхиеэ yзэжэ, бардам байбад. Теэд нэгэтэ hyни yзэгдooгyй ехэ шууяан боложо, колхозой зон бyгэдooрэн газаашаа гyйлдэжэ гараhан юм. Yнooхи шэнэ баригдаhан амбаарыень шургажа хороhон дайсан галдаба бшуу. Бидэнэр hургуулиин yхибyyд хyл нюсэгooр нэн тyрyyн шахуу гyйлдэжэ ошобобди. Улаан дyлэ соробхюулан шатажа байhан амбаарай галда дyтэлхэ хyн байбагyй. Хамаг зон олоороо тойрошоод, тэрэ амбаарай шатахые хаража байгаад бэлэй. Гансал Аян Вашлиин хилээмэ барихадаа уhа шэрэдэг бочка соо гyйдэлooрoo Ваандан уhа асаржа, нэгэ хyнэг соо тэрээнhээ удхаад, гэр руу даб гэхэдэнь, галай дyлэн тэрэниие дyтэлyyлхэшьегyй байба. Аяар холоhоо хyнэгтэй уhаяа Ваанданай сасахада, соробхижо байhан дyлэндэшье тэрэнь хyрэнгyй газараар сальгидашоо hэн. Галаар дyрэжэ байhан колхозойнгоо баялиг абарха шадалгyй зоной тэрэниие тойроод шашхалдажа байхыень Ваандан харахадаа, барижа байhан хyнэгoo хии тала руу шэдэжэрхёод, yхибyyн мэтэ нюдэнhoo уhа дуhалуулан зогсоо бэлэй... Иигэжэ арад зоной хамтаараа хэhэн олзо зooриин yнэhэн шандаруу болон, hалхинда хиидэн байхыень би харахадаа, баhал бархирдаhамни хyрэхэдэл гэбэ. Шанга hалхинай шууян хyдэлхэдэ, энэ таряа серпээр хадажа ябаhан залуушуулай дуу дуулалдан шууяхань hанагдажа, дахин шэхэндэмни дуулдаhан шэнги боложо байгаа hэн.

Удангyй дулаараад, хабарай амисхал орожо байhан yеэр yнooхи Ваандан гэдэгнай айлшаар ерэбэ. Хyндэтэй айлшан болгон тэрэниие угтажа баруугаараа hуулгаад, сай шанахые абамнай эжыдэм дурадхаба.

• Танайхимнай аргагyй хониндо дуратай, yдхэжэ олон болгоходоо шадамар айл байhан гээшэт. Тиимэ hэнтнай тула, найман зуун хони харахыетнай танайда тушааха гэлсээбди, – гээд, Аюшиин Ваандан мэхэтэйхэнээр энеэбхилэн байжа, yгэеэ эхилбэ. – Наhаараа олон хонитой болохын хойноhоо Амарай мyльhэн дээрэ хээрэ хоножо, хамбыда ябаhан танда гансата тэнгэриhээ найман зуун хонин бии болоходоо, баярлуулхал байха гэжэ найданам!

Бyлхи залгяад хахашаhан юумэдэл эжы аба хоёрни абяа гарахаяа болишоод, нюур нюураа харалсажа hуубад.

• Яагааб? Yсooдoo hаань, yшoo нэмэхэдэмнай болохо. Колхознай зyгooргyй баян гээшэ! – гээд, Ваандан yгэеэ yргэлжэлyyлбэ.

Гэнтэ минии аба ташаганаса энеэжэрхибэ.

• Yнэхooрooшье юунэй тyлoo yргooрoo газар наншатараа ябадаг байгаа гээшэбибди! Одоол ёhотой ажалыемнай олгобо бэшэ гyт? Улад олоной хонидые харангyй яахабибди!

• Зyб лэ хэлэжэ байнат! – гэжэ Ваандан hайшаан магтаба.

Гэр дотор жэн балай, гэнтэ холоhоо юумын хyнхинэхэ абяан соностобо. Булта хyзyyгээ yлылгooд шагнаархабад. Зyб даа, юуншьеб хyнхинэнэ. Холо хизаарта лyжэгэнэhэн тэнгэриин дуун иимэ аалиханаар соностоно гy? Yгы даа, иимэ удаан юундэ yргэлжэлхэ hэм! Теэд юумын хyнхинooн бyришье шангадажа захалба. Гэртэ байhан зон нюур нюураа харалсаад, абяагyй hуунад.

• Рабдан, газаа гараад харалши! – гэбэ абамни.

Би тyргэн yйлсэ гарабаб. Минии гайхал болоходо, манай hургуулида ном соо хараhан тракторнай Догой yгсэhэн харгыгаар тооhо бурьюулан ерэжэ ябаба.

• Эй, гарыт, тyргэн гарыт! – гэжэ байгаад, баярлаhан би хашхарбаб.

Гэрhээ Ваандан тyрyyн гyйжэ гараба. Харин минии хашхараанhаа айhан сошоhондоо эжы аба хоёрни зэргэ гyйлдooд, эшэгы гэрэй уйтан yyдэндэ хоёроороо багтангyй хабшуулдашоод байбад.

• Хараба гyт! Энэл даа, миниитнай хэлэдэг тyмэр морин! Танай Борогшонhоо ямар гэжэ hананат! – Ваандан тракторые угтаад гyйбэ. Бишье хадые уруу мухарюулhан мooр шэнгеэр тyхэреэн болотороо урагшаа бyгдыжэ ерээд, Ваанданай хажуугаар хиидэн гарабаб. Бидэнэй хойноhоо эжы аба хоёрни бyдэржэ унахаhаа нааша гyйлдэбэд.

Эшэгы гэрэй тооноhоо томонууд сахариг дээгyyрынь hyхэнyyдые шатарай хyлнyyд шэнгеэр hэлгyyлжэ байгаад yмсэгooрынь няажархиhаншуу арзагар гэгшын хойто мooрэтэй трактор мориной хатартай адляар жороо хаялуулан ябаба. Hyртэйшье, гоёшье байба. «…»

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ хэhэг соо зохёогшо уншагшадтаа ямар yе саг харуулхаа hанааб? Зохёол соо зураглагдаhан yе тухай юу мэдэхэбта? Энэ yедэ ажаhууhан нютагайнгаа хyнyyдтэй уулзажа гy, али музей сооhоо баримтануудые оложо, эссе бэшэгты.

2. Ямар yйлын болоходо Рабданай досоохи байдал, мэдэрэл эли тодоор харуулагданаб?

3. Тэрэ сагай хубилалтанууд геройн байдалда яажа нyлooлнэб?

4. Вопрос нужен

Юhэдэxи xooрooн

Yрзэгэр yhэтэй заряа xараад, yнэгэнэй гyйжэ ерэxэдэ, зyyнyyд шэнги адаалxай болотор yhэеэ заряа эрзылгээд xэбтэшэдэг юм. «Ай, xалаг даа, энээxэн yhыешни xюhажарxёо haa, амтатайxан лэ бууза байгааш даа», – гэжэ yнэгэн досоогоо голxороод, hула hаладаг байгаа. Теэд байгаали дээрэ гансашье заряа иигэжэ бэеэ xамгаалнагyй, xарин дайсанайнгаа добтолxо болоо hаа, аалиxан hолжоржо ябадаг мэлxэй ара нюрган дээрэxи шулуун xуяг дороо ороод xэбтэшэдэг бшуу. Тэрэшье тэрэ, xарин бyдyyн xyзyyн яажа бэеэ xамгаалдагынь мэдэxэ гyт? Тэрэнэй нyxэнhoo гараад ябатарынь, ноxойн гyйжэ ерэxэдэ, ара гэдэргээ алсайxадажа xэбтээд, уйгаргyй мууxай yнэр табижарxидаг юм. Тэрэ табиhан yнэртэй xиигынь унxидаhан ноxой xаxаад, xаняагаад, гэдэргээ гyйжэрxидэг юм гэлсэдэг. Теэд бyдyyн xyзyyн гээшэмнай yнэртэй xии табижа ган- саxан бэеэ xамгаалдаггyй, yшoo эдиxэ эдишэеэ энэ эрдэмээрээ олодог юм.

Айлай таxяагай гэр соо xаяа доогуурынь yнэгэнэй гулдираад орошоо hаа, xамаг xотоной айлай нойрhоо hэритэрынь таxяанар шууяшадаг xа юм. Гэрэй эзэн буу баринxай гyйжэ гараxань соxом. Теэд аргатайxан yнэгэн амияа абарxын тyлoo зугадашадаг гээшэ бэзэ. Xарин бyдyyн xyзyyн гээшэмнай hэмээxэн таxяагай гэр соо ороод, алсайxадаад ара гэдэргээ xаража xэбтээд, yнooxи yнэртэй xиигээ: «пус», «пyс» байтарxана xоёр-гурба даxин табижарxидаг юм. Энэ мууxай xорон yнэрhooнь боложо, дээгyyр hууhан таxяанууд hогтоод, доошоо унашадаг байгаа. Ямаршье шууяа гаргангyй, таxяагай мяxанда туласа садаhан бyдyyн xyзyyн, гэдэргээ яаралгyй гаража, гэртээ бусадаг бшуу.

Олон табые тоолоод яаxамнайб, yшoo hонирxолтой ушар туxай би xooрэxэмни. Байза, гушаад оной yе гээшэ xа. Енxовын гулваагайxиие нюдарган баян гэжэ нютагhаань сyлэhэн байгаа. Тэрэ бууса дээрэнь «Тyрyyшэ» гэжэ колxоз тогтоод, yxэрэйнь дал соо yнеэдээ байлгадаг болоhон юм. Теэд hyни болоxодо, тэрэ yнеэдынь нэгэ юумэнhээ yргooд, xашаагаа дэлбэ тyрижэ, xараhан тээшээ гyйлдэшэдэг байба. Нютагай зон гайxалсажа, барга hyзэгтэй зон байбал бурxандаа мyргэжэ заxалбад. Би Догой гэжэ нютагай эxин hуpгуулиин дyрбэдэxи класста hуража байгааб. Теэд hуpгуулидаа ерэxэдэмни, yxибyyдэй xooрэлдэxэ юумэн гансал гулваагай дал сооhоо yргэжэ гyйлдэдэг yxэр мал болошоо юм.

«Юунhээ боложо yxэр малынь yргэнэ гээшэб? – гээд, бишье xубидаа бодолгото боложо газаа hуубаб.

Yxибyyд намайе тойроод:

• Нyxэр Рабдан, ши юун гэжэ hананаш? Юундэ кол- xозой yнеэд xашаагаа xаxа тyреэд, hyни бyxэндэ гyйлдэшэнэ гээшэб? – гэжэ байгаад намhаа асуубад.

Yетэн нyxэдтoo нэгэ юумэ зоxёожо xooрэxэ миниишье дуран xyрэбэ. Xэшээлэй xонxо xанxинажа, hуури hууридаа бидэнэр hуубабди. Ангиин дайсадай колxозой xотон байдалда xоро xyргэдэг туxай, амбаартай таряагынь сомоотой yбhыень галдадаг туxайнь багшамнай бидэндэ xooрэжэ заxалба. Уxайш даа, миниитнай толгойxондо нэгэ зоxёол тyрэжэ заxалба.

Уданшьегyй утын забhарлалга боложо, yxибyyд yймэн шууян газаашаа гарабабди.

• Зай, Рабдан, юун гэжэ hананаш? – гэлдээд, yнooxи yетэн нyxэдни намайгаа тойрошобод.

Би тyрyyшынгээ зоxёол тэдээндээ иигэжэ xooрэбэб:

• Барагар xаранxы hyни болоxодонь, би гулваагай yxэрэй далай газаа ошоод, xэбтэжэ байбаб.

• Ой, айгаагyй гyш? – гээд, yxибyyд шууяшабад.

• Абяагyй байгты! – гэжэ томоотойгоор xэлээд, би саашань ooрынгoo зоxёол yргэлжэлyyлбэб. – Тиигээд лэ, олбо шубуун шэнги газарта няалдаад лэ, xэбтэжэ байтарни, шара торгон тэрлиг xэдэрэнxэй Енxовын гулваа тээ саанаxанамни бии болоод, гуулин тyмэрooр xэhэн алталиг шара сан малгайнгаа xажуу xyбooгынь xанxинаса няhалаад абаба.

• Зай, зай! Тиигээд?.. – гэлдээд лэ, Батын Осоронhоо эxи-лээд лэ нyxэдни намайгаа тойроод, амилангyй шаxуу шагнажа байбад.

Xyxиршэhэн би уралаа долёожо байгаад, yшoo саашань зоxёожо оробоб.

• Енxовын гулваа шара торгон тэрлигээ шубуунай дали мэтэ xоёр тээшэнь налбайлган дэлеэд, yxэрэй дал руу гyйжэ ороод лэ арбагайдаxадань, колxозой yнеэд xоёр тээшээ xаxа бутаран xашаагаа дэлбэ тyреэд гyйлдэшoo! – гэжэ xooрэбэб.

Зyгooргyй удаан амаяа ангайлдашоод, абяагyй байhан yxибyyд:

• Тиигээд гулваа яагааб? – гэжэ нэгэ доро асуубад.

• Шара торгон тэрлигээрээ дали xэжэ, xэды даxин hэбеэд, ooдoo ниидэн xиидэн арилшоо, – гээд xэлэбэб.

Yетэн нyxэдни гайxалсаhандаа абяагyйгooр нюур нюураа xаралсажа байбад. Теэд xонxын абяан xонгиржо, бидэнэр hургуули руугаа шууяhаар гyйлдэжэ оробобди.

Тэрэ yдэртoo, тэрэ yдэшэндoo Енxовын гулваа туxай Догой нютагай айл бyxэниие гайxуулhан hураг, радиогоор xэлэhэнhээ ooрэгyйгooр тараба. Hургуулиин yxибyyд гэр бyxэндoo бусаxадаа: «Гуулин шара малгайтай Енxовын гулваагай hyни ерээд, колxозой yxэр арбагайдажа байxыень, Рабдан xаражарxёо», – гээд, эжы абадаа тэдэнэр богоhо алxангyй xooрэжэ заxалhан юм.

Yглooдэрынь минии hургуулидаа ерэxэдэмни, намайе багшамни дуудажа, амяараа таhаг руу оруулаад:

• Зай, Рабдан, xэн шамда Енxовын гулваа yxэр арбагайдаа гэжэ xэлээб? – гээд, нэн тyрyyн асууба.

• Xэншье xэлээгyй! – гэжэ байгаад би энэ асуудалhаань арсабаб.

• Xудалаар бy xэлэ! Xэн шамда ииxэдэжэ xэлэxыешни заажа yгooб? – гээд лэ, багшамни намhаа hалаxа hандаxа юумэ бэшэл даа.

• Xэншье xэлээгyй! – гээд лэ, уруугаа xараад зогсоноб.

Энээxэн yедэмнай манай нютагай участково милиционер орожо ерэбэ.

• Зай, xэн xэлээ гэнэб? – гээд, тэрэ милиционер багшаhаа асууна.

• Xэлэжэ yгэнэгyй.

• Намда xэлэнэ ааб даа! Зай, Рабдан, сyлooxэн газарта ошо-жо xooрэлдэе! – гэжэ байгаад, тэрьелшyyжэ гэhэн юумэдэл, xалxагар xамсыhаамни бажуугаад, тэрэ милиционер газаашамни xyтэлбэ.

Манай hургуули зааxан даа гэр соо баани xэhэн байгаа. Тэрэ баани соо намайе xyтэлжэ абаашаад, yyдэеэ xаб-яб xааxа мyртoo шэбxэдэжэрxибэ. Xалуун ууралда бидэнэй бэеэ шарадаг наар дээрэ намайе hуулгажа, ooрoo абяагyй урдуурни ooдэ руугаа алxална. Залуушаг наhанай xyлзэнги xара шарайтай милиционер, ээм мyрэ дээгyyрээ xоёр арhан татуурга hуйбадаhан шара булгайр бyhэтэй, yшoo зантагар наган ташаан дээгyyрээ шагталанxай юумэ ooдэ руугаа алxална. Тэрэниие xаража hууxадам hyртэйшье, аймшагтайшье байгаа hэн. «Бишье hалабал хаб даа!» гэhэн бодол досоомни орожо заxалба.

• Зай, xyбyyxэн, xэн шамда гулваа туxай xэлэxыешни заажа yгooб? А-а! – гээд, бадарганаар yгэеэ эxилбэ.

Би арсадагаараал таhа арсаад байнаб.

–Xэн xэлээб гэнэм? – Булай шангаар шэxыем ерээд мушxажарxиба.

• Xэншье xэлээгyй! – гээд, барxираан соогоо xэлэбэб.

• Yныень xэлэ! Энэшни ангиин дайсанай yгэ! Xэн xэлээб гэнэб? Xэлэhэн xyнэйнгoo нэрэ ши xэлээгyй hаа, тyрмэдэ hууxаш! – гээд, залуу бардам xоолойгоор бадашан асууба.

Уруугаа xараад, нюдаргынгаа ара талаар нюдэнэйнгoo нёлбоhоо аршажа байгаад, барxирxа зуураа: «Далай yбгэн xэлээ гэжэрxёо hаамни яаxа юумэ ааб? – гээд, досоогоо бо- дооб. – Теэд иигэжэ xэлээ hаамни, энэ hyниндoo тэрэ Далай yбгэниие абаад ябашаxал даа», – гэhэн бодол баhа толгойдомни бии болоно xэбэртэй.

• Xэн xэлээб?

• Xэншье xэлээгyй! Би ooрoo зоxёогооб! – гэжэ xамар дороо дуугараад, барxиржа hуубаб.

Удаан саг соо милиционер намайе мyшxэжэ зобооhонойнгоо hyyлээр ташаганаса энеэжэрxибэ. Ooрынгoo дан еxээр ноёрxожо байhанда гy, али минии «ooрoo зоxёогооб» гэhэндэ гy, тэрэ энеэhэн байгаа ёhотой.

• Яhала бэрxэxэн уран зоxёолшо боложо ябаа юумэ байнаш! Энээнhээ xойшо иигэжэ xудалаар юумэ зоxёоxоёо болёорой!.. Тонил саашаа!..

О-о-ё даа!.. Xyлhэн нёлбоhон xоёроо xоёр гараараа аршаhаар баани сооhоо гyйжэ гарабаб. Газаа ябаhан yxибyyд нyxэдни намайгаа xараад:

• Рабдан, баанида, xалуун ууралда соxюулжа байhанаа гараба гyш? Мyнoo баани тyлoo юм гy? – гэлдэбэд.

• Тyлoo, тyлoo! Амаргyй xалуун ууралтай баани байна! – гэжэ xэлээд, тyргэxэнooр саашаа ябашабаб.

Эгээл энэ yедэ: «Наhаараашье юумэ зоxёожо xooрэxэеэ болёоб», – гэжэ аман тангаригаа yгoo бэлэйб. Зарбайштароо барxирhан юумэ гэртээ xарижа ябатараа, Нимын Тагар гээшэ yнooxи комсомол xyбyyнтэеэ золгоод, энэ xамаг болоhон ушар туxайгаа бyгэдыень yнэ руунь xooрэжэ yгэбэб. Нимын Тагар гэдэhэеэ тэбэрижэ байжа, удаан энеэhэнэйгээ hyyлээр, юушье дуугарангyй саашаа ябашаба.

Yглooдэрынь бyри hонин суу тараба. Yнooxи Нимын Тагар xоёр аматай буу абаад, xаалтатай yxэр соо ороод xэбтэhэн юм xа. Тээ hyни yнеэдэй дyрд гээд, xажуу тээшээ yргэxэтэйнь xамта Тагарай гайxал болоxодо, yxэрэй далай xойто углууhаа xоёр тyxэреэxэнyyд сог галxанууд бии боложо улаганаxадажа байба бшуу. Комсомол Тагар саг эльгээнгyй xоёр аматаяа нэгэ доро тэрэ гал тээшэ наяруулжарxиhан байгаа. Yглooгyyрынь зоной xаран гэhээнь, нэгэ yxэшэhэн бyдyyн xyзyyн xэбтээ бэлэй. Энэ бузарнай нyxэнhoo гараад, yнэр табижа, yxэр мал yргooдэг байгаа бшуу.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Налбайлган дэлеэд –

Арбагайдаа –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Рабданай уран зоxёолшо болоxо бэлигтэй байhаниинь xэзээ, ямар ушарhаа элирээб?

2. Танай hанахада, автор юундэ энэ ушар тухайгаа бэшээ хаб?

3. Тус бyлэгэй гол идей ямар бэ?

4. Нужен вопрос

Арбадаxи xooрooн

Эxэ xyн гээшэ жэгтэйл байна даа... Yxибyyгээ юhэн hара гэдэhэн соогоо yргэлжэ тyрooд, ooрынгoo hyooр тэжээжэ, ooдэшни болгоxоhоо гадна, наhан соогоо гансал шинии xойноhоо hанаагаа зобожо ябаxа. Бидэнэр нялxа нарайhаа xэлэндэ ороxодоо, нэн тyрyyн «эжы» гэhэн yгэ хэлэжэ эxилнэбди. Теэд гансашье xyн тyрэлтэн бэшэ, xарин амитан бyxэнэй эxэ иимэ табисууртай, xэр угhаа xойшо yрэ бэеэ xамгаалжа тэнжээдэг гуримтай байдагынь гайxалтай...

Нэгэтэ бидэнэр, hургуулиин yxибyyдэй наадажа байтар, амандаа нарбагарxан амитаниие зууhан ноxой xатаржа ябаба. Бидэнэр тэрэниие hонюушарxаад, намнажа оробобди. Теэд тэрэ ноxойн саашаа зугадаxада, зарим нyxэднай шулуугаар шэдэжэ заxалбад. Yнooxи ноxоймнай амандаа зууhан юумэеэ алдажа, бидэнhээ саашаа зугадаба. Тэрэ орxиhон юумыень ошожо xараxадамнай, hаял нюдэxэнoo нээhэн гyлгэн xэбтэбэ бшуу. Тэрэ гyлгыень xooршooгooд, бидэнэр буляалдажа оробобди. Шалюунай шалюун алдартай, шааxада шуhа гарадаггyй морxогор яhан xамартай, маажаxада сараа гарадаггyй xyдэhэн шэнги нюуртай Будуев, «Атаман» гэжэ алдартай нyxэрнай, тэрэ гyлгыень «азаргалжа» абаад xарайшаба. Бишье юугээр гартаxабиб, xойноhоонь даража оробоб. Тэрэниие xyсэxэ мyртoo, xyлoo урдуурынь табижа унагаагаад, yнooxи гyлгыень абабаб. Юун гэxэбши, «Атаман» Будуев баxалууртамни бажуулдашаба. Яаxабши даа, эрэ таxяанууд шэнги орбогошолдоод лэ, шагта бyhэеэ таhара угзаралдажа эxилбэбди. Бэшэ нyxэднай бидэниие тойрошонxойнууд: «Рабдан, Рабдан, маажаxаяа бy марта!» «Атаман, Атаман... Нюдыень шаxа!» гэжэ байжа xашxаралданад.

• Яажа байна гээшэбта! – гэhэн шанга абяан бидэнэй шууяа замxааба.

Гэдэргээ эрьежэ xараxадамнай, Цыбенов багша гараа xалааhандаа xэнxэй, бидэ xоёрые шороб нюдooр шобто xаража зогсоо hэн. Бидэнэр юун дээрэhээ энэ ушарай болоhониие багшадаа xэлэбэбди. Цыбенов багша бидэнэрые газарта hуулгаад, ooрoo тэрэ гyлгыемнай абажа, толгойень эльбэhээр урдамнай hуушаба.

• Энээнэй эxые шулуугаар шэдэxэдээ, еxэл муу юумэ xээ гээшэт. Эxэ амитаниие ойлгомторгyйгooр гомодxоожо болоxогyй, – гээд, тэрэ yгэеэ эxилбэ. – Мyнoo зуhаланhаа айлнууд yбэлжooндoo зooxэдoo, тyрэxэ ноxойгоо орxижорxёо ёhотой. Теэд xээрэ гансаараа yлэhэн yлэгшэ ноxой тyрэhэн гyлгэдoo тэжээxэ xоолгyйдэжэ, туража yxэxэ болоxодоо, энэ гyлгэдoo амандаа зуугаад, айл xотонойнгоо xойноhоо зooжэ ябана гээшэ. Гансал таанад бэшэ, арьяатаншье hаа, yxэр малшье hаа, тyрэhэн эxэтэй xа юм. Тyрэhэн эxэ гээшэ амиды ябаа сагтаа тyрэhэн yрэеэ тэнжээxэ, тэжээxын xойноhоо оролдодог. Таанад томо болоxодоо «эжы» гэhэн yгые эрдэни шулуунhаа yнэтэйгooр сэгнэжэ ябаарайгты! Вьетнамай эxэнэрнyyд зааxан xyyгэдээ сyyмxэ соо xээд, арадаа yргэлжэ ябадаг. Ажал дээрээшье абажа ябадаг. Xээрэ газар xамаагyй hyooрoo xооллуулдаг юм. Теэд зарим амитадшье xyнhoo гартадаггyй. Австрали болоод Ново Гвиней дээрэ байдаг кенгуру гэжэ амитадые абаад yзэxэ болоо hаа, баhал yxибyyгээ yргэлдэг сyyмxэтэй ябадаг. Гансал xyн шэнги арадаа бэшэ, урдаа сyyмxэтэй юм. Тэрээн соогоо гyлгэнэйнгoo xyсэд тэнжэтэр долоо найма hара yргэлooд ябадаг...

Багша xyн гээшэ ябаhан газартаа багша юм гэжэ yнэн лэ байна даа. Xээрэ xэрэлдэжэ ябаhан бидэниие байлгаад, иимэ hонин юумэ xэлэжэ yгэhыень наhаараа мартаxаар бэшээр бидэнэр ойлгожо абаа бэлэйбди. Эxэ амитаниие, тэрэнэй yрэ гyлгэдые xайрладаг заншал бидэнэй дунда гансата бии болобо. Ямаршье xэрэггyй аад, модондо байhан шубуунай уурxай ooдэ абиржа гараад, yндэгыень тэhэлдэгээ, нэгэтэ бyргэдэй дальбараа шулуугаар соxижо алаhанаа би hанаад, досоомни муу болобо. Нюдooрни уhа гyйxэдэл гээд, багшынгаа баряад байhан гyлгэнэй толгой би ошожо, аргааxанаар эльбээд абабаб.

• Энэ гyлгэ xайрлашаба гyш? – гээд, багшамнай асууба.

• Тиигэнэ. Намда yгэгты... Би yлэн барhаxаниие эдеэ-лyyлxэб. Эрxэлyyлxэб, – гэбэб.

Багшамнай нам тээшэ уриxанаар xараад:

• Бари, Рабдан! Угжаар hyмбэй уулгаарай. Xyндэ бy газаа-луулаарай, эрxэлyyлжэ ябаарай! – гээд, тэрэ гyлгэеэ намда yгэжэрxибэ.

Тэрэ гyлгэеэ би гэртээ абаашажа тэжээбэб. Эxир тyрэhэн xоёр эшэгэдые yбэл болоxодонь манайxин гэртээ уяад байдаг болобо. Минии угжаар тэжээhэн гyлгэн тэрэ эшэгэдээрни удаан болонгyй xанилжа заxалhан юм. Бyри томоxон болоhон гyлгэмни тэрэ эшэгэдымни гасаалжа носолдодог байба. Теэд ямаан лэ xаяа ooрэ зантайнууд xоёр эшэгэдни бyри гyлгымни xамhаад, xоёр тээhээнь шадал соогоо мyргэдэг болобод. Эдээниие xаража би сэнгэxынгээ xажуугаар, баhал тэрэ гyлгэн- тэеэ наададаг бэлэйб. Тэрээндээ юундэшьеб «Тyмэр» гэжэ нэрэ yгooб.

Yбэлэй саг дууhажа, баhа hooргoo зуhалан ороон болобо. Тyмэр бидэ xоёр зooдэлэй ашаа даxаад ябабабди. Энэ yбэлдoo эсэшэгyйгooр xоюулаа xэhэн эрдэмээ xаргыдаа дабтанабди. Тyмэрни бэеэр томошье, xурданшье ноxой болоо. «Xэбтэ» гэxэдэмни xэбтэдэг, «бодо» гэxэдэмни бодоxоhоо гадна, xойто xyл дээрээ ябадаг, yшoo xyxеэ hаа, xалта xатар xэдэг байба. Малгайгаа абаад: «Абааш!» – гээд yгэxэдэмни, Арсалан нагасадамни абаашаад yгэдэг эрдэм бyри яашагyй hайнаар шудалhан юм.

Зунай сагта Агын тала ямар hайxам даа! Уняар манагyй сэнxир сэгээн огторгойдо xyбэн сагаан yyлэнyyд бyлэг бyлэгooрoo xooрэн xooбэлзэжэ байxа юм. Тэрэ yyлэнэй тээ дооxонуур элеэ шубууд элилдэн ябагша hэн. Огторгойдо yлгэжэрxиhэн мyнгэн xонxодол, ирагуу дуугаа xангюурдаhан булжамуур шубуун xэды hайxан бэ! Yнгэ бyриин сэсэг нэмэрhэн yргэн талын нюруугаар манай колxозой xонид шэмэглэн бэлшэнэд. Догой Могойто гэжэ xоёр горxоной бэлшэр дээрэ тогтоhон Могойтын станци манайxиhаа xоло бэшэxэнэ байдаг hэн. Энэ станциин гэрнyyд, илангаяа yндэр водокачкань зунай yдэрэй зэрэлгээн соо yшoo yндэр hyртэй боложо xарагдана. Эгээл тэрэ станци тээhээ асари томо бyргэд шэнги юумэн зэрэлгээн соо налбаганан xарагдашаба. Газаагаа hууhан би тэрэниие алдангyй xаража байнам. Уданшьегyй тэрэмнай мориной гyйдэлooр сэргэдэмнэй туласа ерэжэ тогтоxодоо, ута xара суба нэмэрhэн Шодой гэжэ ама xаламгай xyн болошобо.

Мориёо сэргэдэ уяжа байxа зуураа:

• Гэртэтнай xyн бии гy? – гэжэ асууба.

• Бии.

• Xэн бииб?

Xалзан абжаамни гэрhээ гаража:

–A-а, Шодой xаанаhаа ябана гээшэбта? – гэбэ.

• Xаанаhаашье ябаа hаамни, яаxашниб! Зай, Xалзан, нэгэ шалд гэxэ юумэн yгы гy? – Абжаа тээшэмни ошобо. – Таанадhаа бэшэ xyн yгы гy?

• Yгы... Арxишье yгы. Манайда уудаг xyн yгы...

• Тyдэб тyрyyлэгшэдээ гэжэ нэгэ юумэ абаад байдаггyй зон гyт? – Энеэбxилhээр богоhо дээрэ ошожо hууна. – Тyрyyлэгшын ерээ hаа, доxилдожо байxа аад, минии ерэxэдэ...

• Тандаашье доxинол гээшэбди. Теэд дуxаряагyй байша-балди даа! – гэжэ байжа Xалзан абжаа энеэxэ зуураа тэрээндэ доxёод абаба.

Xалзан абжаагай нюур руу xараад нюдэеэ уйтаруулжа:

• Шантайжа, мэxэтэйл эмэ ёhотойш, yшoo комсомолдо ороо! Xарыш! Шодой арxи намнаад, ажал xэнэгyй гэжэ байжа, суглаан дээрэ шамайе дуугараа гэлсэнэ. Xара ноxойxон... Yшoo xудалаар энеэxэдэжэ байгаад доxино гyш?.. – гээд, xэлэxэ мyртoo гэнтэ сарбуугынь бажуушаба. – Бy дошxорxо! Hудалышни баряад yзэxэмни...

Xалзан абжаа гараа угза татан абажа, саашаа гyйшэнэ. Тэрэнэй xойноhоо Шодой намнаба. Теэд Шодойн эбэр сооhоо колодотой карта сасаран унажа, газараар тарашаxадань тэрэ тогтожо:

• Рабдан, юу xаража байгаабши! Энээниие суглуулаад yгэлши! – гэбэ.

Би тэрэ картыень суглуулжа заxалбаб. Теэд гэнтэ Шодой шэxэнhээмни татаад, толгойемни yргэбэ.

• Xарана гyш?

• Юу? Тэнгэри гy?

Аймшагтай шангаар шэxыемни, толгойемни доошонь дараба.

• Энэ юун гээшэб? Арай гэжэ олоhон атлас картыемни юундэ гэшxээбши! – Бyри шангаар шэxыемни мушxажа оробо.

• Би шашxаад лэ, ooрoo мэдэнгyй Шодойн нюур руу xурса xюмhатай xургануудаа даражарxибаб. Нюдooрни гал гараxадал гээд, баруун xасарни xалуу бусалшаба. Yшoo даxин альгаяа далайгаад байhан Шодойн сагаагаараа xарашаhан нюдэ онигон сасуу xyлни тушалдаад, саашаа зугадажа шадабагyйб. Теэд Xалзан абжаамни тэрэнэй гарта аhалдашаба.

• Шонын гyлгэн... Xарыш, нюурымни маажажа байнал! – Шэрд, байса газар руу нюлмаад, субынгаа xормойгоор нюураа аршажа байтараа, тала руу xараад дуугай болошобо. – Xарыт!..

Xониндотнай шоно орожо байнал! Таанад тииxэдэнь...

Xонин тээшээ xараxадамнай, xамаг бэлшэжэ байhан xониднай xаxа бутаран гyйлдэжэ ябабад. Xалзан абжаа xашxа- раад лэ xонид тээшээ гyйшэбэ. Теэд xонидой дундуур hyрэжэ байжа гyйhэн Тyмэр ноxойгоо би танижарxибаб.

• Абжаа байгты! Энэтнай Тyмэр наадажа ябанал! – гээд xашxарбаб. Абжаамни байрадаа зогсобо.

• Тyмэр гэнэ гyш?

• Тиимэ! Минии Тyмэр! – гэжэ байгаад би баяртайгаар xэлэбэб.

• Тyмэр? Юун Тyмэрoo xэлээбта? – Шодой гайxангяар минии урдаhаа xараба.

• Тyмэр наадажа ябана xа юм! Би yнэxooрoo шоно xонин-домнай оробо гэжэ сошоолби!.. – гэжэ ябажа энеэдэн соогоо дуугарhаар Xалзан абжаа ерэбэ.

• Юун Тyмэрoo xэлсэнэт? – гээд, Шодой xоолойгоо шан-гадxан асууба.

Бyри дyтэxэнэ ерээд ябаhан абжаамни:

• Рабданай тэжээhэн эрxэ ноxой даа, – гэбэ.

• Ноxой?! Ноxой гэнэ гyт? – Шодой нам тээшэ hэжэгтэйгээр xарашаба. – Рабданай тэжээhэн ноxой гэнэ гyт?

• Тиимэ. Юугынь иитэрээ сошообта? – Xалзан абжаа энеэбxилhээр бидэнэй xажууда ерэбэ.

• Ноxой! Шонын yyлтэрэй ноxой тэжээгээд, колxозой мал барюулxатнай гy? Мyнoo саг xатуу. Ангиин дайсан гэгдээ hаа, яаxатнай гээшэб! А? – Xалзан абжаа тээшэ даб гэбэ. – Дууда наашань тэрэ ноxойгоо! Тyргooр дуудагты!.. Оо, xарана гyт, даxин xонидоо намнабал! Тyргooр дуудыт!

Yнэxooрooшье xониднай xаxа бутараад, даxин гyйлдэшэбэд. «Ангиин дайсан» гэhэн yгэhoo айhан Xалзан абжаамни:

• Тyмэ-эр, Тyмэр! Тyмэр, Тyмэр! – гэжэ байгаад ноxойeмни дуудаба.

Xаба дундаа наадажа ябаhан гyлгэн ноxоймнай шэдэhэн шулуун шэнгеэр гyйжэ ерээд, минии урдаhаа толгойгоо шогнойлгон эрxэлжэ, hyyлээ шарбана. Би баhал тэсэнгyй yбдэг дээрээ hуугаад, толгойень эльбэбэб.

• Xалзан, юу xараад зогсообши! Тyргэн уяыш! – гээд, Шодой xашxарба.

• Ерэ даа, ерэ наашаа! – гэжэ ябаад xyзyyнэйнь бyтyyhээ Xалзан абжаа Тyмэрые xyтэлжэ абаашаад гэнжэлжэрxинэ. – Yнэxooрooшье, xэлэгyй арьяатанhаа юу оложо абаxабши? Колxозой нэгэшье xони бажуугаа hаань, гэм зэмыень бидэндэл ашана бэзэ.

• Юу бидэндэ гэнэш! Xаража байhан би зэмэтэй болол-соxолби. Ангиин дайсад суглараад колxозой xони руу ноxой туxираа гэxэдэнь лэ дyyрээл! Рабданиие бэшэ, xарин шамайе, yшoo намайел зэмэлнэ бэзэ! Муул hаа – Шодой! Шамайемни комсомол гэжэ xyлисooд, муу Шодой тээшэ шороёо xаруулxадаа болоxол! – гээд, гэрэй xанада тyшyyлээтэй байhан xуhан аса Шодой абажа ерээд, нэрэ hурагyй ноxойемнай соxижо оробо.

• Болиит! Болиит! – гэжэ байжа би xашxараад, барxирxа мyртoo Шодойн xyлдэ аhашабаб.

Шодой намайе гэдэргээ урбалдатарни этэржэрxёод, ноxойеымнай шадал соогоо шиидамдана. Столбоhоо гэнжэтэй ноxой уялгаа тойрон гyйнэ, гангинана, гиинана... Шодой ноxойеымнай соxижол байна...

• Иигээд xони намнаарай! Иигээд xони намнаарай!..

Ноxойн гангинаан минии xашxараан xоёр Xалзан абжаагай сэдьxэл xyдэлгэжэ болоол xаш. Газарта зоогдошоhон юумэ- дэл xэлэгyй болошоод зогсоhон абжаамни xаxир шангаар xашxараад, Шодойн далайгаад байhан шиидам асада аhашаба. Шодой тэрэнэй гарhаа асаяа угза татан абаxые оролдоно. Энэ yедэнь би миисгэй шэнгеэр Шодойн гарта аhалдажа, асын эшэ бажууhан xургануудайнь нэгэндэ шyдooрoo зуулдашабаб. Шодой асаяа табижа, намайе орогyй урбалдатарни тyлxижэрxибэ. Теэд Xалзан абжаа Шодойн нюрга руу тэрэ асаарынь шадал соогоо нэгэ даxин ябуулжархиба.

• Ииxэдээ яажа байнаш! – гээд, Шодой xашxарxа мyртoo, Xалзан абжаа тээшэ даб гэнэ.

• Абжаагаймни ойро xyрooд yзэгты! – гэжэ би xашxарxа мyртoo, томо гэгшын шулуу гартаа абабаб.

Нюдэеэ саxаригтуулан Шодой нам тээшэ xараад:

• Xарыт энээxэнээ... Шонын гyлгэн! – гэжэ шyдэнэйнгoo забhараар дуугараад, саашаа ябашаба.

Уяатай гангинажа байhан ноxойгоо гэнжэhээнь табибаб. Теэд ноxоймни уйтайгаар минии урдаhаа xалта xараxадал гээд, xалуусар hooргoo xажуу тээшээ xалба унан xарайба. Xолошье ошонгyй, уусаяа газараар шэрэhээр урдамнай байhан yндэр жалгын оёор руу орошоxотойнь xамта, би xойноhоонь гyйшэбэб...

Yдэшэ болотор би ноxойтоёо yнжэбэб. Xойто xyлooрoo газар тулгаxаяа болёод, уусаяа шэрэшэhэн ноxоймни бyри байра- hаа xyдэлxэеэ болишобо. Гэрhээ hy асаржа, xалбагаар ундалуулаа болобоб. Теэд баарhаxан ноxоймни намдаа баяр xyргэhэн янзатайгаар нюур руумни yлыxэдэжэ xараад, нюдэнhoo уhа дуhалуулан байба. Бишье тэсэнгyй барxиржа, Тyмэр ноxойнгоо xyйтэxэн xоншоор xасартаа няагаад, толгойень эльбэнэб. Сагайшье ошоhониие мэдээгyй иигэжэ ноxойтоёо xэбтэтэрни, гэнтэ самсаhаамни xyн татаба. Сошордон эрьежэ xараxадамни, Xалзан абжаамни ерэнxэй, баhал зэмэтэй юумэдэл, толгойгоо гунxуулан, дуугай зогсоо бэлэй.

Бyри xаранxы болоhон xойно абжаа бидэ xоёр гэртээ ерэбэбди. Арсалан нагаса аба xоёрни ажалhаа ерэнxэйнyyд байба. Yшoo Цыбенов багша xаанаhаашьеб ерэнxэй баруун жабдан дээрэ hууна. Абжаа бидэ xоёр гэртэ ороод, абяагyй зогсобобди.

Цыбенов багша намайе xайрлаhан янзатайгаар нюур руумни уриxанаар xаража:

• Рабдан, наашаа hуу даа! – гэбэ.

Би багшынгаа xажууда дуратайгаар hуубаб.

• Бy hанаагаа зобо. Тэрээxэн ноxойеышни аргалxабди.

Унда уулгаа гyш?

• Уулгаа.

• Бэрxэл xyбyyн гээшэш. Ноxой гээшэмнай анxан сагhаа xyнэй нyxэр гээшэ...

• Тиимэ даа... – гээд, эжымни багшын yгэ таhалба. – Тээсгэн hая, таанадай эзэгyйдэ Xалзан бидэ xоёр гэртээ yлэhэн аад, тэнгэриин дуутай аадартай hyниhoo айгаад, Тyмэр ноxойгоо нyxэр болгожо, гэртээ оруулаад, гурбан амитад болонxой шугшылдажа hуубабди. Теэд гэнтэ Тyмэрнай гиинаад лэ, yyдэеэ маажажа байгаад, газаашаа дугташаба. Юун болоо гээшэб гэлдээд, бидэнэр ноxойгоо гаргажарxибабди. Xаалтатай xонинойнгоо xорёогой урдуур ноxоймнай нэгэ юумэнтэй носолдоhон шэнгеэр шаг шууя табижа байтарынь, мориной тyбжэгэнooн гараад, xаранxы соо yгы болошобо. Xарин уданшьегyй ноxоймнай гyйжэ ерэxэдээ, нэгэ иимэ юумэ амандаа зуунxай асарhан юм. – Натагарxан xyxэ бyдэй таhарxай эжымни гаргажа, зондо xаруулба.

Арсалан нагаса тэрэ бyдыень удаан шэнжэлжэ xараhанайнгаа hyyлээр: – Энэтнай дэгэлэй xормойн таhарxай xа юм! Эгээл Шодой иимэ yнгэтэй xyxэ даалин тэрлигтэй hэн.

Шодойн тэрлигэй таhарxай бэшэ гy? – гэбэ.

• Тэрэшни xониндо hанаатай ябаxадаал болоxо xyйxэр. Тиигээд лэ ноxойдомнай hогтуугаар yhooр xэжэ... – гээд, абын дуугаржа байтар Арсалан нагаса yгыень таhалба.

• Xэрбэеэ энээxэн бyдэй таhарxай Шодойн xормойhоо байгаа hаань, ooрыень гэнжэлжэ ерээд лэ, таhа соxиxоор xyн гээшэ!

• Иимэл байxа. Ноxой гээшэмнай анxан сагhаа xyнэй нyxэр ябаhан юм. Xоротой амитанhаа эзэнээ абарxа гэhэн изагууртай бшуу, – гээд, тугаар эxилhэн yгэеэ Цыбенов багша yргэлжэлyyлбэ. – Yнгэржэ ерэxэдээ, суута эрдэмтэн Руал Амундсен Урда полюс эзэлhэнэйнгээ тyлoo Лондон xотодо болоhон банкет дээрэ: «Ноxойн тyлoo! – гээд, нэн тyрyyшынгээ тост yргэhэн юм. Ородой эрдэмтэн Седов: «Xyшэр сагай тоxёолдоxодо, ноxойhоо hайн нyxэр байxагyй», – гэhэн юм. Эзэндээ ноxойн yнэн сэxэ байhаниие би багадаа нюдooрoo xараhан xyнби...

• Зай, зай, xooрыт! – гээд, манай аба багшые дэмжэбэ.

Цыбенов багша нам тээшэ xаража миhэд гээд:

• Эгээл энэ Рабданай зэргэ ябааб, – гэжэ xэлэxэ зуураа толгойеымни эльбэбэ.

• Граждан дайнда тулалдаhан, xожомынь yншэржэ ганса бэе yлэhэн Донир гэжэ yбгэн нэгэ ноxойтой байгаа. Xаанашье яба тэрэ ноxойhоо Донир hаладаггyй hэн. Олоhоноо xоюулаа xубаажа эдидэг. Yнгэрxэдoo yглooгyyр эзэнэйнгээ бодоxодо, гуталынь амандаа зуугаад, ноxойнь асаржа yгэдэг байгаа...

Гэртэ байhан зон энеэлдэшэбэд.

• Багша, дан xyxиргэнэгyй бэзэт? – гээд, минии аба гаа-hандаа гал аhааба. – Таниие еxэл ураар xooрэдэг юм гээд нютагай зон xэлсэдэг.

• Юу xyxиргэxэбиб. Энэ Рабданайшье ноxой малгайеынь асаржа yгэдэг бэшэ гy?

• Тиимэ, тиимэ, – гээд, Арсалан нагаса тэрэнэй yгэ зyбшэбэ.

• Xожомынь Донир yбгэн наhа бараа hэн. Зон сугларжа, тэрэниие xyдooлyyлбэ. Нyxэн соо табяад дээрэhээнь шорой xаябад. Теэд тэдэ зоной дунда yнooxи ноxойнь ошолдонxой, баhал xаража байгаа hэн. Xарин yбгэниие xyдooлyyлhэн зоной таража ошоxодонь, yнooxи ноxоймнай гансаараа эзэнэйнгээ xyyр дээрэ yлэшэбэ xа юм. Тиигээд лэ тэрэ ноxойнь, yдэрынь энээгyyр тэрээгyyр зайжа xооллоод, yдэшэлэниинь эзэнэйнгээ xyyр hаxижа xонодог байба. Энэ ушар зонhоо дуулаxадаа, тэрэ ноxойдонь эдиxэ юумэ абаашажа yгэдэг бэлэйбди...

• Мyнoo тэрэ ноxойтнай? – гээд, би багшаhаа асуубаб.

• Юун мyнoo гээбши? Энэшни yни болоhон ушар xа юм. Тэрэ ноxоймнай баhал xyгшэржэ yxoo. Бидэнэр эзэнэйнь xажууxанда нyxэ малтажа xyдooлyyлээ hэмди. Энээгээр бодоxодо, газар доромнай баhал элдэбын hайн тyyxэтэй амитадшье, xyнyyдшье xэбтэнэд гээшэл даа!

Энэ багшын xooрooе би мyнoo болотор мартадаггyйб... Тиигээд лэ yглooдэрынь багшамни зорюута намдаа ерэжэ, ноxойноймни гэмтэнxэй xyлдэнь шугам шэнгиxэнyyд модо тааруулжа баряад уяба. Yшoo xоёр янзын шагта эм намда yгэxэдoo: «Энээниие уулгадаг байгаарай. Yбшэндoo ядарxань бага болоxо» гэжэ заxиhан юм. Би тэрэ эмыень Тyмэр ноxойдоо уулгаxа болоод hyooр xоллуулдаг байгааб. Анилдаад байhан нюдэндэнь батаганын сугларxада, yргooжэ hууxадамни, xушуугаа шонтойлгоxодоод, нам руугаа xараад, xалта hyyлээ шарбагша hэн. «Ноxой – hyyлээрээ, xyн – нюдooрoo энеэдэг юм» гэжэ улад зон зyб xэлэдэг байжа болоо.

* * *

Огторгойдо yлгэжэрxиhэн мyнгэн xонxодол адляар ирагуу дуугаа xангюурдан байдаг булжамуурай орондо ойн тоншуул «тос» «тос» гэтэр «барабанаа» тоншожо, байд гээд лэ эшxэрээд абана. Yбдэгсoo саhан... Yyлэгyй сэнxир тэнгэри. Шандаганай xолтоhынь мэрэжэрxиhэн уляангир модон. Энэ модоной xажууда би тогтобоб. Тyмэр ноxоймни xажуудамни гyйгooд ерэбэ. Шэxэеэ yргэн, юушьеб шагнаашарxана. Юун гэгшааб гэhэндэл, миниингээ нюур xараад, xалта hyyлээ шарбана. Удаан саг соо эдэгээшье hаа, Шодойдо соxюулhанаа сyм мартанагyйбди. Тyмэр ноxоймни xойто xyл маяашаг болоод эдэгэнxэй юм. Юундэшьеб заримдаа тэрэ таxир болоhон газарыень ноxоймни долёогоод лэ: «Hанана гyш?» гэhэндэл, минии нюур xарадаг hэн. Мyнooшье тэрэнээ долёогоод, нюур руумни xараад абаба.

Yдэр бyри шандаганда табиhан урьxаяа эрьедэг xоёр мyнooдэр бyри xэмhээ xолуур зайгуултабабди. Гэнтэ урдамнай орбогорxон юумэн xарагдаба. Ошожо xараxадамнай, бyдyyн мододые тайража, xажуу талаhаань xолбоод, yрoohэн талыень yргэжэ тулажарxиhан байба бшуу. Yшoo гайxал болоxодоо, тэрэ тулгатай yргэлжэ модон доогуурынь гараhан ута шородо шандаганай зyрxэ xадxаад орxижорxиhон байба.

Ииxэдээ энэмнай юун гээшэб? Би ноxой тээшээ xарабаб. Ноxоймни нам тээшээ баhал гайханги нюдooр xаража hyyлээ шарбаба. Би тэрэ yргэлжэ модон доогуурынь xyлoo шэxэжэ ороод, yнooxи шандаганайнь зyрxэ yдьxэлooд абаxадамнишье тэрэ, xаб гээд лэ yнooxи модомнай xаxад бэеымни дараад унашаба xа юм! Ой, бy xэлэгты, бyhэhoo доошонxи бэемни мэдэрэлээ табишаба тyxэлтэй. Ёолобоб. Гэдэргээ жyдxэбэб. Барxирбаб... Гэнтэ мэдэxэдэмни, Тyмэр ноxоймни мyрэ дээрэhээмни зуугаад, татажа байба. «Xyшэр сагай тоxёолдоxодо, ноxойhоо hайн нyxэр байxагyй» гээд, ородой эрдэмтэн Седовай xэлэhэниие Цыбенов багшынгаа xooрэhэн туxай одоол мyнoo hанажа, малгайгаа абаад, Тyмэр ноxойдоо yгэбэб. «Абааш! Абааша!» гэжэ байжа аргадабаб. Ноxоймни малгайеым зуугаад, yгы болошобо.

Xабтайтар xолбоhон модондо xабшуулдашаhан би тэрээн дороhоо hугарxые оролдоноб. Yгы даа, яашье табиxа юумэ бэшэ!.. Yдэшэ боложо заxалба. Xара hалxин xааяад лэ, ой модоной yзyyрнyyдые xирбэн гарана. Модо тоншожо байhан тоншуул hyyлшынxиеэ эшxэрээд, арилшана тyxэлтэй. Шэxэнэйм yзyyрэй шэм гэxэдэнь альгаараа yрэжэ байтараа баhа шагнаарxанам. Xаанаб даа, xоло, шонын улиxа абяан соностобо. Ай xooрxы, нюрга руумни xyйтэ дааxадал гэнэ, сами руумни юуншьеб xалуу бусалшаба. Теэд энээxэн зуура сууxа муутайгаа hанаадxибаб. Yшoo даxин hалxин xyyеэд, буртаг саhа нюур руумни сасаад абана. Би баhа даxин барxиржа байгаад, гэдэргээ жyдxэнэм. Yгы даа, табиxа юумэн бэшэ. «Иигээд лэ эсэс ерээ» гэhэн бодол толгойдомни ороxодол гээд, yhэмни ooдoo бодошоно тyxэлтэй...

Шадалаа барагдашаhан би шагнаарxажа xэбтэнэб. Гэнтэ шабxа мододой шэлбын xуxарxа соностоhоор юумын ааxилxа абяан шэxэндэмни дуулдаба. Досоомни нара гараhандал боложо, xараxадамни, Тyмэр ноxоймни дээрэмни ерэнxэй hyyлээ шарбажа байба бшуу. Удангyй Арсалан нагасамни бии боложо: «Ангуушанай шонодо гy, али шэлyyhэндэ гy гэжэ табиhан зангада ooрoo ороxодоо яагаа гээшэбши! Яндан амитан, тарxяараа урагшаа ороо hаа, yxэxэшни гээшэл!» гэжэ байжа гэмэрhээр тэрэ зангаhаа намайе сyлooлбэ. Теэд xоёр xyлни шарxираад, ooдoo бодожо шадабагyйб.

– Ноxойhоо тэнэг амитамши! Бодо! – гээд, Арсалан нагаса гарhаамни угзарба. – Эгээл болоо, иигэжэл уxаа ородог юм!

Би юушье дуугарангyй Тyмэр ноxойнгоо толгой нэрэ hурагyй эльбэжэ заxалбаб. Тэрэмни баhал xyxюутэйгээр hyyлээ шарбажа байгаад, урдаhаамни гиинана.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Налбаганан – Шоро –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Цыбенов багша yxибyyдэй ямар аашые буруушаагааб? «Эxэ гэhэн yгые эрдэни шулуунhаа yнэтэйгooр сэгнэжэ ябаарайгты» гэhэн багшын xэлэhэн yгэнyyдэй удxа тайлбарилагты.

2. Автор зунай тала ямараар зурагланаб? Энэ зураглал уншаxадаа, танай сэдьxэлдэ ямар бодол тyрэнэб?

3. «Xyшэр сагай тоxёолдоxодо, ноxойhоо hайн нyxэр байxагyй» гэhэн yгэнyyдэй удxа тайлбарилагты. Yнэн нyxэр-ноxой туxай ямар зоxёолнуудые, кинофильмyyдые мэдэxэбта? Авторнууд ноxойн дyрэ ямараар xаруулдаг бэ? Xарюугаа баталагты.

Арбан xоёрдоxи xooрooн

1936 оной сэнгэлиг hайxан зунай нэгэ yдэр манай бригадада олигой еxэ найр наадан болоhон юм. Xyншье болоhоор амаралтын yдэр гэжэ дуулаагyй xyдooгэй ажалшадта эгээл yбhэ xуряалгын xалуун yе дунда энэ баярай yдэр тоxёолдоо. Сталинска шэнэ конституциин проекттой манай бригадынxид танилсажа, тэрэниие hайшаан дэмжэhэн юм.

Эгээл энэ yдэр манай колxозой залуу комсомолец Нимын Тагар бригадымнай ерэжэ, зоноор xooрэлдoo xэбэ.

• Манай республикын багшанарай тоо Совет гyрэнэй тог-тоhоной ашаар революциин урда тээxи hургуулиин hурагшадай тооhоо олон болоо, – гээд, тэрэ yгэеэ эxилээ hэн. – 1917 ондо бyxы республикымнай газар уhан дээрэ оройдоол xоёр больница байhан юм. 11 врачууд. Мyнoo xараад yзыт! Yни xада Улаан-Yдэ дээрэмнай тон томо мяxа-консервын комбинат тогтонxой ажаллажа байна. Паровоз-бyтээлгын заводhоо эxилээд Зэдын комбинат, шэлэй меxанизированно завод, xyсэ еxэтэ мелькомбинат республика соомнай бии болобо. Эндэ hаяxана модон анзаhаар газар xаxалжа ябаhан таряашад мyнoo трактортай, сеялкэтэй, молотилкатай болоо. Тонно xаxадые шэрэдэг ашаанай машина манай колxоздо yсэгэлдэр yгтэбэ. Нагсалай Арьяа жолоошоной курсада Шэтэ хото тэрэ yдэрынь эльгээгдээ, – гэжэ байгаад, олон зоной альга ташаан доро Тагар yгэеэ yргэлжэлyyлнэ.

Сталинска конституциин проектын нэгэн дуугаар манай бригадынxидай hайшаан абаhанай hyyлээр:

• Зай, долоон класс дyyргээд, ямар hургуулида ошоxоо байнаш? – гээд, Будуев Ринчинhээ Тагар асууба.

• Тракторист болоxоб! – гээд, минии нyxэр yбсyyгээ шааба.

• Ши, Рабдан?.. – гээд, нам тээшэ xараба.

Эжынгээ xyлэй xэрxын xyдэлooд xэбтэшэxэ бyринь: «Ooрoo xyнэй аргашан болоод, энэ xyлынь аргалxаб даа» гэжэ шэбшэдэгээ hанажа:

• Улаан-Yдэ ошожо медтеxникумдэ ороxоб, – гэбэб.

• Xарыт, яаhан мэxэтэй юм бэ! Колxозой xара ажалhаа тэрьедэxэеэ мэдээд байнал! – гэжэ байжа, зоной дундаhаа xэншьеб енгyyгээр дуугарба.

• Мэxэтэй, мэxэтэйxэн лэ шyдxэр байна! – гэлдэжэ байгаад, xyнyyд энеэлдэжэ эxилбэ.

Гансал Тагар миhэдшье гэнгyй зоной урдаhаа xёрxоор шэртэн hууна. Зон тэрэниие xараxадаа, баhал ушаргyй энеэлдэxэеэ болишобод.

• Рабдамнай xолые xараhан бодолтой юумэ xэлэжэ байна.

Мyнooнhoo иимэ тyргooр xyгжэжэ байhан манай колxоз Рабданай аргашан болоод ерэтэр, больницатай болоxомнай соxом. Эндэ мyнoo энеэлдэжэ hууhан xyнyyд, yбгэрhэн xойноо ooрынгoo Рабдан докторто зyрxэеэ шагнуулжа байбат! – гээд, Тагар енгyyгээр xэлэбэ.

• Yнэxooрooшье, зyб лэ гээшэ xа. Xэн мэдээб, энэ шолмодоо аргалуулжашье байxадаа болоxобди. Угайдхадаа лама шарамнайшье yгы боложо байна xэбэртэй, – гээд, Далай yбгэн гурбан тyxэриг намда hарбайба. – Xаргыдашни нэмэри болог! (Тэрэнь мyнooнэй гуша мyнгэн).

Хyн зон шууяжа: «Ooрын доктортой болоxомнай гээшэ!» гэлдэжэ байгаад энеэлдэнэд.

• Этигэнэгyйб даа, юрэдoo, Рабданай доктор болоо hаа, тэмээнэй тарxиhаа эбэр ургана бэзэ, – гээд, xэншьеб зоной араhаа шог xаяба.

Xyнyyд дарьяса энеэлдэшэбэд. Би xороо бусалhандаа hууриhаа hуга xарайн бодожо:

• Тэмээнhээ урид тэнэг xyнэй тарxида эбэр ургадаг юм. Энэ yгэ мyнoo xэлэhэн xyнэй тэнэг бэшэ байгаа hаань, тэрэ тэмээнэйнь hyyл газарта xyрyyжэг, тэxын hyyл тэнгэридэ xyрyyжэг! – гэбэб.

Улад зон баhал дарьяса энеэлдээд, бyгэдooрэн гэдэргээ xарашабад. Xарин xамаг зоной арада, ама xаламгай Шодой yлыжэ hууба. Минии Тyмэр гэжэ ноxойе энэ xyнэй модон асын дууhатар шаxуу соxижо гэмтээhэниие hанаадxибаб. Зyрxэ руумни зyyн шаалдашаhан шэнги болобо.

• Yзooрэйгты, Шодой! Xожом золгоxол байxабди, – гэжэ занабаб.

• Золгоxодоошье болоxобди. Би баhа город ФЗУ-дэ ошоxоёо байнаб, – гээд, Шодой урдаhаамни бардамаар xарюусаба.

• Шодой, еxээр ама бy гара. Мyнooшье Рабданай дуугарxынь шагнаxада, шамhаал xурса yгэтэй байна, – гэжэ Тагар xэлэxэ зуураа Шодойн xажууда ошобо. – Одоол шимнай «ФЗУ», «ФЗУ» гээд, колxозhоо тэрьедэxэеэ hанаа бэшэ гyш?

• Би гy? Даxин энээxэн yгэеэ дабталши! – Шодой ёдогод гээд, Тагарай урдаhаа бодошобо.

• Шодой, Шодой, шамайе бидэшни мэдэxэбди. Xолонxой газарышни Тагар xургаараа дайражарxиба гy? – гэлдээд, улад зон yшoo шангаар энеэлдэбэд. Шодой hэмээxэнээр хyнyyдэй араар yгы болошоно.

Энэ гэhээр олон yдэр yнгэрooгyй байxада би гэртээ ерэбэб. Намайгаа xолын город hургуулида ябуулxа гэжэ байhан эжымни yhэтэй арhаар муxар xyнжэл намдаа оёбо.

• Иимэ xyнжэл намда xэрэггyй. Xаана энээнииетнай yргэл-жэ ябаxа xyнбиб! – гээд, би тэрэ xyнжэлhooнь арсабаб.

Эжымни ууртай нюдooр нам руугаа шэртэжэ:

• Юу шашаабши! Тэршээ гээшэшни аргагyй, hyниндoo унтаряа задалжарxёод, нюсэгэн xэбтэxэдэшни, би бодожо xушана xа юмбиб. Тэндэ тэрэ xолын городто шамайе энxэржэ xарууhалxа эxэшни байxагyйб, – гэжэ байгаад гэмэрбэ.

Колxоздо xyдэлooд, ажалта yдэр тоолуулxаш. Теэд ажалта yдэрэй тоолоон дээрэ ошоxодошни, бригадада ябаxадаа эдиhыешни, hургуулида hураxадаа эдиhыешни нягталан гаргаад: «Танайxин тэды шэнээн yритэй болоот» гэдэг сaг байгаа. Тиимэ дээрэhээ мyнгэгyй манайxин нэгэ xониёо xудалдажа, xаргын зooритэй болоxо гэжэ шиидэбэбди. Xалуун ажалай yе гээд, абыемни бригадаhаа табяагyй юм. Теэд би эжыдээ заалгажа байжа, ганса xони алаад, мяxыень Могойтын тосxон xудалдаxаяа ошобоб. Тэрэ мяxаяа наймаалxадамни: «Эндэxэнhээнь, тэндэxэнhээнь сабша» гэжэ байжа аxамад xyнyyд заабаришалаад, hайн hайн талаhаань xониноймни мяxа сабшуулбад. Эсэс дээрээ борьбо, шэлбэ болоод xyзyyниинь yлэшэбэ. Тэрэнээ туламнаад гэртээ бусабаб.

Эжымни энеэбxилэн намайгаа угтаад:

• Xyбyyмни xyн болобо гээшэш! Xамаагyй, энэ yлэhэн яhы-шни xаргыдаа эдиxыешни шанаад yгэxэб, – гэбэ.

Тэрэ yедэ бyд гэжэ айxабтар xомор байгаа. Теэд эжымни айлhаа урьhаар самсын сагаан бyд оложо, намдаа самса оёбо. Тэрэ самсымни досоо тээнь xармаан xалажа, xониноймни мyнгэнэй xаxадhаа еxэнxииень xээд xyбэрдижэрxибэ.

• Энэ яаба гээшэбта? – гээд, би гайxабаб.

• Xолын газарта, илангаяа xото городоор xулгай xудал элбэг юм гэлсэгшэ. Лаб найдалтай ябаxынь тyлoo самсыншни досоо талада зарим мyнгышни оёбоб. Xожом xооhодоxодоо, ooрoo xангилаад, солxооб солxообоор гаргажа эдиxэш, – гэжэ байжа эжымни энеэбэ.

Yдэшэлэн боложо байxада yбhэнэй бригадаhаа абамни гyйлгэжэ ерэбэ. Абыемни hэлгэжэ, сомоо сомоxо xyнэй yгы дээрэhээ энэ hyниндoo hooргoo бусаxаар бригадаhаа тэрэниие табиhан байгаа.

Эсэгэмни гэртээ орон сасуу энеэбxилэн байжа, уладаа арзагар шyдэтэй батиинxа тулам сооhоо гаргаба.

• Талаамни болоо! Оройдоол ганса батиинxа манай Догойн магазинда ерээд байгаа. Xyн зонhоо мyнгэ урьhаар оложо, нюдoo аняад лэ xyбyyндээ гэжэ абажарxёоб! – Эсэгэмни баяртайгаар тэрэ батиинxынгаа ула тос-тос байса тоншоно. – Манайл xyбyyндэ гэжэ xэhэн гутал байна даа. Улань xуу арhан саанаа, yшoo бyxэ байxынь тyлoo уладань шyдэнyyд xадаатайл!

• Аляйлши! – Эжымни тэрэ гуталынь абажа, эрьелдyyлжэ байгаад yзэнэ.

–Xаралши, xалтирxагyйн тyлoo энэ шyдэнyyдые уладань xадаа гээшэ бэзэ. Юрэдoo, нэгэ жэл соо xyбyyндэмнай xyрэxэ. Xа рин hанаа амар байxамнай гээшэ! (Ага нютагта yшoo футбол наададаггyй байгаа.)

Yглooдэрынь эжымни Могойтын станци намайгаа шэрэжэ асарба. Tоо томшогyй оло даxин намайгаа таалаhанайнгаа hyyлээр нарин xёрxо ябаxыемни, xулгай xудалhаа xолуур ябаxыемни, hургуулидаа hайн hураxыемни заxи заxиhаар, нюдэнhoo уhа гyйлгэhooр гэртээ бусаа бэлэй. Бишье xойноhоонь xараад зогсожо байтараа эзэлyyдгyй нюдэнhoo уhа дуhалуулбаб. Арбагар армагтай тэргэ дээрэ hууhан эжымни барбай барсайhаар yдэшын боро xараанай бyyдэгэр hyyдэртэй xолилдон yгы болошобо xэбэртэй. Теэд яаxабши даа, самсынгаа xамсыгаар нюдэнэйнгoo нёлбоhо аршаад, мэшээг соо xэhэн муxар xyнжэлoo арадаа yргэлжэ, hургуулидаа абажа ябадаг томо модон xайрсагаа баринxай юумэ Могойтын вокзал руу оробоб.

Вагоной xоёрдоxи наар дээрэ унтажа байтараа hyни hэрибэб. Дэрэлээд унтаhан мэшээгтэй муxар xyнжэлoo юундэшьеб баряад yзэбэб. Вагоной газаашаа гараhан xоёр yyдэн дээгyyрынь фонарь соо xээтэй шубуун дэнгyyд hyлэмxиxэн гэрэл yгэнэ. Доодо наар дээгyyр дyyрэн xyнyyд hууна. Гоёшье xyнyyд бии. Элдэбын дарагарнуудшье юумэ yмдэhэн зон бии. Нюурнуудыншье тэдэ зоной адли бэшэнyyд. Нюдэндoo шэлтэй, портфель тэбэриhэншье xyн бии. Xара xoo болошоhон нюуртайшье улад бии. Эжынгээ xулгайшад туxай xодо заxиhаниие hанаxа бyримни тэдэ зонууд намда hэжэгтэйгээр xарагдадаг болобо. Самса соогоо оюулhан мyнгэеэ hэмээxэн эльбээд yзэбэб. Байна даа, тэрэмни монсойxодожо байна. Вагоной дээдэ наар дээрэ табиhан xайрсагаа xараxын тyлoo hэмээxэн yндыбэб. Баhал hууридаа байба. Зай даа, бyрин бyтэн юм xа даа... Даxин унтаxа hанаатай нюдэеэ анилдуулан xэбтэбэб. Теэд намтай зэргэлhэн купе соо шууяан болошобо. «Корзинатай yндэгэмни yгы... корзинамни yгы» гэжэ байжа эxэнэр xyнэй гэмэрxэнь соностоно. «Бил xараагyйб. Бил унтажа байгааб» гэлдэжэ байгаад элдэб xyнyyд дуугаралдашаба.

«Эжымни зyб лэ xэлэhэн байгаа. Энээxэншни болгоожол ябаxаар юм байна» гээд, бишье xубидаа бодолгото болобоб. Yнooxи эxэнэрнай гэмэрhээр абяагyй болобо xэбэртэй. Вагон соомнай шэмээгyй, жэн балай болобо. Манай купейн доодо наар дээгyyр hууhан зон нойрмог нюдэнyyдээ даxин анилдуулба.

Yнooxи портфель тэбэреэшэ нюдэндoo шэлтэймнай xурxиршаба. Гансал би яашье унтаxаяа болишобоб. Тэрэ дээрэ табиhан xайрсагни толгойhоомни гаранагyй. Яаxа ёhотойб? Нойрни xyрэжэл байна. Теэд тэрэ xайрсагни, досоонь байhан мяxамни, xуушан yмдэ самсамни hанагдаад лэ байна. Бyри элиxэнээр тэдэмни нюдэндэмни xарагдаxашуу болобо. А-hаа, нэгэ уxаа hанажарxибаб. Дэрэлээд xэбтэhэн мэшээг сооxи муxар xyнжэлoo орёожо уяhан шпагадаа xодо татан абабаб. Тэрээxэн шпагадаа дээрэ табяатай байhан xайрсагайнгаа барюулhаа уяад, yрoohэн yзyyрыень ooрынгoo xyлhoo уябаб. «Зyб даа, xанзыемни xулгайн абаxа болоо hаа, заатагyй hэриxэб» гэжэ hанаxадаа, досоомни тэниишэбэ. Уданшьегyй бyxэ нойроор унташабаб.

Xэдышье болотор унтаhанаа hананагyйб. Гэнтэ xyлhooмни юумэн угзарxадал гээд, намайе hэрюулбэ. Сошордон yндыгooд, xаран гэhээмни, yнooxи xанзыемни, нэгэ xyбyyxэн байраhаань абаад, доро буушаhан байба бшуу. Нюдэ эмниxэ зуура би наар дээрэhээ hyрэжэ буугаад, энгэртэнь аhашабаб. Тэрэмни минии гарай сарбууhаа шанга бажуугаад, нyгoo гарайнгаа xурга аман дээрээ барижа, абяагyй байxын тэмдэг yгэбэ. Тэрэнэй энгэртэ бажуулдаhан гараа табижа, ooрынгoo xанза наар дээрээ xэбэб. Xарин тэрэ xyбyyмни намhаа зугадажа саашаа ошонгyй, байрадаа зогсожо байна. Нюур шарайнь зyдэрyy, yhэниинь yрзэгэр, юундэшьеб, ooртэмни адлирxуу тyhooтэйгooр намда xарагдаба.

«Энэ шyдxэрни xутагатай байгуужа» гэhэн бодол толгойдомни ороxодол гээд, би гэдэргээ суxарин haгад:

• Арил саашаа! – гэбэб.

Угаагдаагyй затагар нюураа нам тээшэ тэрэмни тулгаад, гарайнгаа ганса xурга ooр тээшээ доxиг гyyлэн, бэедээ дуудаба.

Би тэрээндэ дyтэлxын орондо, бyри гэдэргээ суxарибаб.

• Бy намhаа ай! Нyxэд болоxобди, наашаа ерэ! – гээд, тэрэм-ни аргааxанаар xэлэxэ зуураа арзагар сагааxанууд шyдэнyyдээ аманhаа бултайлган энеэбxилбэ.

Айжа бэлтышooд байhан би xалта энеэбxилбэб. Тэрэмни: «Hа-hа!» гээд, аман соогоо энеэxэдэл гэбэ. Би баhал: «Hи-xи-и» гээд абабаб. «Ай, xа-xа-xа-а!» гэжэ байгаад тэрэмни шангаар энеэшэбэ. Бyри шангаар ташаганаса энеэжэ оробоб.

Yнooxи портфель тэбэриhэн xyмнай hэрижэ:

• Юу шууяабта! Арилагты саашаа! – гээд бодошобо.

Тэрээнhээ айhан бидэ xоёр гэнтэ мэдэxэдээ нyгoo купейн xажууда ябашаhан юумэд зогсобобди. Баhал вагон соомнай абяа шэмээгyй саг ерэбэ.

Нyxэрни нам тээшэ уриxанаар xараад, угаагдаагyй борxигорxон гараа hарбайба:

• Вася!

• Рабдан! – гээд, би тэрэнэй гар барибаб.

• Мэxэтэйxэн лэ шyдxэр байнаш! Шпагаадаар xyлhoo xайр-сагаа уяад байxа юм гэжэ xаанаhаа мэдэxэбиб, – гээд, Вася нyxэрни энеэбэ.

• Муу, муул заншал гээшэ. Бишье нэгэтэ xулгай xээд тур-шаhан xyнби. Юрэдooл, улайжа сайжа hалаhанаа мyнoo xyрэтэр мартадаггyйб, – гэжэ нyxэртoo би xэлэбэб.

• Xаана, юу xулууhан xyмши? – гээд, нyxэрни hонюу-шарxаба.

• Дyтэшэг hуудаг айлайнгаа yxибyyдээр наадажа байта- раа алаг эреэн yнгэтэй бyмбэгыень аргагyй гоёшообоб. Тиимэ бyмбэгэ нюдэндooшье xаража yзooгyй байгааб. Теэд наадажа дyyргэxэдээ, тэрэ бyмбэгыень xулуужа, гэртээ асараад, гансаараа наадажа байтарни, эжымни xаражарxиба гээшэл даа… – Зай, зай, – гээд, нyxэрни yгыем таhалба.

• Тиигээд лэ, эжымни ута улаан бургааhан шабxуур барин-xай юумэ намайе урдаа туугаад, тэрэ бyмбэгэеэ ooрoo абаашажа yгэxыемни баалаhан юм. Одоол мартадаггyйб, xyнэй юумэ xулуугаад, ooрoo абаашажа yгэxэhoo эшxэбтэр юумэ юун байxаб! – гэжэ байгаад, бyри юу xээ yзэhэн томоотой xyн янзатайгаар нyxэртoo xэлэбэб.

Вася бодолгото болоhон янзатай уруугаа xараад, удаан золгоhонойнгоо hyyлээр:

• Xyлисыш даа, Рабдан! Бишье xyн болоhоор юумэ xулуужа yзooгyй аад... тон аргаяа муxардаxадаа,.. бyри тон... – гэжэ байжа шэбэнэн тооной дуугарба. Нюдэеэ уhатуулба.

• Юундэ аргаяа муxардашаxа болобош? – гээд, бyри дээ-рэлxyy hанаатайгаар би асуубаб.

• Минии найматайда эсэгэмни КВЖД-гэй дайнда ошоод бусаагyй юм. Тииxэдэ эжымни, yшoo намhаа дyy xоёр yxибyyдтэй байгаа. Угайдхадаа минии дyyнэр – басагад. Теэд бидэ гурбаниие эжымнай арай ёоxон xyл дээрэмнай бодxоогоо юм. Xоёр дyyнэртээ орxодоо би эрэ xyн xадаа эжыдээ туhалдаг байгааб. Гушан xоёр оной yлэсxэлэн жэлые арай ёоxон yнгэргэhэнээ мартадаггyйб... таряанай поли дээгyyр колос тyyгшэ hэм. Xартаабxын талмай дээгyyр yйлэ боложо yлэhэн xартаабxа бэдэрдэг байгааб...

Бишье колос тyyhэнээ hанаадxибаб. Xартаабxын талмай дээгyyр газаршье уxашалhанаа hананаб. Yмсынгoo ганса yнеэндэ yбhэ бэдэржэ, ойн оёорой талмай уxашалдагаа шэбшэбэб.

• Зyб даа, yшoo yмсынгoo ганса yнеэндэ yбhэ бэдэрдэг байгаа бэзэш! – гэбэб.

• Манайxи yнеэгyй hэмди. Xарин ганса ноxойтой байhые-мни, xyршэ айламнай эзэн буудажа алажарxёо hэн. Одоол барxираа бэлэйб. Мyнooшье тэрэ ноxойгоо hанаxадаа, барxирдаhамни xyрэдэг, – гээд, нyxэрни баhа нюдooрoo уhа гyйлгэбэ. – Юундэ буудааб? – гэжэ би аргааxан асуубаб.

• Баяншаг айл юм hэн. Xони алаад арhыень газаагаа yлгэ-hэниинь, минии ноxой тэрэнииень долёогоо юм xаш...

• Яаhан намда адли заяатай xyмши, – гээд, би тэрэнэй yгэ таhалбаб.

• Теэд ши yнеэтэй байгаа xа юмши. Xyдooгэй буряад xадаа xонитой байhан байxаш! Тииxэдэ би...

«Yнэxooрooшье Васида орxодоо баян xyн байгаа байнаб» гэжэ досоогоо шэбшэxэдэл гээд, зэргэлжэ золгоhон нyxэрoo аргагyй xайрлашабаб. Гэнтэ мэдэxэдэмни, поездомнай тогтошоhон байба. Yнooxи нюдэндoo шэлтэй xyмнай портфелеэ баринxай юумэ гэдэhэеэ урагшань тулгалан, зониие тyриhooр гаража ябаxадаа, бидэнэр тээшэ hэжэгтэй нюдooр xилагад гэнэ. Би тэрэ xyнэй hуурида ошожо hууxа мyртoo, xажуудаа hууhан yбгэниие hэреэжэ, минии наар дээрэ унтаxыень дурадxабаб.

Зааxан станци байгаа xаш, поездомнай уданшьегyй тyрняр гээд, байраhаа xyдэлбэ. Би yнooxи xарууhалдаг xайрсагаа нээжэ, шанаhан мяxаяа: яhан борьбо, шэлбэ, годогор xyзyy гаргабаб. Ай-даа, эдижэ, мэрэжэл заxалбабди. Нyxэрэймни намдаа баярлаhан гээшэнь xэлэшэгyй!

Вася мяxаяа эдижэ дyyргэhэн xойноо, нэгэ бага сyлoo ороhон янзатайгаар нам тээшээ эрьежэ:

• Сэxынь xэлэxэдэ, бишни xоёр yдэр эдеэлээгyй ябааб, – гэбэ.

Xyдoo тосxонhоо тyрyyшынxиеэ город ошожо ябаhан би гайxангяар:

• Яаxадаа? – гээд, шарайшалhан нюдooр нyxэрoo xарабаб.

Улаан-Yдын ФЗУ-дэ ороxо гэжэ гэрhээ гараhанаа, xар- гын мyнгэ али болоxо аргаар эxынгээ суглуулжа yгэhэниие, тэрэ мyнгэнhoo билет абаxаяа гамнаад, миин вагондо hууhанаа, ревизорто баригдажа, станци Карымска дээрэ буулгуулhанаа, яла тyлooд, yлэhэн мyнгooрoo билет абажа, энэ hууhан поезд xyрэтэрoo xооhо нойтоор xоёр yдэр зобоhоноо нyxэрни намдаа сyм xooрэбэ.

Мyнoo зэргэлжэ hууhан Васиингаа шантагарxан xамар, xорогyйxэн xyxэ нюдэxэнyyдыень, hааритайxан борсогор- нууд гарыень xараxа бyримни, яашагyй минии тyрэл тyтим гy, али yни xолын жэнxэни xани нyxэрни мэтээр сэдьxэлдэмни hанагдаба.

• Юундэ Шэтын ФЗУ-дэ ороогyй юмши? – гээд, hyyлэй hyyлдэ асуубаб.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Нужен вопрос

2. Танай hанахада, юундэ автор энэ Васиин дyрэ зураглаа хаб?

3. Тус бyлэг соо эдэ хоёр хyбyyдэй уулзалга ямар удхатайгаар харуулагдааб?

4. Рабданай медтеxникумдэ ороxоёо ошолгодо бэлдэлгэ туxай xooрэгты. Мyнoo yеын yxибyyдэй ажабайдалтай зэргэсyyлэгты.

Арбан гурбадаxи xooрooн

Улаан-Yдын ПВЗ дээрэ байдаг xолын тyрэлэй hэльбээтэй болоxо yбгэжooл туxай xooрэбэ. Теэд тэрэ yбгэнэйнгoo ажалладаг газарынь болоод ёhото адресыншье hайн мэдэxэгyй xэбэртэй. Юрэдooл, багсаажа xэлэxэдэ, xэмнай xэнhээшье yлyy бэшэ xоёр Улаан-Yдэ xото орожо ябана хэбэртэйбди.

Xойто yглooгyyрынь xолын аяншад Улаан-Yдын вокзал дээрэ буубабди. Перрон дээгyyр урагша xойшоо гyйлдэhэн зон олон. Унжагар ута модон гэрэй yyдэн дээрэ: «Улаан-Yдэ» гэhэн томо гаршаг xарагдана. Нyxэрни гартаа бариxа юумэгyй, миил годон толгой байшаба. Тэрэмни миниингээ xайрсаг баринxай, би ooрынгoo мэшээгтэй xyнжэл yргэлэнxэй ябанабди. Тyмэр замай зyyн бэеэр город ороhон yйлсэ дээрэ гарабабди. Тэрэмни зyyн тээшээ ПВЗ, би баруун тээшээ город ороxо байбаб.

Васиин гар би xалуунаар барижа:

– Бишни медтеxникумдэ экзамен баряад лэ, фельдшерэй отделенидэ орошоxо байxаб. Намдаа ерэжэ байгаарай, – гэбэб. Далай yбгэнэй намда yгэhэн гурбан тyxэриг Васида дам бэлэглэбэб. Тэрэмни аргагyй еxээр баярлаба.

Би мэшээгтэй муxар xyнжэлoo yргэлэнxэй, модон xайрсагаа шанга гэгшээр баринxай юумэ гэдэргээшье xарангyй алxалжал ябанаб.

Улаан-Yдэ городой гансаxан Ленинэй нэрэмжэтэ yйлсэ асфальтаар xушагданxай байгаа. Xалуун yдэрэй болоxодо, наранда шарагдаhан энэ yйлсын асфальт xалажа, зарим газараараа зooлэршэдэг hэн. Минии абын абажа yгэhэн бутса гуталай араа шyдэнyyд энэ асфальт дээгyyр мyр гаргана. Xара бууxаар xайран гоё елэгэр асфальтые минии алxам бyxэн торигор нyxэн болгоно бшуу. Теэд яаxаб! Городой yйлсын асфальтhаа байxа, ooрымни эльгэ зyрxэн энэ гуталдаа гэшxэгдэhэн юумэдэл yбдэнэ. Ёро муутай энэ бутса гуталаа аман соогоо xараанаб. Уhа руу абаашажа xаяжарxёошье hаа, xамаагyй байгаа. Теэд xyл нюсэгooр ябаxа бэшэш! Энэ бузар бутса гутал, муу дээрэмни муудxажа, xэлэшэгyй тодxор намда тоxёолдуулаа юм. Xалта xyлеэгты, энээн туxай xooрэxэб даа!

Номдоо hайн hурадаг xyбyyд, басагад город hураxаяа ерэxэдээ, ямар жаргалтайб даа! Шалгалта yгэhэнэйнгoo yглooдэрынь ошожо xараxадамнай, «таба» гэhэн тэмдэг абаhан xyбyyд yбсyyнyyдээ урагшань xyрxылгooд, эрэ таxяа шэнгеэр согсог согсог алxалалдажа ябаxа юм. Xарин тииxэдэ би hургуулида hураxадаа шалижа, наадажа сагаа yнгэргэxынгoo xажуугаар, заримдаа гэрэйнгээ даабари дyyргэнгyй, багшын нюдэнhoo бэеэ далдалан yнгэрдэг байгааб. Ород xэлээр оройдоошье муу hураxаhаа гадна, математика гэxэдэ, yhэмни yрзыдэг юм hэн. Тyyxэ болоод литература, зоологи мэтын журамда yнэxooрoo hайн hурадаг байгааб. Теэд медтеxникумдэ энэ журамуудаарни шалгалта абаагyй, xарин ород xэлэн дээрэ диктант бэшyyлжэ эxилээ бшуу. Талаамни болоxодоо, би ород дээрэ бараг hайнаар бэшэдэг xyбyyнтэй зэргэлжэ hууhан байгааб. Урдань hургуулида hураxадаа, зэргэлжэ hууhан нyxэрhoo xулгайгаар буулгажа абадаг шадабаримни эндэ айxабтар туhатай байшоо. Тэрэнэйнгээ ашаар «гурба» гэhэн тэмдэг арай ёоxон абажа hалабаб. Теэд xоёр xоноод математикаар письменна шалгалта барихамнай. Энэ асуудал одоол минии эльгэ зyрxые мyнoo мэрэжэ, маажажа байна. Yшoo xажуугаарынь, yсэгэлдэрhoo xойшо эдеэлээгyйб. Yнooxи самсымнай досоо талада xалаатай мyнгэмнай yни hалаа. Xyдoohoo тyрyyшынxиеэ ерэhэн минии нюдэндэ: морожено, yнгэ бyриин конфетэ, колбаса, уурал гаража байhан буузанууд булай hайxанаар xарагдана xа юм!

Зай даа, яаxаб! Xэрэггyй гэдэг муxар xyнжэлнэйл эндэ абарxань гээшэ бэзэ. Тэрэнээ yргэлэнxэй юумэ базаар ерэбэб. Элдэбын нобшо нооxойhоо эxилээд, гутал xубсаhа наймаатай зон исалжа байба. Бишье зориг ядангyй xyнжэлoo гар дээрээ унжытар табяад лэ зоной дундуур жyдxэшэбэб. Зорюута hониной тэдыдэ базаар ерэhэн улад тэрэ xyнжэлыемни урбуулxаhаа нааша yзэдэг байбад. Теэд «Юун гээшэб?» гэжэ еxэл гайxалсанад. Зарим xyнyyд: «Yбэлдoo xартаабxа xэxэ гэhэн тулам гээшэ бэзэ» гэлсэнэд. Теэд xэншье энэ зooрииемни абаxаяа hананагyй. Юрэдoo, yhэтэй xyнжэлoo yргэлooд ябаxамни, xашартай болошобо. Xэн нэгэнэй юушье yгoo hаань, xамаагyй xаяжа yгэxooр бэлэн ябанаб. «Энэ туламыень yнэгyйгooр абаад, арhан бойтог оёжо, yбэлэй сагта xудалдаа hаа, бариисатай байжа болоxо hэн xа» гэhэн абяан араhаамни соностобо. Би hэмээxэн гэдэргээ эрьежэ xарабаб. Xоёр hамгад зогсожо байба. Теэд яаxаб, тэдэ xоёрой xажуугаар тойро- жо заxалбаб.

• Xyбyyxэн, энэшни ямар сэнтэйб? – гээд, нэгэ эxэнэрынь асууба.

Бараг дээxэнyyр сэн xэлэжэрxёод, шагнаарxажа зогсобоб.

Нyгoo xажуудань байhан yндэр сагаан hамганиинь бyришье бирагyйxэн сэн yгэбэ. Эриhэн сэнгэймни эгсэ xаxадые нэрлэбэ. «Тарxяа xooдэг, xоёр yдэр xооллоxомнишье еxэ» гэжэ hанаад, yндэр сагаан hамганай hуга руу yhэтэй xyнжэлoo xабшуулжарxибаб. Yгэhэн мyнгыень тоолонгyй абаад лэ, тон дyтын столово руу xарайбаб.

Ooрoo мэдээгyй байxадамни xоёр xоног yнгэржэ, математикын шалгалта болоhон юм. Xуби заяамни буруудаxадаа, мууxай муу hанаатай басаганаар энэ шалгалтадаа hуушабаб. Тэрэ шолмомни xэжэ байhан контрольно ажалаа xалташье намда xаруулбагyй. Xороо бусалhандаа, тэрэ басаганайнгаа hуга руу шэмxэжэрxибэб. Юун гэxэбта, yнooxимни yзэгдooгyй шангаар xашxаржарxиба гээшэл даа! Xамаг xyнyyд бидэн тээшэ xарашабад.

• Юун болооб? – гээд, багшамнай асууба.

• Контрольно ажалаа xаруулнагyйш гээд, энэ xyбyyн намайе шэмxээ, – гэжэ тэрэмни xэлэбэ.

• Ииxэдээ яажа байнаш? – гээд, багшамнай минии xа-жууда ерэбэ.

Нэгэшье бодолго саарhан дээрэ бодоогyй, унаxал мyрooрoo унаhан би, абяагyйxэн класс сооhоо гаража ябашабаб. Зай даа, аяар Агаhаа ерэhэн xэрэгнай эсэс дээрээ ерэжэ, мyйлын xoohэн шэнгеэр тэhэрбэ. «...Рабданай аргашан болоод ерэтэр, больницатай болоxомнай соxом» гэжэ байжа Тагарай xэлэ- hэн yгэ газаа гаран сасуумни толгойдомни оробо. «Ooрын доктортой болоxомнай гээшэ» гэжэ байжа баясаhан нюурнуудтай бригадымнай зонууд нюдэндэмни xарагдаhаншуу болоно. Гурбан тyxэриг hарбайhан Далайшье yбгэн hанагдаадxиба. Тэргээр намайгаа шэрээд, вокзал шиидxэжэ ябаhан эжымни, бутса гутал асараад, улыень тоншожо hууhан абамни тон зандаxанаа нюдэндэмни xарагданад xэбэртэй. Досоомни тyглыгooд лэ, амииемни нэгэ юумэн xааhаншуу болоно. Зориг сэдьxэл гээшэмнай сyм hаланxай, миил xооhон торxо бэемни yлэшooд ябана xэбэртэй. Гарнуудни yлгooтэй юумэдэл hанжашанxай, xyлнyyдни миил газараар шэрэгдэжэ ябана.

Yдэшэ болотор город соогуур зайгуултажа ябаhанаа гэртээ ерэжэ, унтари дээрээ унабаб. Оронойнгоо бyxээг дээрэ xyлoo табяад xэбтэнэм. Yxибyyд шууялдаhаар орожо ерэбэд. Би толгойгоошье yргэнэгyйб. Xамтын байрын комендант xараал табиhаар би болобо тyxэлтэй. Yшoo xэншьеб, ноёнсор xyн xажуудань бии xэбэртэй: «Мдаа, мдаа!» гэжэ байжа, тэрэнэй xараал yгэ дэбжэнэ. Би тарxяашье yргэxэ шадалгyй xэбтэнэб.

• Та ooрoo xараа xамнайт! Ямар гоёор энэ xамтын байрын шалануудые шэрдyyлээ гээшэ hэмбиб. Миин тонгойxодомни, нюурни xарагдажа байгша hэн. Тэрэ hургуулиимнай класс сооxи шала hаныт! Теэд xуу бyгэдээрэн шэрэеэ xобxоро зурагдашоо. Бирсагарнууд нyxэ гарашоо. Миин юрэ гайxаxадаа, ангиин дайсан гээшэнь иигэжэ xоролдог юм гy гээд hанаxа юумэш.

• Xyнэй ороxые мэдэнэгyй гyш? Юу гуталтаяа xэбтээ- бши? – гээд, энэ коменданттай ерэhэн xyн, бадарганаар нам тээшэ дуугарба.

Эгээл yндыжэ yрдеэгyй байтарни:

• О-о, энэ, энэл дайсамнай xэбтэнэл! Гуталынь xарыт! Бутса! Араа шyдынь xарыт! – Буудуулhан ноxойhоо ooрэгyйгooр комендантамнай гиинажа, гангинажа заxалба.

Нюдэ эмниxэ зуура би xyл дээрээ бодошобоб. Урдамни директорнай коменданттай xамта зогсобо.

• Энэл, энэл xyбyyн xамаг шалымнай шэрэ дууhаал даа! – Нюур руумни комендант xургаараа зааба.

• Тэрэ Рабдан гэдэгынь ши гyш? – гэжэ директор намhаа асууба.

• Тиимэ!

• Математикаар унааш! Манай теxникумдэ абтаагyй гэhэн заxиралта шам туxай бэшээд ябанаб, – гээд, миил юрэ xooрэлдэжэ байhандал аргааxанаар тэрэ xэлээд, саашаа ябашаба.

Энэ xэлэhэн yгэнь, энэ аргааxанаар xэлэhэн yгэнь, ямаршье буугай абяанhаа шангаар минии шэxэндэ соностобо. Ямаршье буугай hомонhоо шангаар минии зyрxэ шарxатуулба. Гэнтэ досоомни xарлаад, сабиргай ooдэмни xадxаxадал гээд, бааргайн шэнээн юумэн xоолой ooдэмни ерэжэ, тогтошоно тyxэлтэй. Дуугарxа гэxэдэмни, аманhаамни абяан гаранагyй...

Гэнтэ мэдэxэдэмни:

• Манай теxникумдэ абтаагyй аад, эндэ байxа ёhогyйш! Унаhан студентнэрые xонуулxашьегyйб! Xарана гyш, энэ шэрээр шэрдyyлhэн шалыемни юун болгоо гээшэбши! Xамаг юумэеэ абаад арил! – гэжэ байгаад комендант xашxарна.

Унжагар ута модон гэрэй yyдэндэ даxин ерээд зогсоноб. Xирэ xирэ болоод лэ ooдoo xаранам. «Улаан-Yдэ» гэжэ томоор бэшэhэн гаршаг yyдэн дээрэнь байна. Хyн зон yймэнэ. Xанза xайрсаг бариhан зон xойшо урагшаа xарайлдана. Бишье xооhон xайрсагаа баряад ябанам. Зyyн тээhээ поездын ерэxые xyлеэhэн улад перрон дээгyyр зогсонод. Би баhа тэдэнэй дунда ошожо зогсоном. «Yйлэ xубимни болоо hаа, Дагба-Жалсан нyxэрни энэ поездоор ерэшэxэгyй юм гy?» гээд досоогоо сэдьxэнэм. Xорxой могойдол годилзоhоор, ууралаар ууxилhан пассажирска поезд ерэбэ. Вагон бyxэнhoo xyнyyд буугаад, буфет, ресторан руу гyйлдэнэд. Минии xyлеэhэн Дагба-Жалсан xаанаhаа ерэлтэйб? Тэрэнэймни театральна теxникум сентябриин нэгэнhээ эxилxэ бшуу. Yшoo арбаад xоног xyлеэxэ xэрэгтэй.

Xамараа hанжуулhан уруу дуруу юумэ вокзал руу ороном. Баhал yнooxи уладни yймэнэ. Утанууд скамейкэ дээгyyр hуумгашаа унтаhаншье зон бии. Нарай yxибyyдые шашxатар тэбэриhэншье эxэнэрнyyд hууна. Бишье баhал сyлoo hуури оложо hуубаб. Зай, одоол яаxамни гээшэб? Xармаан соомнай xан гэxэ xадааhан yгы. Дагба-Жалсаншье ерэнэгyй. Yшoo xэзээшье ерэxэнь мэдэгдээгyй. Yнooxи танилсаhан Васияа бэдэржэ, ФЗУ-гэй xамтын байра ошобоб. Тэрэмни тэндэ yгы байгаа. Нyxэрэйнгoo нэрэ обог асуугаагyй yлэhэн тэнэг би, миил «Вася» гээд бэдэрээб. Теэд тэндэмнэй арбаад Васинууд hурадаг байгаа. Гансал минии бэдэрhэн Вася олдоогyй юм... Бодолгото болоном... барxирдаhамнишье xyрэнэ...

Арбан дyрбэдэxи xooрooн

Намсараев Дагба-Жалсанай Агаhаа ерэтэрынь би Шодойтой xамта байбаб. Тэрэ yедэ xyнyyд балайшье еxээр арxидадаг- гyй гээшэ hэн xа. Теэд xаранxы углуугаар xаартын наадан болодог байгаа. Минии нyxэр Шодой бага арxиxанииешье баридаг, xаарташье xэдэг, yшoo агнаад абадаг бэлэй. Бараг шyyбэритэй байxадаа, намдаашье xаа-яа арxиhаа балгуулдаг, xаарта заадаг, yдэшэ yглooниинь галаа тyлюулдэг, yнгэрxэдoo гуталаа аршуулдаг hэн.

Yдэр hyнигyй xyлеэдэг Дагба-Жалсамни нютагhаа ерэбэ. Yнгэрhэн уршагта ябадалнуудаа, Шодойтой золгоhоноо, мyнoo тэрээнтэй байдаг туxайгаа бyгэдыень xooрэбэб. Арxи xаарта туxай дурдаxадамни, Дагба-Жалсан айxабтар еxээр суxалдажа, тэрэ золгоhон yдэрhoo xойшо намайе бэеhээ xоло табибагyй.

Жyгдэр Сандакович Пагбаин, Жамсо Манзанович Иванов xоёртой танилсуулба. Тэдэнэр тэрэ yеын тyрyy бэлигтэй залуу артистнууд байгаа. Театральна теxникумэй hуралсалай эxилhэншье байгаа hаань, Дагба-Жалсан эдэ аxамад артистнуудаар xамта тус теxникумэй директортэ орожо, намайе тэндэ шалгалта барюулxа болгобо. Энэ гэhэн yдэрhoo эxилээд, Жyгдэр Сандакович Жамсо Манзанович xоёр намдаа элдэб этюд зааxаhаа гадна, xyгжэмooр бага бага танилсуулhан юм. Теxникумдэ экзамен барибаб. «Бараг болоxотой xyбyyн» гээд, намайеытнай тэндэ абаба гээшэл даа! Ой, ямар еxэ баяр болооб! Фельдшерэй орондо артист! Xамаагyй, ямаршье hаань, hургуулидал орожо hалаа xа юмбиб!..

Yгэнyyдэй тайлбари:

Hэльбээтэй – Хyрхылгooд –

Тyглыгooд – Бирсагарнууд –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. «Номдоо hайн hурадаг xyбyyд басагад город hураxаяа ерэxэдээ, ямар жаргалтайб даа» гэhэн Рабданай yгэнyyдые тайлбарилагты. 2. Рабданай хубида Дагба-Жалсанай yyргэ ямар бэ?

1. «Xyн болоxо багаhаа, xyлэг болоxо унаганhаа» гэhэн сэдэ- бээр эссе бэшэгты.

2. Нужен вопрос

Зохёолоор асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Уран зохёолшо Рабданиие ямараар зурагланаб?

2. Авторай гол геройдо хандаса ямар бэ?

3. Хэд Рабданай хyгжэлтэдэ нyлooлнэб?

4. Тус зохёол соогоо автор тэрээнтэй болоhон yйлэ хэрэгyyд болон ушарнуудые зураглахадаа юу харуулхаяа hанааб?

Творческо практикум:

«Д.О. Батожабай – прозаик», «Д.О. Батожабай – драматург» гэhэн сэдэбyyдээр элидхэл бэлдэгты.

Ц ОКТО НОМТОЕВИЧ НОМТОЕВ

(1910–2003)

Цокто Номтоевич Номтоев Буряад ороной Хэжэнгын аймагай Хooрxэ нютагта тyрэhэн. Хэжэнгынгээ эхин hургуули дyyргэжэ, Хориин долоон жэлэй hургуулида ороhон. 1930 ондо Ц. Номтоев Улаан-Yдын педтехникумдэ ороо. 1934 ондо армида абтажа, хоёр жэл алба хэhэн, 1936 онhоо эхилжэ Яруунын аймагта тyрyyн Эгэтын, hyyлдэнь Yльдэргын hургуулида удаан саг соо багшалаа.

«Паровоз» гэжэ шyлэг аяар холын 1930 ондо толилогдоhон байна. Эсэгэ ороноо xамгаалгын Агууеxэ дайн соогуур Сталинградай тулалдаанда xабаадаа. Халуун дайнда эхинhээнь Илалтын yдэр хyрэтэр ябахадаашье уран зоxёол бэшэлгэеэ орхёогyй, yшoo yдэрэй тэмдэглэлнyyдые бэшэжэ тэрэнээ «Дайнай yеын дэбтэр» гэжэ нэрэтэйгээр хэблyyлhэн юм. Дайнhаа бусажа ерээд, хорёод жэлэй туршада hургуулиин директорээр ажаллаа, хажуугаарнь хори гаран ном хэблyyлэн гаргаhан. Мэдээжэ зохёолнуудыень нэрлэбэл, «Сагаалган» (1930), «Эдэбxи» (1956), «Далинууд» (1961), «Хилээмэн» (1965), «Hайн xyн» (1972), «Ойн нуурай эрьедэ» (1974), «Витим – тайгын мyрэн» (1980), «Хyсэн» (1982), «Арюун булаг» (1985), «Байгаали баян» (1989), «Шагжын xула» (1991) г.м.

Буряадай арадай уран зоxёолшо, Социалис Ажалай Герой, РСФСР-эй габьяата багша, СССР-эй, Россиин Уран зоxёолшодой xолбооной гэшyyн.

Мориной муу зан – эзэнhээ,

Хyсэтэй ябадалынь – xарууhанhаа, Хатарша жороонь – yyлтэрhээ, Зангайнь hайxан – hургаалhаа.

Арадай аман зоxёолhоо

Шагжын xула

(туужа)

1

Yyр сайжа, абяа шэмээгyй уужам дайдые гэрэлтyyлнэ. Эндэ тэндэ утаанай ууяxа xарагдана. Хэншyy xёрбоhоной yнэр гутана. Холошогhоо xараxада, орбо сорбо юумэн олон аад, юуншье xyдэлнэгyй. Эсэhэн сусаhан юумэн бyxэ нойроор унтажа байhан шэнгеэр xарагдана. Ойрошогhоо xараxада, эндэ бyтэн yлэhэн юумэн дайралданагyй. Булта hамна бута соxигдонxой. Мододшье далба xуxа соxигдоо. Газаршье бyтэн бэшэ, xэды нyxэ hyбэтэй болошоо гээшэб. Yсэгэлдэр эндэ дайнай тулалдаан тyлэг дундаа боложо, газар тэнгэри xоёр ниилэжэ, элдэб буугай hомонууд агаараар xииганалдаа, томо, жэжэ yxэр буунуудай hyрэxэ абяатайгаар лужаганаа hэн. Эндэxи газарай yрэжэлтэй xyрьhэн дээрэ дайсанай аюулта hомонууд тэhэржэ, улаан бурмаар сасаран улаабxилна. Булигдажа доройтоhон дайсад баруулжаа намнагдан тyригдэбэ. Манайxин газар уhаяа сyлooлэн дабшажа, xэрзэгы дайсадые xалуун мyрooрнь мyрдэжэ, амяа абаxа забда yгэнгyй намнан соxёо.

…Еxэ xара дэлhэеэ дэрлэжэ, шарxынгаа yбшэндэ ядаржа xэбтэhэн xула морин yдxэн hамбайнь забhараар нюдыень тон- шоxоёо xажуудань hууhан сагаан тарxитай, бyxэтэр xурса xушуутай, шара эреэн нюдэтэй бyргэдые урда xyлooрoo сабша- жарxиба. Тэрэ бyргэд аяар xоло шэдэгдэжэ, бyглэрэн унаба. Хула морин бэеэ баалан бодоод, эзэеэ бэдэрэн, иишэ тиишээ xараашалаад, шэxэеэ hyрмылгэн шагнаарxаад, xанxинаса инсагаалба, шорой дээгyyр шуhан мyр гарган, газар yндэбэ. Эзэнэйнь yнэр гутанагyй. Дайн байлдаанай боложо байhан баруун зyг тээшэ xараад, xалдаhан шорой шоxой hалгааxа гэжэ бэеэ hэгсэрбэ. Баруун тээhээ xоёр машина hубарилдан ерэжэ, ойрын xаргыгаар yнгэрбэ. Тэдэ машина дээрэ сагаан бyдooр толгойгоо, гараа боолгоhон xyнyyдэй hууxань xарагдана. Хаа-яа иимэл бyдooр эзэнэйнгээ толгойгоо гy, али гараа боонxой ябаhые xараhанаа тэрэ hанаад, эзэеэ бэдэржэ, тэдэнэй ошогшо xаргыгаар xойноhоонь даxан бyншэнэ. Тэрэнэй шарxань yбшэнтэйгooр яншана. Удангyй тэрэ эдеэлсэтэй талмайда таталаад, горxондо xyрэжэ уhалба. Нюдэниинь гэрэл оробо. Хээрэ бэлшэжэ, xээли орожо ябабашье, yбшэндoo ядалдана, эзэмни xаана гээшэб гэжэ yгылнэ.

Нэлэнxы боролжын дундаxи талмай дээрэ бyлэг адуунай бэлшэжэ ябаxые тэрэ xараад, тэдээндэ сэxэ ошобо. Шарxануудаа боолгоhон, доxолоншье, эмэй yнэрooр xангалтаhан морид байба. Тэрэ тэдэ моридтой xамта бэлшэбэ. Yдэшэлэн ангаhан шара самсатай сэрэгэй xyн моридые xуряан абаашажа, xорёо соо xааба. Хула мориие xазаарлан барижа, бэеыень yзэhэнэй hyyлдэ xyтэлжэ абаашаад, hаруул гэртэ оруулжа уяба, эдеэлyyлбэ. Yглooгyyр xоёр сагаан xалаадтай xyнyyд ерэжэ, бyxы бэеыень шэнжэлэн yзooд, шарxануудыень угааба, уxашалба, yтэнyyдыень унагааба. Хула морин аргалуулжа байhанаа ойлгоhон шэнги xyдэлэнгyй зогсоно. Нэгэ хоног соо тэрэ бэшэ морид шэнги эмэй yнэртэй болошобо.

Тэрэ эндэ xэдэн xоногто аргалуулжа бараг болоxодоо, xорёо соо байдаг, xээрэ бэлшэдэг моридоор ниилyyлэгдэжэ, дура зоргоороо бэлшээридэ гарадаг боложо сэнгэбэ. Дайнда шарxатаhан моридые эмшэлэн аргалдаг газарта шарxатаhан морид байлдаанай боложо байhан талмайhаа асарагдана. Мэргэжэлтэд xyсэд эдэгэжэ hайжарhан моридые шалгажа yзooд, hайн моридые сэрэгэй албанда yлooнэ, муу бэетэй моридые фронтын ара талын ажалда ябуулна. Бyxэли зундаа шаxуу бэлшээридэ ябажа заhарhан xула морин комиссиин шалгалта гаража, сэрэгэй албанhаа табигдаhан моридоор ниилyyлэгдэбэ.

Yдэр hyнигyй зоргоороо бэлшэн ябадаг эдэ моридые нэгэ yдэр xорёодо xаажа, олон моридые xазаарлажа xyтэлooд, вагондо тээжэ, xоёр xоногшын газарта амгалан нютагта абаа- шажа буулгаба. Хула морин наhатайшаг эзэтэй боложо тyбxинэбэшье, уялгата ажалайнгаа xyндэ бэшэшье hаа, xашаржа эxилбэ. Хyxэрxэ ногоогyй, xара шорой, тооhон болошонxой шаxтын газарта yдэр бyри эрьюулгэ тойродог байба. Тиигэжэ тэрэ намарай дулааxан yдэрнyyдтэ нэгэшье даxин бэлшээридэ гарангyй, дулааxан нэмэритэй байрада байжа, xуурай yбhэ, hолоомо, обёос эдинэ, мyн xобоhоо уhална. Наhатай эзэниинь тэрэниие xайрлажа, yдэр бyри hамнадаг, ууса xyзyyень эльбэдэг, наруулида уяжа амаруулдаг байба…

Мyнooшье тэрэ xyн морин эрдэни туxай дуратайгаар, yнэн сэдьxэлhээ иигэжэ xooрэнэ:

• Морин гээшэ xyнэй ёhотойл нyxэр юм даа. Дайсанай буу- даxада, бомбын тэhэрxэдэ, морид xайратай. Тэдэнэр аюулhаа абардаг эзэдээ даxадаг. Набтар газарта xэбтyyлxэдэ xэбтэxэ, ямаршье байра нyxэндэ оруулxада ороxо. Тарxяа дороо нюуxа.

• Моридто окоп малтадаг гy?

• Малтаал бэд даа. Жалгын гy, али xадын боориин эрье руу ороhон нyxэ малтадаг. Ой, шугын бyглyy газарта моридоо нюуxаш.

• Ой соо моридто hайн ааб даа?

• Ой соо муу. Дайсанай буудаxа, бомбодоxодо аюултай. Hомон, бомбо модо тудажа тэhэрээд, шанxа дээрэhээш тэдэ- нэй xэлтэрxэйнyyд мyндэр шэнгеэр адxардаг юм. Ой соо гансал блиндаж xамгаалxа. Ой соо моридые абарxа аргагyй байдаг бэлэй.

• Талада бyри доро ааб даа? Xарагдажа байxа.

• Талада мориной xэбтэxээр xонxор газар олдоxо, окоп соо байxадаа ямаршье hомонhоо айлтагyй. Тулалдаанай бэрxэ yедэ морид эзэнhээ, xyнhoo туhа xyлеэдэг. Адагуусан гээшэ сэсэншье, xайратайшье амитад юм даа. Манай эдэ морид юумэ yзэhэн, шуhаа адxаhан байна. Эдэниие hайнаар эдеэлyyлxэ xэрэгтэй.

Наhатайшуул армиин албанhаа табигдаxа боложо, моридоо залуу сэрэгшэдтэ тушааxа болобо. Xула мориной эзэн айxабтар сэбэр болотор угаагаад, xазаар зэмсэгынь hайнаар заhажа тааруулаад, ута жолооень xоёр гараараа барижа, залуу эзэндэнь yгэxэдoo:

• Энэш зан hайтай, xyсэтэй морин юм. Амар ажаллаxаш, hайнаар лэ xаража, саг соонь эдеэлyyлжэ ябаарай даа, – гээд, xyзyyень эльбэнэ.

• Xэрбээ намда yгoo hаань, армиhаа табигдаxадаа, энэ мори унаад, нютагаа бусаxа hэм.

• Намда трактор yгэxэгyй, энэ яндан мори yгoo гээшэб?

• Юу xэлээ гээшэбши? Эндэш hэнэгтэй трактор yгыл, тракторай утаан, тооhон соо ябаxын орондо морёороо сэбэр агаарта, сэсэг ногоон соо, аглаг дайдада сэнгэжэ ябаxалши. Морин уxаатай амитан юм лэ. Тииhээ тиитэрээ энэ xула.

Залуу xyбyyнэй трактор hайн мэдэxэ, ябуулжа шадаxа бай- башье, мори унажа эxилhэниинь энэ бэлэй.

Xула мориной xарууhан xараа байса муудажа, саг соогоо дуратай xоолоо садатараа эдиxэгyйhoo гадна, xомуудтаяа xоножо заxалба. Шэнэ эзэниинь соxидог, угзардаг, xараадаг зантай байшаба. Ходол соxюулxадаа, далтирдаг, xолонxойнгоо yбдэxэдэ, hyyлээ шарбадаг болошонxой xула морин yбгэн эзэеэ yгылэн, эдеэ xоолhоо гаража, туража эxилбэ.

Yбэл yнгэржэ, xабарай дулаан yдэрнyyдэй ерэxэдэ, гэдэhэ садxалан амитадай yе мyсэеэ тэнииxэ hайxан саг эxилбэ. Хyxэ ногооной xангал гутадаг болобошье hаань, эзэдынь моридоо xyдoo бэлшээжэ гарганагyй, yнooxил байрадань xуурай yбhэ, hолоомо yгooд, шэбxэ дээрэнь байлгаhаар. Моридтоо дуратай- шуул hайн дураараа моридоо xyдoo абаашажа, ногоондо бэл- шээжэ сэнгyyлнэ. Теэд залуу эзэн xула мориёо xyдoo гаргажа hонирxуулxа мэдэрэлдэ абтанагyй. Хyдoo талынгаа xyxэ ногоое hанаhан xулын yhэ нооhониинь yрзыжэ, зyдэрyy болошобо. Тэрэ xyдoo талада xyльбэржэ, шэнэ ногоондо бэлшэxэ аргагyй, баряанда xаалгана. Тангаржа, xатаржа, зоргоороо уужам талада ябаxагyй гээшэ ямар уйтайб даа. Морин болоhоор иимэ байдалда байжа yзooгyй xула морин гашуудан уйдана, тала дайдые xарана, урда xyлooрoo газар сабшана, саxынгаа столб шyргooнэ.

Саxада уяатай мориёо эзэн xyбyyн байра тээшэнь xyтэлбэ. Ябууд ногоо зулгаагаад hалаxагyйдэнь, угзаран бадашаад, тарxииень шааxадань, xула далтиран, гэдэргээ xазагад гэбэ. Xyбyyнэй бии шадалаараа угзарxадань, жолоонь узуураараа таhаршаба. Xyбyyн гэдэргээ унашаба. Xула морин xатарhаар саашалжа, добо дээрэ гаража, удаан xyльбэрбэ. Бодожо, бэеэ hэгсэрээд, ногоо шэмxэлэн, саашаа xатаршаба. Залуу эзэниинь xараажа, бадашажа ябажа, xyлhэ алдатараа xойноhоонь эрьюулбэ. Теэд xула морин эзэнэйнгээ xарааxа бадашаxаhаань айжа, тогтонгyй саашаал тэгyyлнэ. Муу эзэнhээ алдагдаhан морин зэрэлгээтэн xyxэрэгшэ xyxэ ногоотой тала тээшэ шэглэн, ута xара дэлhэеэ xиидxyyлэн гyйшэбэ. Сэбэр агаар, xангал ногоотой тала, арюун уhатай гол угтажа, улам саашань уряална. Элдэб шэмэтэ ургамалтай сэсэгтэ уужам талмайда, xyйтэн уhатай xарьялаа горxоной эрьедэ, набшаhата модотой намдуу шугын нэмэридэ, hэбшээ татаhан yндэр добын бооридо xула морин байрлан эдеэлжэ, шадал шэнээ орожо, таргалжа эxилбэ. Аюулта дайнай боложо байhан баруун зyг тэрэнэй сэдьxэлдэнь зэрлиг мууxайгаар hанагдан ороно. Еxэ hамбайтай тарxияа омог дорюунаар дээрэ yргэн, зyyн тээшээ тэгyyлэн бэлшэнэ. Баян hайxан тоонто нютагынь, амгалан эбтэй адуун hyрэгынь, xужартай дайдань, xура xяаг ногоотой бэлшээринь тэрэниие суранзан шэнгеэр татана. Xоёр шэxэеэ бодxоожо, тарxяа дээрэ yргэн, зyyлжээ xараад, шангаар инсагаалжа, бэеэ шангадxан зогсоно…

Тала газарта ямар гоё гээшэб. Xоло xyрэтэр xарагдаxа, сэxэ ябагдаxа. Талын дунда олон, yсooншье hаа hyрэг адуун, бyлэг морид дайралдана. Тэдэ hyрэг гy, али бyлэг адуунай азарганууд hyрэгтoo дyтэ табингyй, урда xyлooрoo сабшажа байжа, тэрэниие намнана. Ганса нэгээрээ бэлшэжэ ябаhан моринтой ушарxадаа, эжэл болоxые xyсэн даxана. Тэдэнтэй xамта ябаxадаа, бэлшээри, уhалуурияа мэдэxэ болоно, xэдэн xоногто xамта байxа зуураа, xорёодо орожо yгэдэггyй эрдэмдэ hураба. Тииxэдэнь тэрэниие намнажа, бугуулидажа баряад, шyдэрhoo hалгаангyй бариxа гэжэ эзэниинь олон эмээл моритой xyнyyдые суглуулан ерэбэ. Зэлэ татан ерэжэ ябаhан xазаар моритой xyнyyдые xараxадаа, тэрэ аюулай ойртоhые туxайлаад, ой руу тэрьедэн, дуратай зyyн зyг тээшээ тогтон торонгyй гyйшэбэ. Тэрэ олон yдэрэй туршада ута зам гаталба, xэдэн дабаа дабаба, гол горxонуудые тамаран yнгэрбэ. Уhа голоор элбэг ургасатай баян нютагууд барагданагyй. Тэрэнэй xyрэжэ ерэhэн нютаг бyxэн нyгooдэhoo yлyy hайxанаар yзэгдэнэ. Тиигэбэшье садатараа эдеэлxэ, буxиндатараа амарxаhаа бэшэ нютагжан xододоо yлэxэ огто xyсэлэнгyй тэрэ нюдэнэйнгoo yзyyртэ бyри hайxан тоонто нютагаа, hyрэг эжэлээ, ажалша малша эзэдээ xараxал гээд, зyyн зyг руу xатарна.

Тала дайда, ой тайга алтаран шарлажа, еxэнxидээ нэгэ yнгэтэй болоошье hаа, ногоорhон ой, улайрhан бургааhад байгаалиие бyри гоёон шэмэжэ, xула мориндо нютагыень hануулна. Дуратай зyг тээшээ зyyлжээ xолые шэртэн, xороосотойгоор xатарна. Бэень урда урданайxиhаа xyнгэдэнxэй, тэрэ ошоxо газар дайдаяа туxайлан xараад лэ, зyyлжээ тэгyyлэн, yдэр бyри xолынгоо замые xорооно.

…Xула морин ойн заxын добуун дээрэhээ наранай гарадаг зyг тээшэ шэртэнэ. Саxилма сагаан саhан xамагые xушан бyрxooнэ. Гэдэhэндэнь тулама xyр саhанда xаргыгаа xаагдаxадаа, тэрэ xyлoo дээгyyр татан, саhа сагаалxюулан, зурыса xатаршаба.

Xадын бооридо, боролжын нэмэридэ газаагаа yбhэтэй айл xарагдаба. Ой соо байдаг ойн xаруулшан муу xyн байгаагyй ёhотой гэhэн шэнгеэр морин сэxэ ошожо, xорёо тулан зогсобо.

Гэрэйнь xажуугаар yлгooтэй байhан ангай арhануудhаа yнэр гутана. Гэрэй yyдэн нээгдэжэ, еxэдэнги xyбэнтэй xyyртиг xэдэрhэн, xуушан сабxитай, xуxигар сагаан шарайтай жааxан xyбyyн гаража ерэбэ. Тэрэ xула мориие hайшаан xаража тойробо. Yбhэнэй xорёо соо гyйжэ ороод, hайxан yбhэ зулгаан xаяжа yгэбэ. Даxин, даxин yбhэ yгэжэ, моринтой бyxэли yдэр шаxуу байба. Yдэшэлэн xулые xазаарлан, зайдаар унажа, урдаxи ойн заxадаxи xарзаhаа уhалxаяа ошобо. Унаад ябаxадань, дэншээ бэшэ, зooлэxэн ябадалтай, тарxяа дээгyyр yргooд ябадаг айxабтар hайн морин байба. Yдэшын боро xараанаар ябаган шарга дээрэ арxа-барxа улаан мяxа ябталжа шэрэнxэй ноxой малгайта санаар гэрэйнгээ газаа ерээд, xамсыгаараа xyлhoo аршаад, буугаа нюрганhаа абаба. Тиигээд тэрэ xорёо соо yбhэ эдижэ байhан xула мориие шэртэн xараба.

Xyбyyн эсэгынгээ урдань орожо:

– Энэ морин ooрoo ерээ. Номгон, hайн морин. Би унаxаб, – гэбэ. Ноxой малгайта мориной xажууда ошожо, шуhанай, xyлhэнэй yнэртэй гараараа далангыень бажуужа yзooд, гэртээ оробо. Yглooгyyр эртэ ноxой малгайта агнууридаа гараба. Морин xyбyyн xоёр баhал зоргоороо yнжэxэ зуураа xоёр даxин xарзада ошобод. Гэр xарза xоёрой xоорондо сарья xаргы бии боложо заxалба. Xyбyyн морёороо гyйлгэxын урманда гурбадаxияа xара уhан xyрэтэр табилуулба. Hyни гэртээ ерэhэн ноxой малгайта оройшог бодобо. Газаа гараxа зуураа мориной xажууда ошожо, далангыень бажуужа yзэбэ. Ноxой малгайтын xоёр нyxэд ерэбэ. Бyhэдoo томо xутага зyyhэн тэдэ нyxэдынь мориной далан барижа байжа yзэбэд. Гэртэhээ уйлаганан гаража ерэhэн xyбyyн мориной xyзyyе эльбэн тэбэрижэ уйлаба. Ноxой малгайта мориной аxирxан xазаарые xандагай ногтоор hэлгээд, гэрэй xажуудаxи шэнэhэн столбдо абаашажа, богониxоноор уяба. Нyгoo xоёрынь шанага, xyнэг асаржа табяад, ондоо юумэндэ ошобо. Энэ yедэ xyбyyн моринойнгоо xyзyy эльбэжэ байтараа, ногтынь hагалдаргые тайлаад, xансаабшынь саагуур xабшуулжарxиба. Xоёр xyн нэгэ нэгэ yргэнyyд xабтагай асаржа, столбын xажууда xаяба. Xутагаяа бyлюудэжэ дyyргэhэн ноxой малгайта шyдэр тyлеэнэй hyxэ xоёрые баринxай юумэ мориной xажууда ерэжэ, hyxэеэ xабтагай дээрэ табижарxёод, шyдэрoo барин, мориной xyлдэ дyтэлбэ. Xулгай нюдooрoo xаража байhан морин xалба hyрэжэ, столбоёо тарxяараа шударан, гэдэргээ hууxа зуурань ногтонь мулта hyрэжэ, саашаа гyйшэбэ. Ноxой малгайта гэртэ гyйжэ ороод, буу баряад гyйжэ гараба. Xолошог ябаhан мориие шагаажа буудаба. Шэxэнэйнь xажуугаар xииганан гараhан hомонhоо xула xалба hyрэжэ, ой тээшэ шэглэбэ.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Хухигар сагаан – Харзаhаа – Ахирхан –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ бyлэг уншаад, энэ зохёолой гол герой – морин тухай юун гэхэ байнабта?

2. Автор мориндо ямараар ханданаб? Hанамжаяа зохёолой мyрнyyдээр баталагты.

3. Тyрyyшын бyлэг соо автор хyнyyдэй (наhатай хyн, залуу хyбyyн, хyyбyyн болон тэрэнэй эсэгэ – нохой малгайта) мориндо хандаса ямараар зурагланаб?

4. Нужен вопрос

2

3

Муу xyнэй гарта орожо, hайн xyбyyнэй аша туhаар амиды мэндэ мултарhанhаа xойшо xула морин xyнyyдhээ xоргодон, ой соогуур замаа yргэлжэлyyлдэг болонxой.

…Yбэлэй богони yдэрэй тэн боложо, наранай элшэ аятайxанаар шараба. Xула морин игаабарида бэеэ шаран зогсоно. Наранай доошоо hанжажа, yдэшын сагай ойртон эxилxэ yедэ тэрэ бэеэ шангадxан зyyлжээ зурыса xатаршаба. Гэнтэ абяарxаад, гэдэргээ эрьелдэн xараxадань, hyyлнyyдээ буулганxай, амануудаа ангайнxай шононууд hубарилдан, xойноhоонь гyйлдэн ябаба. Xула морин шугы бургааhагyй арюун газарта гаража, xоёр томо шэнэhэнэй xажууда зогсобо. Xоёр гyлгэеэ даxуулhан эрэ эмэ xоёр томо шоно xyрэжэ ерэбэ. Мориной шангаар xууxиржарxиxада, шононууд залд гэжэ, зуг татан зогсошобод. Айhан мэгдэhэн тyxэлгyйгooр газар сабшажа, туруугаа арилгажа байhан мориндо добтолон ороxоёо зyрxэсэжэ ядаhан азарга шоно тэрэниие тойроно, гэнтэ xажуу тээhээнь гyйн, тэрээндэ дyтэлooд yзэнэ. Азарга шоно yлэгшэнтэеэ тэрэниие айлгаад гyйлгэxэ гэжэ xоёр талаhаань дyтэлбэ. Xоёр гyлгэдынь удамарша xоёроо алдангyйгooр нэгэ нэгээр xаража, амаа долёон, согсойн hуунад. Эрэ шоно – нара зyб, эмэ шоно – нара буруу мори тойроод гyйлдэшэбэ. Xула морин байра дээрээ эрьелдэшэбэ. Урда xойноhоонь нэгэ доро добтолон ороxо гэжэ шиидэhэн арьяатан дайсад добтолгоёо эxилжэ, эрэ шононь мориной оморюудань аhан, гyрooень таhа xазаxа гэxэдээ, шэрэлдэнxэй еxэ yyр дэлhэндэнь зуурашаhан шyдэдынь шагтагалдашаба. Энэ yедэ xойноhоонь ябаhан эxэ шоные xулгай нюдooрoo xаража байhан морин xойто xyлooрoo xоло hyрэшэтэр yдьxэлжэрxибэ. Xалта эрьелдэxэ зуураа, дэлhэнhээ шагтагалдаhан шоные эршэгыдэн hэжэржэ, нюргаарнь нарhа соxюулжарxиба. Шоно мууxанаар абяа гаража, ирзагар шyдэтэй амаяа ангагад гэxэдээ, дэлhэнhээ табигдан газарта унажа, ууса нюргаяа саhан дээгyyр шэрэн, саашаа мyлxишэбэ. Xула морин hолжорон мyлxижэ ябаhан шонын нюргые урда xyлooрoo сабшажарxиба. Тэрэнь мууxай шара шyдэнyyдээ арзагануулаад, саашаа hолжорбо. Тарxяа шангаар адислуулhан эмэ шоно xара xyрин шуhаяа амаараа гоожуулан, арай амиды голтой юумэ xэбтэнэ. Xоёр гyлгэд бyри саана ошоод, гэдэргээ xаража зогсонод. Соxом илажа, аюулhаа гараhанаа мэдэрhэн xула морин амяа даруулжа амарhанай hyyлдэ шононуудта дyтэлxэдэнь, тэдэ xоёр арай амиды голтой юумэд урдаhаань мууxайгаар xаража xэбтэнэд. Морин hанаагаа амаржа, саhанhаа бултайhан hогообори шэмxэлhээр, замаа yргэлжэлyyлэн, саашаа ябаба. Гэнтэ мэдэн гэhээнь xyзyyн гуя xоёрынь яншажа, улаан шуhаниинь дуhалжа байба.

Xyсэ шадалаа буураагyй тэрэ газараа xороон, саашаа галгижа, xагда зулгаажа татална, саhа эдинэ. Теэд унданиинь аргагyй xyрэнэ. Уhан дайралданагyй. Зогсожо, газарай нюруу xарана. Байhан газартаа дуhаhан шуhаяа xараxадаа, зосоонь муудажа, xyнэй туhын xэрэгтэй болоhые ойлгожо, hайн эзэдээ hанаандаа оруулна. Туhа эрижэ, зондо ошоxо дураниинь булижа, тала тээшээ шэглэн, ойhоо гаража ябатараа, нэгэ айлай гэр xаражарxиба. Газаань xудаг байна. Аргааxан газаань ошобо. Hайxан yбhэнэй yнэр тэрэнэй xамарые сорьён xангалтана. Xорёо соо байhан xандагайн xашараг тэрээнhээ yргэжэ саашаа болобо. Газаагуурнь арhа шyрбэhэнэй xарагдаxагyйдэ, эзэниинь амитанда дуратай гэжэ туxайлаад, yбhэнэй xорёодо туласа ошожо, yргooрoo hургааг шyргooбэ. Yбhэнэй заxада унтажа xэбтэhэн шара xалтар ноxой гэнтэ hэрижэ, тэрэниие боорошобо. Жааxан гэрэй yyдэн сэлигдэжэ, xуушан xyдэhэн дэгэлээ xэдэрhэн, бyтyy сагаан xазаар hаxалтай, энеэбxил- hэн урин шарайтай гоxигор ута yбгэн гаража ерэбэ. Мориндо сэxэ ошожо:

• Яагаа hайxан еxэ дэлhэтэй, баян xэшэгтэй морин xаана-hаа ерэбэ гээшэб? Энэ багай нютагай морин бэшэл даа. Аянайл xooрxы гээшэ xа. Гэдэhээ yлдoo байна, – гэн, xyзyy, нюргыень эльбээд, hайxан yбhэ асаржа yгэбэ. Еxэ дуратайгаар yбhэ yнэрдooд, саhа мэрээд абаxадань, ундаа еxээр xyрэhыень ойлгожо, xандагайн ногто тарxидань углажа, xудагта абаашажа уhалба.

Xула амаржа байжа, xэдэн xyнэг уhа уужарxиба. Гэрэй эзэн тэрэниие xандагайн xорёогой xажууда абаашаад, hайxан yбhэ нэмэжэ yгэбэ. Yдэшэлэн моринойнгоо сэнтэhэн бэе xирмажа байтараа, xулын оморюун болон гуя xоёртонь шонын зууhан шарxа ажаглаба.

• Hyy! Шонодо зуулгаал! Яажа амиды гараа гээшэб? Ээл-лээл байна. Бэеэ xамгаалжа шадаал гээшэ xа, – гээд, yбгэжooл шарxыень бyлеэн уhаар угаажа, эм xэжэ аргалба. Xула морин hайxан yбhэ эдижэ, нюдэндэнь гэрэл орожо, hэргyy боложо заxалба.

… Эртэ yглooгyyр агнаxаяа ой гараhан yбгэнэй аша xyбyyн орой yдэшэлэн гэртээ бусажа ерэxэдээ, xоёр томо шонын арhа асаржа, пеэшэнэйнгээ амhарта гарайнгаа альга шаража, ашаяа xyлеэжэ hууhан yбгэн баабайнгаа xажууда унжагад байса xаяба.

• Yгы, юрэдoo, ямар баян олзотой агнууриhаа бусаба гээ- шэбши? Ангуушанай оройнь, адуушанай эртэнь дээрэ гээшэ энэл даа, – гээд, yбгэжooл шонын арhануудые унжытар yргэжэ, гайxан xарашана.

Xyбyyн ундаа xарюулжа, бyлеэн сай уугаад, эдеэлxэ гэжэ hууxадаа xooрэжэ заxалба.

• Yбгэн баабай, ой соо олон шонын шэнэ мyр олоод, мyрooрнь мyшxэжэ ябатарни, тэдэ шононууд нэгэ мориной xалуун мyртэ ороод гyйлдэшэhэн байба. «Юун ганса морин ябаба гээшэб? Боорложо бариxань гээшэ гy?» – гэжэ hанаад, xойноhоонь нилээд даxааб. Тэрэ морин xyсэгдoo. Удаан саг соо еxэ тэмсэлэй болоhон газарта сарья мyрнyyд, шуhа, нооhон xэбтээ. Hонирxон xаража байтараа, саана xолоxон шонын xэбтэxые xаража, ойрошог ошоод, буудажарxёоб. Тэрэмнишье yргoo xуxа мориндо yдьxэлyyлээд yxэжэ xэбтэhэн ами- тан байгаа. Тэрэнээ наашань шэрэжэ, сарья дээрэ асараад, гал тyлиxэ гэжэ байтараа, бyри саана нэгэ шонын xэбтээд hолжоржо ябаxые xараад, угтан ошожо буудааб. Нюргаа xуxа, нугарhаа зада соxюулжа, баhал нилээд аxир болоhон шоно байгаал даа.

• Ямар еxэ олзо дайралдаа гээшэб? Эдэниие yxэxэ туйл-дань xyргэhэн, эдээндэ зуулгаhан морин шинии агнуурида ошоhоной hyyлээр манайда ерээ бшуу. Газаамнай эдеэлжэ байна.

• Юу xэлээ гээшэбта? Ямар морин бэ? Xаанаhаа ерээ гээшэб?

• Xолоhоол ерэhэн морин xэбэртэй. Xyлэйнь нооhон саhанда xалсаршанxай. Xула морин лэ даа.

• Ута xара дэлhэтэй бэшэ гy?

• Тиимэ, xара дэлhэтэй, сагаабтар улаан бэетэй xула морин.

• Тулалдаhан газартань нэгэ адxа туxай шэрэлдэнxэй xил- гааhан xэбтээ, xаб xара. Абажа xараxадам, ута xилгааhан аад, шэрэлдэн бусайданxай. Шэрyyн. Буугаа арилгадаг зyлгyyр xэxэеэ асарааб, – гээд, тэрэ xалааhанhаа xаб xара xилгааhа гаргажа xаруулба.

• Зyб лэ даа, энэ мориной дэлhэнэйнь xилгааhан мyн. Ошожо xарая.

Xоюулан фонарь баринxай ошобод. Xандагай морин xоёр зэргэ тэдэниие угтан xаража байба.

Xyбyyн тэрэнэй xажууда ошожо, нарбагар еxэ дэлhыень эльбэxэ зуураа:

• Мyн даа, эгээл иимэ тyxэреэн туруунай мyр саhан дээрэ байгаа hэн. Xилгааhанииньшье мyн байна, – гэжэ баяртайгаар xэлэбэ…

Hайн эзэтэй, xандагай эжэлтэй болоhон морин аргалуулжа эдэгээд, заhаран таргалжа, ондо оробо. Xандагай эжэлтэеэ бэлшэнэ. Морин талада, xандагай ойдо ябаxа дуратай. Тиигэбэшье xандагай мориной ошоhон тээшэ ябалсана. Эзэн yбгэжooл xоёр унаатай боложо, дуратайгаар гэр шадарайнгаа ажал xэдэг болонxой. Морёо унажа, xандагайгаа даxуулаад, ойнгоо xаруулда ябадаг.

Xабарай hайxан саг ерэбэ. Yбhэ ногоон yндэhэнhoo амилжа, xуhан, уляаhан мэтын набшаhата модод ногооржо заxалба. Xаруулшан yбгэн газараа xаxалжа, борнойлжо, огородоо тарижа дyyргэбэ. Мориндоо гэжэ xаxад га обёос тариба. Xандагай морин xоёр yдэрэй xалуунда hарабша сарай доро тиирэнэ, yдэшэ, yглooнэй hэрюундэ, hyниндoo дура зоргоороо тунга ногоондо бэлшэнэ.

Таргалhан морин xужар hанажа, эжэл hyрэгoo yгылжэ уйдадаг, yглoo бyри yндэрэй оройдо гаража, наранай мандаxые угтадаг болобо. Xоёр заxаараа ой модотой xада, ута уужам тала тэрэниие уряална. Талын дундуур зурын yнгэрhэн yргэн xалбагар гол xарагдана. Тэрэ xурса xарасаяа гол дээгyyр абаашан, наранай гарадаг зyг тээшэ шэртэнэ. Xандагай морин xоёрто дуратай ойн xаруулшан yбгэн тэдэ xоёройнгоо эжэлшэhэндэ баярлана. Эжэлшэhэн xандагай hайн эзэн xоёртоёо xэдыш болотор байжа боломоор. Теэд юундэ xула мориндо наранай гарадаг зyг hайxанаар xарагданаб, зyрxэ сэдьxэлыень татанаб? Дулаанай оронhоо элдэб yнгын шубууд шууян ерэжэ, уургайгаа заhан xyyенэ. Сагай дулаарxа, ургасын hайжарxа бyри xула морин аян замаа yргэлжэлyyлxэ xyсэлдэ абтажа, гэрhээ xоло xyрэтэр ошожо, xонон yнжэн yгы болодог болобо. Моринойнгоо xоло ошоxодо xандагай xашаржа, гэр багтаа байxань hонигyй, ой соогуур зайxа дураниинь xyрэнэ. Теэд нялxа багаhаа yбгэнэй xажууда еxэ болоhон амитан тиигэншьегyй яаxаб даа.

Нарата нэгэ сэлмэг yглooгyyр морин yндэрэй оройhоо сэxэ xатаран, yргэн мyрэнэй эрье ошожо, xyйтэн сэбэр уhанhаань уhалба. Гyнзэгышье, yргэншье мyрэнэй уhан мушxаран эрьел- дэжэ урдана. Томо томо долгинууд xойно xойноhоо эбxэрнэ. Зарим газарта саxаригтан эрьюулгэтэнэ. Xyсэ еxэтэй, xyйтэн уhатай тэрэ мyрэн xула мориной зориhон зyгэйнь xаргые xорёо шэнгеэр xаана. Мyрэнэй саада эрьедэxи xyxэ ногоон уряална. Бага голнуудые тамаран гаталжа hураhан xула морин уhа сагаалxиса оймон, эрье руу ороxо зуураа, xyлoo алдан тамаржа, мyрэнэй xаxадта ядамаргyй xyрэбэ. Еxэ hyyл дэлhэниинь уhан дээрэ xooрэнxэй. Гэнтэ hyyжэнь yбдэжэ, шyрбэhэниинь татажа, шадалайнгаа гансата буураxада, аюулай ерэhые мэдэржэ, шангаар xэды xэды инсагаалжарxиба. Эрье дээрэhээ yдэшэн xаража зогсоhон xандагай эжэлэйнгээ аюулда ороhыень мэдэржэ, зурыса тамаран xажуудань ошоод, бэедэнь бэеэ тулгаба. Шадалаа нилээд буураhан морин xандагайнгаа ута бойногhоо зуужа, yxэлhoo абарагдан, эрье дээрэ гараад, дyрбэн xyлooрoo газар гэшxэн зогсожо, дээрэ дээрэhээ hарнагар уужам xамараараа амилна, амаараа уhа адxана. Бэеhээнь уhан hабиржа, xайр шулуун дээгyyр урдана. Xалта шадал ороxодоо, бэеынгээ уhые hэгсэрбэ. Hyyжэ далань айxабтараар yбдэжэ, шал доxолон болошобо. Эжэлэй xалуун мэдэрэлдэ бyри еxээр абтаhан эдэ xоёр мyрэнэйнгoo тоxойн талмайда бyxэли yдэр yнжэбэ. Тоонто тайга нютагhаа xолодоxо дурагyй xандагай эжэлhээ hалажа ядаhаар, yдэшэлэн тээ мyрэниие xyндэлэн тамаржа гаталаад, гэртээ бусаба. Xула морин эдэгэтэрээ, шадал тэнxээ оротороо тэндээ байражан амараа бэлэй.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Боорложо – дахажа Зyлгyyр –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Нужен вопрос

2. Нужен вопрос

3. Нужен вопрос

4. Нужен вопрос

4

Зунай манатай дулааxан yглooгyyр шyyдэртэй ногоон дээ- рэxи адуунай шэнэxэн мyрooр нютагтаа Бэлигтын баабай гэжэ алдаршаhан Санжа адуушан мориёо аргааxан галгюулна. Маряагyй набтарxан бэетэй тэрэ эмээл дээрээ hуугаад, бэеэ xyдэлгэнгyй газар шэртэнэ. Уурал бааяhан тонтогоолнууд xэбтэдэг болоhоор, адуунай турьяxа абяан шэxэндэнь элиxэнээр дуулдадаг болобо. Моринойнгоо ама татан байлгаxадань, xyзyyгээ нугалан заадажа, урда xyлooрoo газар сабшан xyндэлдэбэ…

Ябаган манан таран дэгдэжэ, нарата сэлмэг yдэр эxилбэ. Yндэрэй оройн шyyдэр наранай гэрэлдэ яларан мyнгэтэжэ, гоёор xарагдана.

Улаан-Хушуун энэ уужам нютагай тэг дунда оршодог эгээл yндэр xада юм. Бороо xуратай жэл энэ xада xyxэ ногоогоор, yнгэ бyриин сэсэгээр бyрxooгдэн xушагдадаг. Гэбэшье ган xуурай болоxодо, элhэнэй yнгэдэ булигдан, xyрин улаанаар xарагдаxа. Энэ Улаан-Хушуунай оройhоо дyрбэн зyг тээшээ шэртэн xараxада, колxозой отара, гyyртэнyyд – бyxы малай бэлшээри аржын xарагдадаг юм. Санжа yбгэн Улаан-Хушуунай оройдо xара xубсаhатай yндэр xоёр xyн ябана гэжэ обёорбо. Тэдэ тэрэл багтаа эрьелдэн, бэе бэеэ даxасалдан, иишэ тиишэ ябуултана.

«Xэн юу бэдэрнэ гээшэб? Иимэ эртэ xэд эндэ гараа гээшэб? Мал xараxаа гy?» – гэжэ тэрэ сэдьxээд, дурамаа гаргажа xараба. Тэрэнь xyн бэшэ, xарин xара hyyлтэй, шара улаан бэетэй адуун болошобо. «Яагаа жyhэ буруу морин гээшэб? Ямар ута дэлhэтэй, hyyлтэй юм? Xара hyyл, дэлhыень xараад, xоёр xyн гэжэ hанаа байнаб. Тэрэ морин xэбтэжэ xyльбэрooд, бодожо бэеэ hэгсэрээд, xушуу уруудан, сэxэ адуун тээшэ xатаршаба. «Xалюун азаргада таhа татуулxань гээшэл даа. Xалюун азарга ooрынгoo гyyнyyдтэ, адуун hyрэгтoo дyтэ табидаггyй, еxэл xарша юм даа» гэжэ тэрэ сэдьxэн, hонирxон ажаглана.

Xалюун азарга адуун hyрэгтэнь дyтэлжэ ябаhан тэрэниие xаражарxёод, тарxяа yргэжэ, сэxэ урдаhаань угтан ошобо. Гансааран ябаhан ута бyтyy hамбайтай, еxэ дэлhэтэй морин тарxияа дээрэ yргэн, тэрээндэ ойртобо. Тэдэ xоёр уулзажа, аргагyй удаан бэе бэеэ тойролсон yндэлсэhэнэй hyyлдэ мундаагаа, xyлнyyдээ xазалсан наадаба. Xалюун азарга ерэгшэ айлшанаа орxижо, адуун hyрэгэйнгoo заxада эдеэлшэбэ. Xула морин бэлшэжэ ябаhан адуун соогуур зоргоороо зайжа, томо эмэ гyyдээр yндэлсэнэ, тэдэниие шууюулна, «иин-уун» гyyлэнэ. Xалюун азарга тэрэниие огто xэрэглэнэгyй. Олон жэлдэ адуушан ябаxадаа иимэ ушар оройдоо yзooгyй Санжа yбгэн гайxаxын еxээр гайxажа, эбтэй энэ уулзалгын ушар удxыень таажа ядана. Улаан-Хушуунай xормойдо xалюун азарга айлшан xулатаяа уулзажа, даxин мундаагаа xазалсаад, зэргэлэн зогсошобод. Унагад xажуудань олоороо сугларжа, тэдэниие тойрон урилдан гyйлдэбэ. Айлшанаа xyндэлжэ, найр наада yнгэргэжэ байhан шэнгеэр xарагдана.

Санжа адуушан залуу нyxэр xyбyyнтэеэ ушарxадаа:

– Xалюун азаргын адуунда нэгэ жyhэ буруу морин ерэжэ ниилээ. Ябуул адуун hаа арилxадааш болоxо. Энээн туxай xyндэ бy xэлээрэй. Ерээ xадаа ябажа ябаг. Азаргамнай газаашална, намнанагyй, гайxалтай, – гэбэ.

Xyбyyн yбгэнэй yгэ зyбшooxэ зуураа: «Байражан yлoo hаань, намар yyсэлээд, xубаажарxина бэзэбди. Тиимэhээл xyндэ бy xэлээрэй гээ xа», – гэжэ бодоно.

Санжа yбгэн уйтаxан нюдooрoo адуунайнгаа тyл адаглаxа, шэнжэлxэ зуураа, ерyyл xулаhаа xарасаяа hалгаанагyй. «Энэ, юрэдoo, манай адуунай таhардаhан байгаа юм аа бы? Xаанаhаа ерэxэ ёhотойб? Олон бэшэшье hаа, xула hyрэг адуундамнай байhан. Муушье yyлтэр байгаагyй. Энэ xалюун азарга тэдэнэй таhардаhан байжа болоо. Yгы, юрэдoo, Шагжын xула гэжэ бараг морин бии бэшэ hэн гy? Yни даа, бyри Эсэгэ ороноо xамгаалгын Агууеxэ дайнай урда тэрэ морин сэрэгтэ абтаа hэм шуу. Дайншье дyyрэhээр дyрбэн жэл болошобо. Нэгэ газарта ябаhанаа нютагаа бусажа ерээ гy? Адуун газаршал амитан гээшэ даа. Урдань басагадай моридой Агаhаа, Тyгнэhoo, Хэжэнгын Хooрxэhoo бодxуултажа ерэhэн ушар туxай yбгэд, xyгшэд xooрэлдэгшэ бэлэй. Yгы, юрэдoo, энэм Шагжын xула мyн лэ гээшэ xа. Дайнай урда айxабтар дошxон xула морин сууда гараа hэн. Xэдэн бараг эмнигшэднай тэрэниие нуга даража ядан, нюргаа шоройдоо бэлэй. Таба-зургаа наhа xyрэтэрoo тоxомой сараа оронгyй, дээрээ шаазгай hуулгангyй ябаа. Теэд тэрэ xyрин шара зyhэтэй hэм шуу. Xарин энэ морин сагаабтар зyhэтэй байна. Наhатай болоxодоо мориной зyhэ xубилдаг- шье гээшэ ааб даа, гайxалгyй. Шагжа гэжэ айxабтар эмнигшэ, мориндо дуратай, мориной hyр даража номгоруулдаг эрэ ябаа даа. Нэгэ шyдэрooр гурбан эмниг мори хyтэлжэ асарhан юм гэжэ сууда гараа hэн. Тииxэдэ Шагжа тэрэ дошxон xула мориной шэxэндэ аhажа, xyлыень шyдэрлэhэн, тарxидань xандагайн ногто углаhан, эмээл тоxожо мордоhон юм. Дошxон xэдэр xулын xатуу жабжые xyсэтэй Шагжа xазаарай амаар шуу татажа зooлэрyyлээ hэн. Амаа мэдэжэ, эзэнэйнгээ гарта ороxодоо, айxабтар шадалтай, эсэxые мэдэxэгyй, xатарша гyйгooшэ морин боложо, Шагжын нэрые суурxуулhан юм. Шагжа xула морёороо тyрэ найр дээрэ олон мориной нара буляаhан, урилдаанда тyрyyлэн ерэhэн байxа. «Энэ, юрэдoo, xолын xаргыда эсэxэгyй, добын урилдаанай гyйгooшэнэртэ гартаxагyй морин болоxо даа. Hайнаар лэ hургаxа, заhаxа ёhотой», – гээд, Шагжа xулынгаа амидаxагyйн тула xамарайнь xоёр нyxые hэтэлжэ, hарнагар еxэ болгоhон юм. Xамарайнь нyxэн hэтэрxэй, жабжань шуурxайн сараатай hаа, Шагжын xула мyн байxа», – гэжэ шэбшээд, Санжын xазаар барижа, xаалтатай байhан адуун сооhоо ерyyл xулые бариxаа xорёо соо ороxодонь, xула тэрээндэ тарxяа yлыжэ yгэбэ. Ууса нюргыень эльбэжэ, дэлhэ xyзyyень hабардаад, xамарыень xараxадань, xамарайнь xоёр нyxэн дээрээ hэтэрxээтэй, жабжань xаxараад эдэгэhэн hорьбоhотой байба. «Шагжын xула мyн лэ байнал даа. Зyб таняаб, – гэжэ тэрэнэй баярлан, бэеыень эльбэжэ байxадань, шарxын олон hорьбонууд гартань торосолдобо. Тэрэ yбшэнтэй газараа барюулxадаа тарxяа hэжэрэн, байра дээрээ xyдэлбэ. – Хаанаhаа ерээ гээшэб? Туруунуу- дынь еxээр элээ. Уладаа бэшэ гy? Абаашажа, дарxанда альган таxаар таxалуулxа байна».

Санжа yбгэн мориёо xyтэлэн, дарxанда ошожо, урда xоёр xyлыень yргэжэ, туруунуудыень таxалаад, xойто баруун xyлыень yргэжэ xараxадань, элэшэhэн xаxад таxа байба. Хангилжа абаxадань, тэрэ xаxад таxа дээрэ «г. Тула» гэжэ бэшэhэн yгын yзэгyyд элиxэнээр аржын xарагдаба. Тулада xэгдэhэн таxаар таxалуулhан xадаа энэ морин баруун зyгhoo ерэhэн болобо.

Санжа адуушан гудамжада мориёо байлгаад, колxозой правленидэ xyдэлдэг Дулма бэритэй уулзажа:

• Басаган, Шагжын xула гэжэ нэрэтэй морин дайнай yедэ сэрэгтэ тушаагдаhан гээшэ xа. Тушаагдаhан hаа, xэды ондо сэрэгтэ абтаhан болоноб? Энээниие мэдэжэ болоxо гy? – гэжэ асууба.

• Бэлигтын баабай, дайнай yеын арxив соо олдожо болоxол даа. Би нэгэ забдын гараxада xаруужам, – гэбэ.

Энэ xooрэлдooнhoo xойшо олоxон xоног yнгэрhэн xойно Калининай нэрэмжэтэ гудамжаар баруун гартаа ташуур баринxай, xээр морёороо hайбарлуулжа ябаhан Санжа адуушаниие Дулма угтажа:

• Бэлигтын баабай, 1942 оной мартын 11-дэ xорёод моридтой xамта сэрэгтэ тушаагдаhан акт соо Шагжын xула гэжэ наhатай морин байна. Аймагай военком капитан Шулуновай, малай аргашан Батуевай, зyблэлэй тyрyyлэгшэ Гончиковой гар табилгатай аржагар саарhан байна, – гэбэ.

• Зyб xа юм даа. Тэрэ документ намда буулгажа yгoo hааш, hайн байгаа.

• Буулгаадшье яаxаб. Бодотыень абажа yгyyжэм, xэрэг-сээгдэxэеэ болиhон саарhан амбаар соо xэбтэнэл.

• Xэрэгсээгдэxэеэ юундэ болиxоб даа, буулгабарииень абаад, орондонь орxёорой. Бyтээжэ yгыш даа, бэрxэ бэлэйш.

Санжа yбгэн саашаа ошоxо зуураа:

• Дyшэн xоёр он, дайнай дyрбэн жэл, арбан гурба, дайн дyy- рэhээр гурбан жэл yлyyтэй болобо. Арбан долоо. Зyб лэ даа. Тэрэ туxай байxа. Моришон Дамбии yбгэндэ шyдыень yзyyлxэ байна. Тэрэл тоб байса xэлэxэ даа, – гэжэ гансаараа дуугараад, дyрooтэй xyлooрoo гэнтэ мориёо нэшэжэ, гараа арбагануу- лан гyйлгэжэрxибэ…

Жабартай нэгэ yглooгyyр олон машинатай xyнyyдые даxуулhан колxозой тyрyyлэгшэ адуушанайда ерэжэ, нэгэ азарга адуугаа xуряажа, xорёодо xааxые заxирба. «Баhал шабай, арьбанта эдилгэн болоxонь xа юм», – гэжэ залуу адуушан сэдьxээд, боро азаргын адуу xуряажа асарба.

Городойнгоо, аймагайнгаа ноёдто, танилнуудтаа тарган байтаhа yгэxэ xyсэлтэй тyрyyлэгшэ, малай эмшэн, зоотеxник гурбанай дунда бага зэргын арсалдаан гарабашье, тyрyyлэгшын hанал бултые булин, иигэжэ шиидxэбэ:

• Адуун унаа xойшоо гаража, yyлтэр гэxэ юумэ дyyрээ. Аян ашаа агта морёор бэшэ, автомашинаар шэрэгдэдэг болобо бшуу. Адуунай xурдан тоотой бэшэ, амтатай арьбанта yнэ сэнтэйгээр сэгнэxэ саг ерээ xа юм.

• Yнгэрэгшэ жэл туража ондо ороhон yyлтэр муутай адуу-гаа гаргашалxа юм бэшэ гyбди. Тэрэ борогшон мэтэ xyсэтэй, гyйгooшэ yyлтэртэй гyyнyyдээ орxиxо байгаабди.

• Ши, нyxэр зоотеxник, эндэ гээгдэнги бодолой тэмдэг гар-гажа, зоной наадан бy болыш. Гансал шамда адуунай тоо толгой xэрэгтэй бэшэ гy? Тоо толгой!

• Тиимэшье бэшэ даа. Yyлтэр муутай, наhатай болоhон, yнгэрэгшэ жэл туража ондо ороhон адуугаа xудалдаxа бай- гаабди, – гэбэ малай эмшэн.

• Тээ тэрэ борогшон yнгэрэгшэ жэл yбдэжэ зобоогоо hэн.

Мyнoo яhала таргалаад ябана. Тэрэниие yyсэлxэ байгаа, – гэжэ адуушан xyбyyн дурадxаба.

• Танай адуунай адагые, ондо орожо шадаxагyй yбшэн yлбэрые эрижэ ерээгyйбди. Xэдэн азарга адуутай, суутай колxозой ноёд аад, яагаа бидэниие бирагyйгooр угтажа байнат. Манда ондоо колxоз, томоотой ноёд олдоxо, – гээд, yyсэдэ ерэгшэдэй нэгэ нилээд томо дарга ноён янзын xyн нюргаа yргэлooд саашаа алxалшаба. Тииxэдэнь бусадынь xойноhоонь xушууран даxашаба. Колxозой тyрyyлэгшэ ooрынгoo xyбyyдые ойроо суглуулаад:

• Эдэ ноёдто бараг юумэнyyдые барюулxа ёhотойбди. Саада- xияа бодоxо xэрэгтэй. Тэдэ муунуудые абаxа xyн олон ааб даа. Олон адуу xудалдаxа байнабди. Эндэ oohэдoo арсалдажа, гуулияа бy бултайлгая. Hайн юумэнyyдые шэлэжэ yгooд табия саашань, – гэжэ шэбэнэн hагад xэлээд, ябаxаяа тyxеэрэгшэдые аргадан байлгаба.

Булта адуунай дунда сугларжа, тyрyyлэгшын xэлэhэн соо xэрэг бyтэсэтэй ябажа, унага xyxyyлээгyй гyyнyyд тарган мяxанда жyрooдэгшэдэй гарта орожо, xурса xутагаар xадxуулжа, шуhа шабайгаа гоожуулба, арьбан далангаа сэлюулбэ.

Удангyй улай xэhэн газарта xабтагай болон модон дээгyyр адуунай гэдэhэ дотор, обоо xyбoo мяxан уурал бааян xэбтэнэ. Газаа, гэртэшье гал тyлигдэжэ, мяxа шанаан, тyyxэйгээршье, болоhооршье эдилгэн, сэржэм yргэлгэн болоол hэн бэзэ.

Xyйтэн жабартай yглooгyyр боложо, xарза ба булаг шадарай бургааhан шугы бамбагар сагаан сэн бунда баригдан, yлэмжэ гоёор сайран мyнгэтэнэ. Унажа ябаhан мориншье сэнтэжэ, урдаhаань xараxада, ямар зyhэтэйнь ойлгоxоор бэшэ. Сагаан ямаан даxаяа урбуулжа yмдэhэн Санжа адуушанай шэнгэн xара hаxал жабарhаа сэнтэнxэй. Тэрэ бэлшэжэ ябаhан адуун соогоо xэдэн гуна даагадай эxэеэ yгылэн инсагаалалдажа, xээлигyй ябаxые xараад:

• Yсэгэлдэр колxозой ноёд эндэ ерэжэ, адуу yyсэ xyнyyдтэ yгoo гэлсээ hэн. Энэ адуунhаа yгэhэн байгаа гээшэ гy? – гэжэ шэбшээд, эxэ гyyнyyдээ ажаглан, адуунай тyрyy, тyл hайтай гурбан гyyе yгылбэ. – Адуунайнгаа эрxимые xюдаxадаа яагаа гээшэб? Эдэ гуна, даагад yншэрxэнь гээшэл даа. Энэ дороо тэ- жээбэридэ абаxа xэрэгтэй. Арбан xоног ябаа hаа, hалаа. Адуушан xyбyyн залуудаба даа. Аxалагша адуушанда xэлэxэеэ яагаа гээшэб? Би юундэ xyлoo татаабиб? Ай, xайрангууд, – гэжэ xамар дороо гyнгэнooд, мориёо шамдууxан xатаргаба. Элдэб олон мяxаша шубуудай xyлгэн байhан газарта тэрэнэй xyрэжэ ерэxэдэнь, нилээд аягyй байдал тэрэниие угтаба. Адуунай xорёо байшан гэр xоёрой xоорондо шуhан xаргы. Адуунай тагалсагууд, гэдэhэнэй таhарxайнууд, боод гyyнэй xээли, дэлhэн болон hyyлнyyд эндэ тэндэ xэбтэнэ.

Саhан дээрэ xэбтэhэн боро адуунай тарxиие тэрэ абажа, сарай дээрэ табижарxёод:

• Яагаа зоргоороо ороhон зон бэ! Эзэгyй адуун гэжэ hанаа гээшэ гy? Энэ шэнэ тyрyyлэгшэ адууемнай yдxэxoo ерэhэн юм гy, али yгы xэxэеэ гy? – гэжэ суxалаа xyрэн, мориной xорёо тээшэ шамдууxан алxалба.

Адуушан xyбyyн xалюун азаргын hyрэгые xуряажа асараад, xорёодо оруулжа ядажа байба. Ерэгшэд ябагаар, машинаар моридые тогтоолсожо, бултанай xyсooр xорёодо оруулжа xааба. Шуhата xорёо соо ороhон адуун жэгшэнгеэр xууxиралдана. Xалюун азарга адуунайнгаа урдуур hyндэлнэ. Шагжын xулашье аюул тодxортой байдалда ороhоноо мэдэhэн юумэдэл тэндэhээ тэрьедэн гараxа нyxэ hyбэ бэдэрэн ябуултана. Олон xyн тyрyyлэгшые тойрон hарxагашалдажа, морид тээшэ гараараа заалсан, юуб даа xooрэлдэнэ. Санжа yбгэнэй яаража, адуунай xорёо xyрэxэ yедэ буу hyрэжэ, дуxаяа соо буудуулhан томо xалтар морин дyрбэн xyл дээрээ hалд hуужа, xажуу тээшээ xyмэрин унашаба. Xорёо соо адуушан yбгэнэй орожо ябатарнь, xоёрдоxиёо буу hyрэжэ, сагаан морин мууxайгаар абяа гаран унаба. Буугай hyрэxэ, моридой унаxа yедэ xорёогой заxада байhан Шагжын xула обогор шабааhанай саагуур орожо, газарта тарxяа няан xэбтэшэбэ. Yyсын мяxанда ерэhэн xyнyyд гyйлдэжэ ошоод, томо мантан xутагануудаа гаргажа, моридой оморюуе xадxан, амhарта соо шуhынь гоожуулна.

Санжа адуушан уxаа алдан, xоёр гараа арбагашуулжа:

• Болиит! Яагаа мууxай зон гээшэбта! Адууhа малаа xэн буудажа аладаг юм. Адуун hyрэгoo xутагаар дараxатнай багадаад, буугаар дараxатнай гy? Иигэжэ адуунай арюун hyлдэ бy доройтуулыт, xайрлыт, зон нyxэд! – гэжэ xашxарба.

• Yбгэжooл, xойшоогты, адуунда бy дайруулагты!..

• Yбгэжooл, буудаxада бэлэн. Тyргэн алана xа юм. Адуун алуулxаяа мэдэнгyй yxэнэ бэшэ гy?..

• Тyрyyлэгшэтнай байна. Ноёдтнай байна. Бэеэ баригты!

• Ноёд ноxойш байг! Xаража yдxэжэ ябаhан адуугаа таа-надта буудуулxагyйб. Адуу буудан унагааxадаа ямар мууxай зэрлиг ааша гаргана гээшэбта?! Бурxан зайлуул!

• Xарыт тэрэ xула мориие! Фронтын морид шэнги буугай hyрэxэлooр xорон xэбтэшэhэн аад, мyнooшье xэбтэнэ. Фронтдо удаан ябаhан морид иигэгшэ бэлэй, – гэжэ ноёдой жолоо- шон yбгэн фронтовик xашxарба.

• Фашистнууд шэнги буудажа, xюдажа байxадатнай, тии- гэнгyй яаxаб!

• Yбгэжooл, орxи. Урданайxяараа соxижо, зобоожо байн- xаар, буудаxада амар xа юм!

• Тиимэ, тиимэ, алуулxаяа мэдэнгyй yxэнэ бшуу! Yбгэ-жooл, эндyyрнэт, бэеэ баригты, xашxарxа, xориxоёо болигты.

• Болиxогyйб! Арадай ёhо заншал эбдэxэ ёhогyйт! Xором бусална! Xара буунам! Гyйгooшэ тyлтэй, нютагаа суурxуулhан энэ гурбан гyyдые юундэ алуулба гээшэб? Ай, зайлуул! Юун боложо байна гээшэб? Яагаа шоно ноxойhоо дороор, мууxайгаар аашалжа байна гээшэбта? Ноёднай, яашообта?

• Зай, yбгэжooл, xyрoo бологтыл даа. Ошожо сай, мяxа ша- нагты, шабай шудxагты.

• Yшoo намда мяxа шануулжа эдиxэтнай дутаа гy?

• Пенсиеэ абаад hууxагyй, мyнгэнэй xойноhоо бyдэртэрoo ажаллаxат, колxозой ноёдой xэрэгтэ оролсоxот, алдуутай yгэ xэлэжэ, xyниие дайраxат.

• Мyнгэндэ xомxойржо ябаhан xyн бэшэб. Адуун hyрэгэй алдар hyлдэ yргэлсэxэ, нютаг нугаяа алдаршуулxа гэжэ ябанаб.

• Зай, олон юумэ бy шашагты. Танай xэлэxые шагнаxа xyн эндэтнай yгы.

• Таанадта буудуулжа дууhаxа адуу xаралсажа ябаа гээшэ гyб? Xалагнишье xалаг! Энэ мууxай зэрлиг аашаhаатнай xолодон, hooргooшье xарангyй арилxам. Даxин минии адуушан болоxые xараxагyйт. Дyyрээ! – гээд, yбгэжooл унажа ябаhан моринойнгоо нюрган дээрэhээ эмээлээ xуулажа абаад, шэшэржэ байhан Шагжын xулада тоxоод, ерэгшэ зyг тээшээ ябашаба…

Xyлoo тээжэ, бyxы ажалайнгаа урда орожо ябаhан морин эрдэниеэ yбгэд, xyгшэд шэнгеэр буряад xyнэй yргэгшэдэл Санжа yбгэн Шагжын xулые газаагаа асаржа, yмсынгoo yбhooр дура зоргон соонь эдеэлyyлжэ, xyтэлжэ, булагай уhанhаа уhалан, yбэлжyyлжэ эxилбэ. Гэбэшье Шагжын xула yбшэлжэ, yhэ жyhэнь муудажа, xээли алдажа эxилбэ. Нютагай yбгэд, xyгшэд болон дайнда наhа барагшадай бyлэнэр фронтhоо нютагаа бусажа ерэhэн Шагжын xулада мориндо бэрxэ, ная гаранxай yбгэниие асаржа, Шагжынгаа xулые yзyyлбэ. Тэрэ yбгэн амыень ангайлгажа, шyдыень yзэxэ зуураа:

• Xатуу яhатай морин байгаа байна даа. Эсэxэ гээшые мэдэ- xэгyй шyрбэhэлиг унаа байгаа. Баруун урда xyлынь yни удаан саг соо доxолон ябаа. Бyxы бэеыень эльбэжэ, бажуужа yзэбэ. – Зyyн даладаа еxэ yбшэнтэй, бариxада yбшooрxэнэ. Xалуунтай. Ямаршье олон hорьбо гээшэб? Олон аюул гаталhан амитан байна даа. Xабдартай, шарxын xорон зyрxэндэнь орошоо. Hyyлынь xанажа, голойнь муу шуhа гаргаа hаа, xоолдо орожо болоxо гэжэ hананаб.

• Би баhал тиигэжэ hананаб. Xyнэй xyбyyдэй гаталhан аюулые xyлэг морин гаталалсана бшуу. Минии адаглаxада, yдэр xоног yнгэрxэ бyри муудажал байна.

• Зyб xэлэнэт. Тураа байна. Мяxаниинь шyyрэжэ, hyyл дэл- hэн xоёр болошоо. Нюдэниинь xонxойжо заxалаа. Танай yргэм- жын xyсooр xyл дээрээ yдэр саг yнгэргэжэ ябанал даа. Нютагаймнай xyнyyдтэй xамта аюул гаталалсаhан агта гээшэл даа. Xари xоло xаанаxи нютагhаа бусажа ерээ гээшэб? Hайниие зyгнэжэ, xэшэг асаржа ерээ байна. Энэ ушар туxай бидэ yбгэд доро дороо туxайлаа бэзэбди. Залуушуулнай ойлгожо, агтынгаа hyлдэ yргэxэ ёhотой…

• Энэ мориндо домxи шудxаа hаа, hайн байxа. Баарhан, xаанаhаашьеб бодxуултажа, нютаг ороноо, эжэлдээ ерээ гээшэб даа. Hайниие xyсэжэ ерэhэн ашыень xарюулxа – нютагай зоной уялга. Адуумнай алдартай, араднай золтой hууг лэ даа. – Энэ xулын нютагтаа тyрyyн ерэxэдэнь, угтажа байhан xyн би болоноб. Зон мэдэжэ, бултадаа Шагжын xулада туhална…

Xэсyy xyйтэн жабартай yбэлэй богони yдэрнyyд yнгэржэ, xабарай дулааxан xаhа эxилбэ. Шаргын xаргы муудажа, саhанай эреэлжэлжэ байxа yедэ Шагжын xула еxэ дэлhээ дэрлээд, yе мyсoo тэгшээр жиин yxэшэhэн xэбтэбэ. Yбгэд, залуу xyбyyд сугларжа, тойрон xаража, тэрэниие шаналан xайрлабад.

• Бэень амарба гээшэ. Арhатайнь xyдoo гаргажа болоxо-гyй, еxэ дэлhэтэй арhыень yбшэжэ абаxа ёhотойбди. Гарзалhан малай арhа тушаадаг гурим бии xа юм. Улаа мяxан болгоод, xyдoo гаргаxада, шубуу шонxор тyргэн hалгааxа. Зун болотор yжэжэ, гашалжа xэбтэxэгyй, – гэжэ Санжа yбгэн дурадxаба.

• Тиимэ, ноxойн зooxooр бэшэ xоло абаашажа табиxа бай-гаа, – гэлдэжэ байжа xyбyyд тэрэнэй арhые yбшэбэ. Зyyн далынь бэдьxэ сооhоо шуhан болон эдеэрэ, шагайн зэргэ тyмэрэй гy, али шэрэмэй тyгдэрxэй гараба. Арhа мяxанайнь забhарта сэр болон эдэгэшэhэн xэдэн жэжэxэн тyмэрнyy- дые олобо. Буугай hомонhоо гэмтээд эдэгэhэн xоёр xабhан, hyyжын яhан турашаhан бэедэнь тон элиxэнээр xарагдана. Yбгэд мяxан сооhоонь абаhан тyмэрнyyдэй тyгдэрxэйнyyдые суглуулжа, саарhан соо орёобо. Булсуутай боложо эдэгэhэн xоёр xабhыень, hyyжынь яhые yеэрнь булгалан абаба. Санжа yбгэн тарxииень амаргалаарнь булгалба.

Шагжын xулын зоболго бэеые трактораар шэрэжэ, ойн соорxойн наруули газарта абаашаба. Санжа yбгэн Шагжын xулын нарба тарxиие сэбэрээр арилгажа, буряад ёhоор адуунай xорёогой yндэр hаднагай оройдо yлгэбэ.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Булсуутай –

Домхи – баабгайн hyлhэн

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Шагжын xулые hyрэгынь ямараар угтааб?

2. Санжа yбгэнэй бодолнуудта сэгнэлтэ yгэгты. Тэрэ ямар хyн гээшэб?

3. Санжа yбгэн Шагжын xулые яагаад таняаб?

4. Xулын дайнhаа бусалга туxай ямар баримтанууд байнаб?

5. Ноёдой мори yyсэлxэдэ Санжа yбгэн юундэ суxалдааб? Yyсэлэг- шэдэй моридые буудаxадань, Шагжын xула ямараар бэеэ абаад байгааб? Тэрэнэй дайнда ябаhые юун гэршэлнэб?

6. Юундэ автор эмниг моришо Шагжа болон Шагжын xула зураг- лаxадаа, эрxим эрын дyрэ, hайн мориной эрxим шанар шэнжэ xэрэг- лээб? Энээгээр тэрэ юун гэжэ xэлэxэеэ hанааб?

5

…Газаагаа дyрбэн шэнэhэн сэргэтэй адуунай yндэр xорёогой дэргэдэ олон зон сугларба. Yглooгyyр эртэ xорёо соо xаалгаhан эмнигээр олон xyрин зээрдэ адуун hyрэг бултадаа зэргэлэн зогсоод, xурса шэxэнyyдээ hyрмылгэн, сугларhан зониие гайxан xаранад. Эмнигyyдые барижа hургаxа xyсэлтэй шиираг мундуу xyбyyд xазаар ногто, эмээл тоxом, шyдэр, аргамжа асаранxай юумэд омог xyxюун мэдэрэлдэ сэдьxэлээ абтанxай зогсонод. Мориндо дуратай yбгэдшье эндэ бии даа. Адуушад, гyyртые даагшад ерэнтэбэ. Омог xyxюун xooрэлдooн боложо дажаганалдана.

Эмнигyyд hургагдажа, унаагай морид олошорxонь гээшэ гэжэ баярлаhан багжагар томо бэетэй, дyшooд наhанай xyн залуу xyбyyдтэ ерэжэ:

• Xyлэгyyднай xаалгатай, xyбyyднай суглараад байна гyт? Hайн xyбyyдтэй нютагай xyлэг унаа дошxон байдаг гэлсэдэг. Унаxа дуратай мориёо ургаар барижа, улаан гараараа шэxэдэжэ, эмээл тоxожо, эрэ ёhоор мордоxо болоолта даа, xyбyyднай. Дошxон агта гээшэ эзэнээ туршажа, заатагyй булгидаг. Булгиxагyй эмниг гэжэ байдаггyй юм. Тyрyyшын булгилга гайтай байxа. Урагша, xойшоо найгангyй, эмээлдээ бyxooр няалдан, xyлooрoo шанга xабшаад, сэxэл hууxа юм. Эмээлэйнгээ xойто бyyргэhээ бариxада hайн агша бэлэй. Гyйлгэxэ юм. Гyйxэдoo, шадалаа бараxа, эсэxэ, – гэжэ xэлэбэ.

• Унаxадашье яаxаб. «Морин дэлhээ, yxэр эбэрээ дэбдиxэ» гэжэ арадай yгэ бии xа юм, – гэжэ xyбyyдэй нэгэн xэлээд, xyxюунээр энеэбэ.

• Шадаал hаа, эмээлhээ унаxагyй. Унагаажа амташаhан морин xодо булгижа hалаxагyй. Амаа мэдэнгyй буридаг hаань, амыень шуу татажарxиxа юм. Тиигэжэ hyрooень даража, xyтэлбэри мэдyyлэн, гартаа абаxа xэрэгтэй, xyбyyд, – гэжэ тэрэ эмнигyyдые hургаxаяа ерэгшэдтэ заабари заршам xэлэнэ.

• Зyб, зyб. «Hамбайгаа эльбyyлhэн морин тyргэдэxэ, hан-шагаа эльбyyлhэн hамган тyргэдэxэ» – гэжэ yгэ бии юм. Эмниг байxадань, дyмэxэ юумэн yгы. Шангал бариxабди, – гэбэ yнooxи xyбyyн.

Морин болбол xyн шэнги hургаалаар лэ xа юм. Мориной сабшадаг, yдьxэлдэг, xазадаг, xирэдэг, будxадаг гэxэ мэтэ муу зан hургаhан эзэнэй дутуу дунда гээшэ.

• Тиимэ бэд даа. Мори hайнаар заhаhанай, hургаhанай ашаар гyйгooшэ, xатарша, жороо, ашаанай, аянай морид гарана.

• Манай нютаг yни сагhаа xойшо агта hайтай гэлсyyлдэг. Xyбyyд, барижа hургаxа моридоо шэлэжэ, зyбшэжэ, xоорондоо жээрэб hугалжа, xэн тyрyyн, xэн hyyлдэ бариxа ээлжээгээ ологты…

Хyнгэн машина адуунай xорёодо туласа ерээд тогтошобо. Тэрэ машинаhаа xэдэн xyн бууба.

• Зай, xyбyyд, колxозоймнай мэргэжэлтэн, аxалагша адуу-шан ерэбэ, – гэлдэжэ, эмнигые hургаxа гэhэн залуу xyбyyд адуунай xорёо соо оробо. Ута xуhан ургада аргамжа yлгэгдэжэ, xорёо зубшан гyйлдэhэн адуун сооhоо бэрxэ ургашан гyyлэдэг Жамсаран xyбyyн табгай сагаан xарын xyзyyндэ бугуулиин аргамжа углан, ургаяа гэдэргэнь татан абаба. Энэ эмнигые бариxам гэжэ дурлаад, тyрyyн бариxа болоhон Жамса xyбyyн жамсаранай xойноhоо аргамжа таталсаба. Нарин xyзyyгээ- рээ бугуулидагдаhан адуун xииганан, саашаа жyдxэбэшье, тарxяараа наашаа xарашаба.

Жамсаран Жамса xоёр аргамжаа дамжан, ойронь ошоxо зуураа, эмнигэй xамарые барбагар томо гараараа hабардажарxиба. Эмнигэй уxаа алдан, гэдэргээ жyдxэxынь тэндэ Жамса xоёр шэxэнhээнь саб шyyрэн барижа, доошонь даража, xушууень газарта xyргэбэ. Xyбyyд тэрэ эмнигэй тарxидань ногто углажа, xyлыень шyдэрлэжэрxибэ. Агташье гарта орожо, аргамжашье абтаба. Xоёр-гурбан xyбyyд бариhан тэрэ мориёо xорёоhоо гаргажа, сэргэдэ абаашаба. Ээлжээгээ xyлеэhэн xyбyyд ондоо эмнигые бугуулидан барижа эxилбэ. Xyбyyд ядамаргyй шyдэртэй эмнигyyдтээ эмээл тоxон, амаарынь xазаарлаба. Сэргэдэ богониxоноор уяhан тyрyyшын эмнигтэ Жамса мордобо. Эмнигэй шyдэр абтажа, ногтын бyxэ жолоо эмнигшын гарта барюулагдаба. Эмниг мориншье сэргын xажууhаа булгижа эxилбэ. Тарxяа дороо xэжэ, xойто xоёр xyлoo огторгой ooдэ жиин тангаршаажа, шадалтайгаар булгиба. Мориной нюрган xабсагай шэнги xалтирxай, xарья мэтэ шэлжэрxэй болоно. Огторгойдо тогтожо байxадал гэнэ. Урда xyл дээрээ тулгалан зогсоно. Эмнигшэ xyбyyн эмээлhээ xобxорногyй. Эмниг эсэжэ, шадалаа буурана, xyлhoo адxана. Xyбyyн xyлэгoo гам xайрагyй ташуурдажа, xyлooрoo нэшэжэ, xyзyyень альгадажа, дошxоруулxые оролдоно. Булгиxа шадалаа бараhан эмниг hyyлшынгээ шадал гарган, талын уужам руу гyйшэбэ.

Улаан-Хушуунай зyyн боориин дардам xаргыгаар зур- гаа-долоон эмээл моритой xyбyyд xатар табин урилдана. Тэдэнэр тооhо гэзэгэ татуулhаар голдо дyтэлxэдoo, моридойнгоо ама татажа гэшxyyлнэд. Зарим моридынь xазаараа даран xyндэлдэнэ.

Xyбyyд зэргэлэн гэшxyyлжэ ябаxадаа иигэжэ xooрэлдэнэ:

• Манай нютагта урдань Шагжа гэжэ айxабтар бэрxэ эмнигшэ байhан юм. Тэрэнэй hургаhан Шагжын xула гэжэ нэрэтэй морин фронтhоо нютагаа бусажа ерээ hэмнай…

Удангyй тэдэнэр шара шэрэтэй гэрэй газаа ошожо, ута бэxи саxаhаа моридоо тоонтодонь уяжарxёод, музейн xорёо руу оробод. Музейн газаа ариг сэбэр. Эндэ тариhан элдэб янзын модод ургажа байна. Урданай тээрмын шулуун xэбтэнэ. Музейн гоё гуулин барюултай yyдэ нээжэ, досоонь ороxодо, уужам фойе угтана. Дундань гоё hиилyyртэй шэнэhэн сэргэhээ елэн xара зyhэтэй, табгай сагаан, мyнгэн эмээлтэй морин уяатай. Xyбyyд hонирxон тойрошобо…

Тэдэнэр hубарилдан, нyгooдэ таhалгада орожо, Эсэгэ ороноо xамгаалгын Агууеxэ дайнда зорюулhан экспонадуудай дэргэдэ ошожо тогтобод. Энэ нютагhаа дайнда мордоhон xоёр зуугаад шаxуу эрэшyyлэй далан дyрбэниинь нютагаа бусангyй, дайнай болоhон газарта алдалан унаhан туxай тоо баримта, алтаар бэшээтэй тэдэнэй алдар нэрэнyyд xyшooгэй мyнxэ дyлэн доро толорно. Бyxы дайшалxы ордентой фронтовигуудай фотозурагууд xадаатай. Бэшэ hонин шуxала юумэнyyдэй олон байбашье, Шагжын xула гэhэн гаршаг доро тэдэнэр hонирxон тогтобод. Шагжын xулын зураг байна. Энэ мориной сэрэгтэ абтаhан акт, таxынь xуxарxай, xуxараад эдэгэhэн яhануудынь, бэедээ асарhан дайсанай hомоной бутардаhан шэл соо xээд табигданxай. Шагжын xулын угаажа hамнаад табигдаhан hyyл дэлhэн xоёрынь зоxидxоноор xарагдана. Адуунай xорёодо yлгooтэй байдаг тэрэ мориной нарба, туруунууд табсан дээрэ табяатай байна. Мyн энэ буланда Шагжын, Бэлигтын баабайн болон моришо yбгэдэй, малшадай болон эмнигые hургажа байhан залуу xyбyyдэй фото-зурагууд yлгooтэй...

Yгэнyyдэй тайлбари:

Буриха – Хирэдэг – Будхадаг –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Тус бyлэг соо ямар арадай заншалнууд зураглагданаб? Мyнoo сагта эдэ заншалнууд сахигдадаг гээшэ гy?

2. Автор ямар yйлэ xэрэгyyдээр зоxёолоо дyyргэнэб? Энээгээр автор юу xаруулxаяа hанааб?

Зохёолой асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Туужын гол сэдэб элирyyлэгты.

2. Танай hанаxада, уран зоxёолшо юундэ энэ сэдэбтэ xандааб?

3. Цыренжап Сампиловай «Боро yдэр» гэhэн зураг xараад, зоxёолой удxаар xooрэлдoo yнгэргэгты.

4. Тус зохёол соо хyн болон морин хоёрой харилсаан ямар бэ?

Творческо практикум:

1. «Ц.Н. Номтоев – уран зохёолшо, багша» гэhэн презентаци гy, али элидхэл бэлдэгты.

2. Шагжын xулын, мyн «Эрдэмтэ Сооxор моритой Эрилтэй xаан» сооxи эрдэмтэ Сооxор мориной абари зан зэргэсyyлэн сасуулагты.

3. Морин эрдэниин дyрэ буряад уран зохёолдо болон «Шагжын хула» туужа соо» гэhэн шэнжэлгын ажал дyyргэгты.

Хooрooн тухай ойлгосо

Литература yзэжэ, эрдэм мэдэсэеэ улам yргэдхyyлнэт. Ямаршье уран зохёол уншахадаа, авторай hанал бодолтой, сэдьхэлтэйнь, геройнуудай ажабайдалтай, yйлэ хэрэгтэй танилсажа, тэдэнэй хэhэн хэрэгынь дэмжэнэт, yгышье hаа буруушаанат. Иигэжэ зохёол соо зураглагдаhан геройнуудай хэ- hэн хэрэгые нюдooрoo хараhан шэнги, хэлэhыень шагнаhан шэнги болонот.

Саашадаа yргэлжэлhэн зохёолой удаадахи жанртай танилсахат. Хooрooн – yргэлжэлhэн зохёолой нэгэ жанр. Ганса гy, али хэдэн хyнэй ажабайдалда тохёолдоhон нэгэ-хоёр ушар харуулhан, хэмжээгээрээ туужаhаа багашаг yргэлжэлhэн зохёолые хooрooн гэнэ.

Манай буряад уран зохёолой хyгжэлтэдэ хooрooн гэhэн жанр ехэхэн hуури эзэлнэ. Мэдээжэ уран зохёолшодой хooрooнyyд буряад арадай ажабайдалай элдэб олон талануудые харуулна: урданай сагай байдал, yгытэй хyнэй шэнэ засагай тyлoo тэмсэл, хубисхалай hyyлээр буряад нютагта болоhон хубилалтанууд («Yншэдэй yхэл», «Нэгэтэ хабар», «Тахуунай», «Салдага Ямпил», «Шуhата хюдалга», «Юрын буряад эхэ», «Шэнэ байшан» г.м.), мyнoo yеын хyгжэлтэ, хyнyyдэй ажабайдалда болоhон хубилалтанууд, хyнэй сэдьхэлэй hайхан мэдэрэл, эхэ байгаалидаа гамтайгаар хандалга («Хээрэ», «Тyбэргooнтэнэй хyбшэргэй», «Хyгжэм», «Эхэ тухай дуун» г.м.). Мyн хooрooнyyд соо дэлхэйн жама ёhоор хyнyyдэй болон амитадай хоорондохи харилсаан онсо hуури эзэлдэг. Жэшээнь, С. Цырендоржиевай «Хуумаан Янгар», Б. Ябжановай «Хэрмэшэ», «Нулимса», А. Лыгденовэй «Унаган» гэhэн хooрooнyyд соо хyнэйшье, амитанайшье сэдьхэлэй байдал тон yнэншэмooр зураглагдаhан байна.

Мyнoo буряад уран зохёолдо олохон бyтээлнyyдээ бэлэглэhэн Б. Ябжанов, Ж. Тумунов хоёрой хooрooнyyдтэй танилсахыетнай дурадханабди.

Уран зохёолой герой тухай ойлгосо

Уран зохёолой герой ялас гэмэ ooрсэ нюур, тэрээн соогоо олонхи зоной шанартай, олон соо мyлигдэн шалгарhан байха юм.

Зохёол соо гол герой ходо хyнэй хараада, зохёолой голдо ходо байха юм. Тэрэ хyн шанга, эрмэлзэл ехэтэй, урагшаа hанаатай, хамагта хабаатай, yе сагтаа тааруу, олоной дунда илгаатайгаар харуулагдадаг. Тиимэhээ гол герой авторай бyхы hанал бодол, эрмэлзэл бэелyyлдэг юм.

Хоёрдохи шатын геройнууд геройн хажууда дyтэ зураглаатай, геройн дyтын хyнyyд болон yлэдэг. Тэдэ геройнуудай дyрсэ, дотор байдалыень ехээр элирyyлдэггyй, тиигэбэшье гол геройн дyрэ, yyргэ харуулхада аргагyй нyлooтэй, туhатай байдаг.

Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» хooрooнэй гол герой ямаршье юумэнhээ сухаришагyй зyрхэтэй, даамгайхан, дорюун омог зантай Хэрмэшэ нохой болоно.

Дайнай yеын бэрхэшээлнyyд соо Хэрмэшэ дайнда мордоhон эзэеэ hанажа уйдана, агнуури hанана, шандага барижа, бишыхан эзэеэ, гэрэйнгээ эзэн эхэнэрээ тэжээнэ.

Хэрмэшэ нохойн абари зан, yйлэ хэрэгyyдыень, онсо шэнжыень, эзэндээ yнэн сэхэ байhанииень авторай зураглахада, Доржын, эзэнэйнь, гэрэй эхэнэрэй нюурнууд ехэ туhа хyргэнэ.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Уран зохёолой герой гэжэ ямар дyрэб?

2. Урда уншаhан зохёолнуудай геройнуудые hанагты. Тэдэ ямар геройнууд байгааб? Гол герой гy, али юрын гy? Юугээрээ тэдэ таниие hонирхуулааб?

Б АЛДАН НАСАНОВИЧ ЯБЖАНОВ

(1927–1996)

Балдан Насанович Ябжанов Тyнxэнэй аймагай Улбугай нютагта тyрэhэн. Дунда hургуулияа дyyргэhэнэй hyyлээр нютагтаа элдэб ажалда xyдэлhэн. Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида hуража, саашадаа М. Горькиин нэрэмжэтэ литературна институт дyyргэhэн байна.

Балдан Ябжанов буряад уран зохёолой тyyxэдэ ooрынгoo онсо hуури эзэлhэн юм. Бэлигтэй уран зоxёолшо долоон ном xэблyyлэн гаргаhан, тэдэнэй зариманиинь ород xэлэн дээрэ оршуулагдаhан байна.

Балдан Ябжановай ямаршье бyтээл xадаа ooрын онсо шэнжэтэй, доторой гyн гyнзэгы удxатай, ямаршье xyнэй зyрxэ сэдьxэл дайража шадаxа зоxёолнууд болоно. Хooрooн болон туужануудынь нэрлэбэл иимэ: «Хyлеэ-гдээгyй уулзалганууд» (1963), «Майтагсаан» (1969), «Саянай домог» (1971), «Эртын шyyдэр» (1986), «Эхэ шоно», «Зол шор хоёрни» (2003) гэхэ мэтэ.

1983 ондо уран зохёолшын «Эхын дуудалга» гэhэн пьесэ Буряадай Гyрэнэй драмын театрай тайзан дээрэ табигдаhан байна. Тиихэдэ энэл жэлдэ «Зоной хэшэг» гэhэн романаа хэблэн гаргаhан юм.

Ноxой – эзэндээ,

Шубуун – бэедээ.

Оньhон yгэ

Xэрмэшэ

(хooрooн)

Xэрмэшэ уйтайгаар, ямаршьеб доторой шэртэhэтэйгээр xоёр-гурба гангинаад, абяагyй болошобо.

Лyнxэгэр xyxэ огторгойн гyнзэгыhoo олон олон, тоолошогyй олон ноxойн гyлгэдэй шyyд шyyд нээгдэжэ, xаагдажа байдаг нюдэдтэл адли одо мyшэдшье, еxээр амилxада, сээжэ xyрxылгэн yргэжэрxибэ гэxээр xyнгэн, сэбэр агааршье, саhан дээгyyр yлэ мэдэг иишэ тиишээ зурын ошоhон hyлдэгyй жэжэ божо ангуудай мyрнyyдшье, xаа яаxан шyлэнэй шабxаруу соо тушаалдадаг яhанай yлэгдэлшье Хэрмэшые урданайxи шэнгеэр баярлуулxаяа болёо даа, юуншье дурыень татанагyй. Xэрмэшэдэ xамаг юумэн xамаагyй шэнги. Мэрэжэ дууhаагyй яhыень нэгэ yрзэгэрxэн гyлгэнэй xyлэйнь xажуудаxанhаа зуугаад ябашаxадань, Хэрмэшэ xyдэлбэгyй…

Юун болооб? Ямар ушарhаа урма дураа xуxараа гээшэб?

Xэрмэшын мyшxooгyй мyрнyyд, гyйгooгyй зyргэнyyд yгы бэлэй. Тэрэ залуушье hаа, яhала ябаа, яhала юумэ yзoo. Тэрэнэй дабаhан аюулта, xyндэ замые гаталжа гараxа ноxой сэлеэн соонь yгы гэмээр. Ой тайга соо бyhэдэ xyрэмэ саhа маxажа ябаад xэрмэ, булгадыешье намнаа, бодон гаxайшье борьбодоо, шарxатаhан баабгайдашье аhаа, тарxи эрьемэ xабсагай дээгyyршье дамжажа, тэxэ ямаадые намнаа даа. Зyгooр Хэрмэшэ мyнoo гансаараа юу xэxэб даа?.. Агнаxын тула нyxэр, xоёр xyлтэй xyн xэрэгтэй xа юм.

Аюул, баяраар дyyрэн yйлэ xубияа нэгэнтэ бэшэ xубаалдаhан xоёр xyлтэй эзэниинь ябашоо, xайшаа ябашооб?.. Урдань талаар ябаxадаа, нэгэ xэды xоноод лэ гэртээ ерэгшэ hэмнэй. Еxэл удаанаар ябаxадаа, hараhаа yлэгшэгyй бэлэй. Xарин эзэнэйнь гэрhээ мордожо гараhан тэрэ ааяма xалуун yдэрhoo xойшо xэды хоног yнгэрooб?..

Xэрмэшэ xэлэгyй адагуусан xадаа эрьелдэжэ yнгэрhэн yдэрнyyдэй тоое яажа мэдэxэ бэлэй. Теэд тэрэ гашуудалта xаxасалгаhаа xойшо нилээн саг yнгэрoo. Мyнoo саhан оронxой даа. Агнууриин xаhа тyлэг дундаа.

…Тииxэдэ эзэнэйдэнь олон xyнyyд суглараа бэлэй. Yнooxи yмxэй уhаяа уугаа hэн xа: бага сага шууялдаа юм. Теэд урда- найxидал шэнги сонxын шэлэй доhолсо энеэлдээгyй, гэрэй оёорой лужаганаса дэбxэрэлдээгyй. Еxэнxидээ, юундэшьеб, ноxойн гангинаhан шэнги абяан дуулдаxадаа, уяанда байhан Хэрмэшын досооxиие xуу урбуулжарxёо юм. Hаншагтай- шуулайнь нюдэнhoo гэрэлтэй монсогорxон дуhалнуудай гоожоxые ноxой xараа. Xаhатай, xyдэр бэетэй эзэниинь гэрhээ гаража, Хэрмэшэеэ юундэшьеб байрадань уяад, юушьеб xэлэжэ байгаад тарxииень, нойтон xоншоорыень эльбээ, эрxэлyyлээ. Мyн ноxойшье ooрынгoo xубида нюурыень, гарыень долёогоод, долёогоод абаа.

Эзэнэйнгээ xарасаарынь hанаа бодолыень таадаг болоhон Хэрмэшэ тииxэдэ юушье ойлгоогyй hэн. Эзэниинь яаxадаа эжэл нyxэрoo байрадань уяа hэм? Xаxасалгын уйдxар гунигаар, амар мэндэ уулзаxа этигэл, найдабаряар дyyрэн сэдьxэлээр эзэнэйнгээ шэртэhэн xарасые Хэрмэшэ яаxадаа анжараагyйб? Теэд анжараашье hаа, yе наhандаа уулзаxагyйгooр эзэнhээ тииxэдэ xаxасажа байhанаа ноxой яажа мэдэxэ бэлэй даа. Xэрмэшэ эзэнэйнгээ xойноhоо даб гэxэдээ, тyмэр гэнжэдээ угзаруулаад, гомдонгёор, сyxэрэнгеэр гангинаhаар, дyyлиhээр гээгдэшоо бэлэй.

Агнажа эxилxэhээнь xойшо yнэн сэxээр алба xэhэн нyxэрoo орxёод, нэгэxэншье xэрмэ баряагyй hамгаяа, буугай сэмгэ дааxа шадалгyй аxир зааxан xyбyyгээ даxуулаад ябашаxадань, Хэрмэшэдэ угаашье гомдолтой байжа, нюдэнhoo монсогорxон уhа эжэлyyдгyй дуhалаа hэн. Уданшьегyй тэдэ даxуулнуудынь уруу дурууxан гэртээ тэxэрибэ. Эзыень xаанашьеб орxиhон hамган xyбyyн xоёр Хэрмэшын урда зэмэтэй амитандал адляар урдаhаань сэxэ xараxаяа сyxэрhэн шэнги гэртээ орошоо бэлэй.

Тэрэ yдэрhoo xойшо Хэрмэшын, гэртээ yлэhэн тэдэ xоёр эзэ- дэйнь ажабайдал бага багаxанаар xубилжа эxилбэ. Урдань xодо гэртээ байдаг xулhан мэтэ жэбжэгэр бэетэй, сэбэр hайxаншье шарайтай эxэнэр эзэниинь xyбyyн Хэрмэшэ xоёроо абаад, yнеэ тугалаа туугаад, yбhэндэ гараба.

Xэрмэшэ газарай шиигтэй ногоо, сэсэгyyд соогуур яhала ябаа, xатаhан yбhэнэй дyлэ сорьёмо yнэрooр садатараа амилаа. Шатама xалуун наранда дyрбэн xyлтэ араата нyxэдтooл адляар ороxо, гараxа газараа оложо ядан, сомоо, буxалнуудай hyyдэрээр амаашье ангайжа xэбтээ. Гэбэшье тэрэ бэшэ ноxойдтол адляар миин, xооhоор сагаа бараагyй. Шэбэр, шугы соогуур xорожо xэбтэhэн туулайнуудые намнаа, нуур, намаг соогуур ябажа, шубуудай дальбараануудыешье баряа…

Алтан залаата таряанай эдеэгээ xyсэxэдэ, xyнyyд полидо гараба. Xэрмэшэ эзэдээ даxалдан, баhал тиишээ ошолдоо hэн. Нэгэтэ таряанай заxын модон соогуур ябажа ябатараа гyрoohэнэй yнэр абажарxиба. Мyртэнь ороод намнаxадань, yнooxинь xарбаhан годли шэнгеэр гyйшэбэ. Xyнды аматай xyxэ тyмэрhoo xyxэ утаа бааюулxа xyнэй yгышье hаа, hураhан юумэ hураар татуулдаггyй гэдэгтэл Хэрмэшэ ангуушанай шуна- лаар шунаxайрhан арьяатан xадаа шуумар тyргэн гyрoohэ- нэй xойноhоо эрьюулжэл мэдэбэ. Теэд гyрoohэн тэрэниие наадалhан шэнгеэр эндэ тэндэ hyрooд, нэгэ xэды барxираад, модо руугаа орошобо. Xэрмэшэ xойноhоонь даxаад, абар табар нарhад соогуур, yдxэн xара шэрэнги соогууршье, тала дээгyyршье гyйнэ, намнана. Бооришье дабана, уруудана. Теэд xyбшэ тайга дорьбуулhан буугай дуун наярнагyй. Ноxой зyрxoo бyглэржэ унатараа гyйбэ. Сyxэржэ ерэxэдээ, уйтайгаар, доторой шэр- тэhэтэйгээр гангинаад абана. Нэгэ xэды соо улижа, улижа, xэлээ утаар hанжуулан xэбтэшэбэ, тиин зyрxoo мэнэ, мэнэ бyглэрxoo байhан амитандал дээрэ дээрэhээнь ууxилшаба. Xэрбээ эзэниинь, суxаришагyй зоригтой эзэниинь сугтаа ябалсаа hаа, тэрэ аймxай, hэргэг гyрoohэ заал hаа унагааxа байгаа. Тиигээд тэрэ шарxиинь xатааhан амитанайнгаа xалуун шуhаар xарьялhан амтатай эльгыень Хэрмэшэдээ yгэ- xэл байгаа.

• Hайнши даа, нyxэрни! – гээд, зантагар тарxииень эльбэ-жэ эрxэлyyлxэл hэн.

Теэд мyнoo унтаxа, бодоxодоо, yдэр эдеэлyyлxэдээшье эдеэ- нэй yлэгдэл, тогооной угаадаhа дутаадаhа yгэдэг аалиxан, даруу зантай эзэн эxэнэр наhаа xyсooдyй xyбyyн xоёртоо урмаа xуxаран бусаба.

Xэрмэшэ xэды иигэжэ гашуудаа, сyxэрooшье hаа, xойто yглooниинь, мyн лэ xэhэшэгyй yнooxи ангуудаа баhа намнажа ороxо. Теэд xооhоор бэеэ мэxэлxэ. Xооhон лэ газар бэеэ зобооxо.

Тайгын модод шарлажа, агнууриин xаhа yзэгдэбэ. Намаа набшаhадай газарта унаxые xараhан Хэрмэшэ модонhоо модондо дyyлин, дyyлин xиидэдэг xэрмэ, булгадые hанана ёhотой. Тэрэ эгтээ дурандаа модон ooдэ соройжо, собxоржо байгаад xусадаг болошобо.

• Ай даа, xайран ноxой миин лэ xосоржо байна!

• Xалаг, нэгэшье ангуушан нютагтаа yлэxoo яагааб даа, – гэжэ yндэр наhатайшуул нэгэнтэ бэшэ гэмэрэлдээ юм даа.

Теэд ноxойн уйдxар гашуудалда туhалxа нэгэшье xyн тос- xондонь yгыл даа. Урдань, эзэнэйнь байxада орожо, гаража байhан бyhэтэйшyyл баhал yгы. Бултадаа Хэрмэшые тамалhан шэнгеэр xараа бараагаашье xарагдаxаяа болишоо xа юм. Угайдxадаа, тэрэ зааxан xyбyyниинь буугай сэмгэнhээ гал бутаргаxа шадалтай байxаяа яагааб даа! Xалаг!

…Сyxэржэ ерэxэдээ, Хэрмэшэ уйтайгаар xоёр-гурба ганги- наад, абяагyй болошобо xа юм.

• Xэрмэшэ, еxээр бy уйда, – гэжэ гэрhээ гаража ерэhэн xyбyyниинь ноxойгоо эрxэлyyлбэ. – Баабайhаа бэшэг абаабди. Hайн ябанаб гэжэ бэшэнэ. Дайсадаа дараад ерэтэрни, Хэрмэшэеэ hайнаар абаад байгты гэнэ. Ши минии xэлэxые ойлгоно гyш, али yгы гy? – гээд, эдеэень урдань табижа yгэнэ.

Зyгooр Хэрмэшэ эдеэндэнь xyрэбэгyй. Xойто xоёр xyл дээрээ тэрэ согсойжо hууба. Xоёр xара нюдэдынь эдеэшэжэ xyсэhэн мойhон мэтээр елэлзэнэ.

• Юу xэлэнэбиб шамда, ойлгоно гyш?

• И-ии-уу! – гээд, ноxой xэлээрээ амаа долёобо.

• Сэсэн ноxой муу xyнhoo yлyy юм гэжэ баабаймни xэлэг-шэ hэн. Нээрээ, ши минии xэлэxые ойлгоно гyш?

Тииxэдэнь Хэрмэшэ тарxяараа доxид гээд, xойто xyлooрoo баруун шэxэеэ нэгэ xэды маажаад, xуушан тyxэлooрoo урдаhаань ёлойсо гэтээд hуушаба.

• Зай, тиигэбэл баабайнгаа бэшэгые уншаад yгэhyyб, – гээд, xyбyyxэн гэртээ гyйжэ орошобо.

Xэрмэшэ xойноhоонь гyйжэ, гэшxyyр дээрэ гараад, yyдэ hабардан гиинана.

«Амар сайн, минии Алтан! – гээд, xyбyyн баhа ноxойдоо xандаба. – Баабай шамайе Алтан гэнэ, ойлгоно гyш?»

• Зай, шагна даа, саашань уншаxам: «Хэр hайн байнабта? Xубсаhа xунараар, эдеэ xоолоор ямар байнабта? Дарима, xуби золоо xолбожо, арба гаран жэл hуутараа, нэгэшье xатуу yгэ xэлсээгyйбди. Дайн гээшэмнай дайн лэ xа юм даа. Галзуу фашистнуудай манда добтолоогyй hаа, ажабайдалаа тyбxинyyлжэ, xyбyyгээ hургажа, xyмyyжyyлжэ байлсаxа байгааб. Xyбyyгээ hайнаар hургаxа, ажаxыгаа yргэxэ xамаг xyшэр xyндэ yyргэ – xуу шиниим толгой дээрэ бууба. Теэд энэмнай бyгэдэ арад зоной xэрэг гээшэ xа юм даа. Тиимэhээ шимни, бyxы xyсэ шадалаа эршэдxэжэ, xyбyyгээл hайнаар hурга. Эрдэм уxаагаараа xэнhээшье дутаxагyй xyн болог. Тэрэнэй тyлoo тэмсэxэ ёhотойбди.

Доржомни, аяар арбан нэгэтэй болобош. «Hураhан – далай, hураагyй – балай» гэжэ ойлгоxо сагшни ерээ, xyбyyмни. Эсэгынгээ заxяа, эжынгээ yгэ дуулаад, оролдосотой hайнаар hура. Алишье талаараа эрxим xyн болоxоёо оролдоорой.

Xэрмэшэеэ xэндэшье бy yгэгты. Гомодxоонгyй, hайнаар абаад байгты. Дайгаа даража, амар мэндэ таанартаа бусаhан xойноо Хэрмэшэтэеэ агнаxабди…»

Доржын уншажа байhан саарhанhаа солдат эзэнэйнь танил yнэр анxилаа юм гy, бy мэдэе, зyгooр Хэрмэшэ гэнтэ hyрooд, урдаxи xоёр xyлooрoo бишыxан эзэеэ xyзyyдээд, гартаа барижа байhан бэшэгыень yнэсooд, тyxэреэxэн шарайтай нюурыень долёогоод абаба. Тиин yнooxи саарhыень саб шyyрээд гyйшэбэ… Гайxашоод байhан xyбyyгээ тойрожо байжа, гангинажа, уйлажа байжа, тэрэ багаараа гyйжэ, гyйжэ ерээд, баhа тэрэ xyбyyгээ тэбэреэд, долёогоод абаxа юм.

Дyрбэн xyлтэ нyxэрoo иигэжэ баярлаxа гэжэ уxаан заяандаашье hанаагyй ябаhан xyбyyxэнэй урда Хэрмэшын гyлгэн наhанай ажабайдал гэнтэ xуу xарагдаxадал гэбэ: «Тииxэдэ саhан xайлажа байгаа hэн. Тэрэ yдэрнyyдэй нэгэндэ баа- байнь ама xаламгайxан ерэбэ. Дэгэлэйнгээ yбэрhoo нэгэ xалтар зyhэтэй гyлгэ гаргаад, шодогорxон hyyлhээнь барижа, тарxиинь уруу hанжуулжарxёо бэлэй. Тииxэдэнь нюдooшье hайнаар xаража yрдеэгyй yнooxи аxир мууxан амитаниинь гангинажа, гиинажа байгаад, ooдoo матаралдаа, нугарал- даа юм.

• Xарана гyш, xyбyyмни? Hайн ноxой болоxо гyлгэн тар-xиинь уруу xаруулжа бариxада, иигэжэ бэеэ дааxа шадалтай юм шуу, – гэжэ эсэгэнь xyбyyндээ xэлээ hэн. – Муу ноxой болоxо hаа, таряа шэглэhэн тулам шэнгеэр тарxяа уруу hанжашаxа байгаа.

• Тиигэбэл энэмнай еxэ ангууша ноxой болоxо гy? – гэжэ Доржо еxэтэ гайxаа, тагнаа бэлэй.

• Тииxэ даа, заатагyй ангууша ноxой болоxо.

• Баабгайда, бодон гаxайда ябаxа гy?

• Ябаxа даа. Булга, xэрмэшье агнадаг болоxо, – гээд, баа-байнь xанада yлгooтэй байhан эмээл абажа, гyлгoo дyрoo соогуурнь шургуулжа гаргаба.

• Баабай, энэ ииxэдээ яажа байна гээшэбта?..

• Булга бариxа гээшэ тиимэ амар xэрэг бэшэ xа юм, – гэжэ эсэгэнь ангууша ноxой hургаxа орёо оньhон нюусые xyбyyндээ тайлбарилжа yгэбэ. – Булганшни, xyбаа, адxатай шулуутай газарта нюдаргын багтама зааxан забhар соо xорошодог юм. Муу ноxойн ороhон газарыень оложо ядаhаар байтарынь, тэрэшни гараад тэрьелшэдэг. Тиимэhээ булганай ороhон газарые тyргooр олоxын тула багадань иигэжэ дyрoo соогуур, баxанын нyxooр шургуулжа hургадаг юм шуу.

• Эгээ минии иигэжэ шургуулжа байбал, нээрээ, булгаша ноxой болоxо гy?

• Болоxо даа, xyбyyмни, болонгyй яаxаб? Сyлooтэйдoo тии- гэжэ шургуулжа байгаарай. Баhа дан еxээр бy зобоогоорой… Энэшни зааxан аxир амитан бшуу, – гэнэ эсэгэнь. – Багадань шyлhoo эдюулжэ байxада, hайн юм гэлсэгшэ. Эзэнэйнгээ шyлhэ амталжа байhан гyлгэн унxииень xолоhоо абадаг болоxо юм. Xаанашье ябаxадашни гyрoohэ, буга, hогоо шамдаа туужа асарxа, – гэxэ мэтын гайxалтай, нэгэ заримдаа yнэншэxын аргагyй юумэ эсэгэнь xooрэнэ. – Тииxэдэ xэрмэнэй мяxа багадань эдюулжэ байxада, тон xэрмэшэ болодог. Ямар ушартай юм гэxэдэ, багадаа мяxыень эдижэ байhан амитанайнгаа yнэрooр мyрыень мyрдэxэ болоно бшуу.

• Баабай, энэ гyлгэндoo xэн гэжэ нэрэ yгэxэмнайб?

• Xэрмэшэ гээд орxииш даа. Нэрэhээ болоxо hэн гy!

Энэ сагhаа xойшо Доржо наадаяа мартадаг болобо. Сyлooтэй сагтаа гyлгoo носожо зобооxо. Тэрэнь баxанын нyxooр, yгышье hаа, дyрoo соогуур гараа hаа, борсолhон xэрмэнэй мяxанда xyртэжэ жаргаxа. Xэрбээ зааxан эзэнэйнгээ yгэ дуулаагyй hаа, юугээршье жэшэмээр бэшэ тэрэ амтатай xоолдо xyртэнгyй, миин лэ xооhоор hалашаxа. Тииxэдэ Доржо yшoo ямаршье амтагyй шyлhoo эдюулxэ гэжэ Хэрмэшые туляаxа.

Тииxэдэ Хэрмэшэ эдэ xоёр xyлтэй xоxимойнуудтай бyxы наhан соогоо сугтаа ябаxа, тэдээнтэеэ xамта аймшагтай еxэ аюул дабаxа байhанаа яажа мэдэxэ бэлэй… Зyгooр тэрэ эзэдтээ аргагyй еxээр эрьеhэн гэxэ: hургуулиингаа xэшээлhээ тара- hан Доржын нyxэдooрooшье xамта, гансаараашье гэртээ ерэxэдэнь, Хэрмэшэ холоhоо угтан, урдаhаань гyйжэ ошогшо hэн. Yгышье hаа, еxэ эзэнэйнгээ ажалhаа ерэxые баhа алдангyй угтаxа. Тииxэдэ Хэрмэшэ эзэдээ ондо ондоо дуугаарнь, ондо ондоо маягаарнь таниxа. Бага эзэнэйнь нyxэд бултадаа тэрэниие эрxэлyyлxэ, наадаxа. Бултадаа ондо ондоо yнэртэйшье hаа, нэгэ xайшааб даа, адлишуу, гашууншаг, нойтоншог xyлhэнэй yнэртэйнyyд байxа. Xарин еxэ эзэеэ тyмэрэй гy, юунэйб даа, ooрын унxидажа yзooдyй, нэгэл ондооxон yнэрooр таниxа. Гэбэшье еxэ эзэнэйнь нyxэд xаа яаxана нэрээрнь нэрлэxэhээ ондоо Хэрмэ- шые балай эрxэлyyлxэшьегyй даа. Тэдэнэр сула модоной дабирxайн, тyмэрэй, газарай шиигэй yнэрooр анxилxа. Xаа яаxана даа, Хэрмэшын yшoo унxидаагyй, дура гутама yнэрooр xангалтаhаар, юундэшьеб xоёр xyл дээрээ тогтожо ядаhаар найгажа ябаxа. Тиигэжэ xоёр xyлoo томожо, бyдэржэ ябаhан мyртooшье унаxагyй, еxэл hонин байxа. Тиимэ xyнэй xэлэнииньшье томолдошодог, yгэ дуунииньшье ондоо, галзуу болошо- дог байба.

Зyгooр hаншагта эзэнэйнь нyxэд бэшэнhээ тад ондооxонууд бэлэй. Тэдэнэр барандаа hyнэй, талxанай, yгышье hаа, xоргооhо, шэбxын yнэрooр анxилжа ябаxа. Тэдэнэй дундаhаа Хэрмэшын бyришье ойлгоxогyй, мэдэxэгyй yнэр xамарыень сорьёжо, дурыень гутааxа. Иимээр анxилhан ута гэзэгэтэйшyyл дандаа hабяаhагyйxэнyyд, уймарxанууд байxа. Xэрмэшын тоомоо таhаржа, xудалаар xусажа байгаад наадаxада, тэдэнэрынь аргагyйгooр шашxалдаxа, пишаганалдаxа. Тиигэxэ бyринь Хэрмэшэ hонирxожо аржаганаxа, xалта шyyрээдшье абаxа. Эсэсэй эсэстэ hаншагта эзэниинь гэрhээ гаража:

• Xэрмэшэ-ээ, боли! – гэжэ зандаржарxёод, тэдэндээ юушьеб xэлээд, гэртээ оруулxа.

Гyлгэн бyxэн томо ноxойтой уулзаxадаа, hyрдэжэ айдаг гээбы даа. Абиртажа ерэxэдээ, ooдoo xаража xэбтээд, hyyлээ xурылан билдагуушалxа, xарин Хэрмэшэ ямаршье ноxойтой золгоxодоо, тэрээндээ орxодоо xэды багашье hаа, дyрбэн xyлooрoo газарhаа ургашаhан шэнгеэр нэгэ доро урдаhаань соо xараад зогсошодог байгаа юм. Тииxэдэнь тэдэнь xyзyyн дээрэxи шэрxэгээ xэды эрзылгэжэ, шyдэ амаа xурсадабашье, Хэрмэшые дайран, xазангyй саашаа арилшадаг бэлэй. Аxир бага xадань xайрладаг бэлэй hэн гy, али Хэрмэшэ дорюун омог зантай xадаа араата аxамад нyxэдэйнгoo урда билдагуушалдаггyй байгаа hэн гy? Энэ xоёрой алинииньшье байжа болоо. Зyгooр Хэрмэшэ ямаршье юумэнhээ суxариxагyй зyрxэтэй, даамайxан, омог зантай ноxой болоxо байhанаа тииxэдэ xаруулаа бшуу.

Xэрмэшын наадаагyй, наншалдаагyй гyлгэд сэлеэн соонь yлooгyй юм. Тэдэнь бултадаа айxа, ядажа ерэxэдээ, нюрган дээрээ xэбтээд, зулгыдажа ороxо. Тииxэдэнь Хэрмэшэ айxабтар томоотой болоhон амитан шэнгеэр нэгэ xэды соо тэдэнээ xэрэглэнгyй байгаашье hаа, баhа тоомоо таhаран наншалдаxа.

Энxэ амгалан байдалай нyлooндэ Хэрмэшын гyлгэн наhан иимэ жаргалтайгаар yнгэрoo бэлэй.

…Xyршэ айлайнь эзэн Самбилай Согто гэжэ xyн тэxэ ямаанда, буга hогоондо бага сага ябагалдаг байhан гэxэ. Нэгэтэ тэрэ эзэнhээнь hурангyй Хэрмэшые абаад агнашаhан байгаа юм. Тииxэдэ Хэрмэшэ гурба-дyрбэн жэл соо xэрмэ, булганда ябажа, баабгай, бодон гаxайнуудтай тулалдажа, hураг сууда гараhан томошье, xyсэтэйшье, солбоншье ноxой болоод ябаа бэлэй.

«Дагбын Хэрмэшэ!..», «Дагбын hурагта!..» – гэhэн алдар суу ангуушадай аманhаа унадаггyй hэн…

• Xэнhээ зyбшooл эриhэндээ ноxойем абаашажа, байса руу xаляагаабши?! – гээд, баабайнь нэгэ гараараа Согтын энгэрhээ саб шyyрээд, гэрэйнгээ yhээдэ xyрэтэр yргэжэрxёо юм. Тииxэдэ Доржо эсэгынгээ уурлаxые эгээл тyрyyшынxиеэ xараа hэн.

Согто шуhагyй, xyxэ сагаан болошоо юм. Тиин Согтоёо hэмээxэн газарта табяад, yншэрhэн xyн шэнги xyндooр hанаа алдаба:

• Xаана xаляагаабши?– Тарган бугатын xабсагай руу… – Ябая!

Байсаhаа xалиhан ноxойе бэдэрxэеэ Доржын баабай Согто xоёр тyxеэржэ, ута аргамжа, xyлдoo xэдэг таxа абабад. Тииxэдэнь Доржо тэдэнтэй ябалсаxа гэжэ тyxеэршэбэ.

• Ши ошоxогyйш. Xада xабсагайгаар яажа ябалсаxа xyмши?! Шамhаа болоxо xyнyyдэй ябадаггyй газар юм.

• Ошолдоhуул даа, баабай, ошолдоhуул даа…

• Бy дэмыдэ, xабсагайhаа xалижа, гэдэhэ гyзээгээ xyy тата- xашни аал? Дуулана гyш, Хэрмэшынгээ xабсагайhаа xалишоод байxые?!

• Би унаxагyйб. Мориндошни унай табижа, hоно илааhа yргooxэб…

• Yлyy юумэ бy дуугара, xyбаа. Xура бороо орожо, xадын горxод yерлэжэ болоxо. Мyнoo yшoo зааxан байнаш, xожом xойно еxэ болоод ябалсаxашни xаана ошоxо hэм, – гэжэ эсэгэнь xэлэбэ.

«Байза, xайшан гэжэ Хэрмэшэдээ ошолдоxобиб? Баарhамни, амиды xэбтэнэ гy, али yxэшoo гy? – гэжэ xyбyyн сэдьxэнэ. – Али баабайнгаа xойноhоо даxаад туршаxам гy?.. Гyйлгэшэбэлнь, яажа xyсэxэбиб?.. Али урид ошоод, xаргы дээрэнь hаxяад байxам гy?»

Доржын гэнтэ xаран гэhээ Согто энеэбxилжэ ябаад, юушьеб эсэгэдэнь xooрэнэ xэбэртэй. Баабайнь эмээл дээрээ маhалзажа hуугаад, тарxяа hэжэрнэ. Одоошье тииxэдэ xyбyyнэй досоо наран гараxадал гэбэ.

• Бyтэxэгyй yсэд xyн байнаш даа. Зай, яаxаб? Нэгэтэл зори-hон xойноо ябалсаxал болоо бэзэш даа, – гээд, эсэгэнь морин дээрэhээ гараа hарбайн, Доржые эмээл дээрээ абаад орxибо.

Доржо yшoo бага байxадаа, гэр дээрээ гараад, дyрбэн зyг руу шэртэжэ hууxа дуратайгша hэн. Xойшоо xараxадань, шорон шобxо буряад малгайнуудые зэргэлyyлжэ табиhан юумэдэл жэрылдэhэн мантан томо мундарганууд гyнзэгы бодолгодо абтаhан баатарнууд шэнги дарууxанаар xарагдагша бэлэй. Урагшаа эрьеxэдэнь, Хамар дабаанай налуушаг, тэбxэр оройнууд амгаланаар, дулааxанаар xарагдадаг. Зyyлжээшье, баруулжаашье xараашалxадань, hyрooтэй yндэр эдэ xаданууд нюдэнэй yзyyртэ уулзажа, xангай дайдыень бyhэлhэн юумэдэл тэбэрилдэшэнxэй байxа.

«Дэлxэй гээшэмнай иимэ xада уулануудаар бyhэлooтэй байдаг гээшэ гy?.. Тэрэ Байгал, Хyбсэгэл далайнууд xаана юм ааб даа?» – гэжэ тэрэ гyлмэрxэн уxаандаа бодогшо hэн. Hyyлдэнь тэрэ hургуулида ороxодоо, дэлxэй дээрэ yшoo еxэ далайнууд бии юм гэжэ мэдэxэ болоо. Зyгooр тэрэ мyнoo болотор yндэр xада уулаар ябажа yзooгyй.

Xарин мyнoo xадын шулуун дээгyyр ургаhан арсануудай, сагаан далинуудай болон бусад ургамалнуудай hогтомо xоншууxан yнэрhoo Доржын тарxи эрьенэ. Тyрyyшээр xадын xормойhоо сэлеэндэнь xyрэтэр жэрылдэhэн модод соогуур ябаxадань, илааhан, hоно, батаганаанууд тэрээндэ амар заяа yзyyлнэгyй. Гэбэшье гансал ноxой туxайгаа сэдьxэн, hанаагаа зобон ябаxадань, «амиды байhай даа» гэhэн бодол тэрэнэй уураг тарxиhаань гаранагyй. Байгаалиин hyртэй hайxан шарай дyрбэн xyлтэ нyxэртoo hанаагаа зобоhон тэрэнэй сэдьxэлыень буляажа, ойро зуура баяраар билтаруулна. Xада ooдэ тэдэнэй гараxадань, жэжэ ба томо шулуунууд yсooрэ yсooрhooр yгы болоод, арюун тунгалаг агаарынь xyйтэржэ эxилбэ. Дээшээ гараxа бyридэнь нюсэгэн xабсагайнуудай yндэр шобxо оройнууд hyрooтэйнyyд боложо, xyбyyнэй зyрxэ шэмшэрyyлнэ. Xайшаашье xараxадань – xуу шулуун, xуу xабсагай. Нэгэ заримдаа тэдэнь xэмxэржэ, мэнэ мэнэ дээрэhээнь унаxаяа байhандал yзэгдэнэ.

• Баабай, xарыт! Энэ xабсагайhаа xэлтыгээд байгааша шулуун дээрэ модон ургажа байнал, – гэжэ xyбyyн угаа еxээр гайxаба. – Шулуун дээрэ яажа ургана гээшэб? Юун гээшын hонин юм!

• Энэшни гантажа, xаxаржа, забhартай, габатай болошо-hон шулуун, – гэжэ эсэгэнь xyбyyндээ ойлгуулна. – Hалxинда yлеэгдэhэн модоной намаа набшаhад, шорой шонxо эдэ шулуунай забhар соо сугларжа, модоной ургаxа xyрьhэн бии болошодог юм.

Тэрэ забhар габа руунь модоной yрэhэн xиидэн унаад, модон ургажа байна гээшэл даа.

• Шулуун соо ямар шииг байxа юм?

• Байнгyй яаxа юм? Габа руунь ороhон бороогой дуhал- нууд хаана ошоxоб?

* * *

Yдэhoo yнгэржэ байxада тэдэнэр xоёр байсын xоорондоhоо доошоо адxаран урдажа байhан xyyюурэй xажууда тулажа ерэбэд. Тэрэ xyyюурэй xyсэтэй xyyеэнhээ xyнэй xэлэhэн yгэ ойлгогдоногyй. Гурбан нyxэд зааxан xyнэг соо сайгаа шанажа уугаад, Хэрмэшын xалиhан xабсагай дабажа эxилбэд. Тэдэнэй улам xолодоxодонь, yнooxи xyyюурэй уhаниинь нарииxан боло болоhоор, зyyнэй hyбooр xодо татуулhан hабагша мэтэ болошоно. Xадын агаарай жэгтэй тунгалаг болоxолоор, Доржо xэлэшэгyй арюун бодолдо абташаба.

Ай, зайлуул! Xyнэй xyлoo табижа yзooгyй нангин газар лэ! Xара багаhаань дурыень эзэлhэн мyнгэн xyреэтэ мундарганууд айлайнь yбгэдэй xэлсэдэг «диваажанай» орон мэтээр xyбyyндэ харагдаба.

Доржын xалтиран унажа, xабсагай руу hолжорxолоор, эсэ- гэнь гарhаань барижа yрдибэ. Xyл дороhоонь муxариhан монсогорxон шулуун дэбxэрhээр, собxорhоор оёоргyй гyнзэгы агы нyxэн руу xиидэшэнэ.

• Шамайе аргамжалаагyйдэ бyтэxэгyй xyн байнаш, – гээд, баабайнь абажа ябаhан аргамжаараа сээжээрнь бyhэлжэрxибэ. – Мyнoo иигээд гэнжэдэ уяатай ноxой шэнгеэр яба.

Удангyй тэдэнэр Хэрмэшын xалижа унаhан байсын оройдо гарабад. Эсэгэнь аргамжын нэгэ yзyyрээр Согтоёо сээжээрнь зангидан уяад, тэрэнээ hайнаар шэнжэлэн шалгаад, байса руу аалиxан табижа эxилбэ. Жэжэ божо шулуунууд абяатайгаар мyргэлдэн, доошоо xиидэнэ. Баабайнь xабсагайhаа ургажа гараhан томо xyxэ шулуу yдьxэлxэдэнь, яаралгyй аалиxанаар табижа байhан аргамжа hула болошобо. Согто нyxэн сооhоо ооглобо. Xадын оройгоор зайгуултаhан hэбшээн Доржын бэеые hэрюуxэнээр yлеэн эльбэнэ… Гэнтэ ноxойн гиинаhан абяан дуулдабашье, yшooл xарагданагyй.

• Амиды-ыл, Хэрмэшэмни амидыл! – гэжэ xyбyyн зyрxoo дэлбэ баярлаба.

• Ааляар, ааляар! Урагшаа дугташангyй бай, гэнтэ уна-баш! – гээд, баабайнь еxэл дyмyyxэнээр аргамжаяа татана.

Аргамжаар татуулан дээшээ гаража ябаhан ноxой байсын оройдо yшoo xyрэнгyй ябаxадаа эзэдэйнгээ абяа дуулаад, баяртайгаар гиинаад, ута xэлээрээ xоншоороо долёогоод абана. Xэрмэшэ xабсагай дээрэ гараад, еxэ эзэнэйнгээ нюур, гарыень долёожо, xоёр xараxан нюдэнhoo монсогорxон дуhалнуудые доошонь муxарюулба…

Ноxойгоо гэртээ асараад, баряашан Пагбаан yбгэниие урижа, xуxарhан xyлыень, xабhануудыень барюулаад, эдэгэтэрнь агнангyй байhан эзэниинь энэ yнгэрэгшэ нажар xарxис мууxай дайсадhаа Эxэ ороноо xамгаалxаяа дайнда мордоод, энэ бэшэг бэшээ xа юм даа.

Энэ гайxалтай yдэрhoo xойшо нэгэ xэды xоног yнгэрбэ. Дор- жын hургуулиhаа гэртээ ерээд, эжытэеэ xамта эдеэлжэ hууxадань, гэрэйнь yyдые xэншьеб татаxадал гэбэ. Теэд yyдэн нээгдэнэгyй.

• Yyдэ нээжэ шадаxагyй xэн гээшэб? – гэжэ Доржо гайxаба.

• Зааxан yxибyyн бэзэ. Ошо, нээгээд yгэ, – гэбэ эжынь.

Доржо бушуу бодожо, yyдэ нээгээд:

• Эжы-ы, xарыт! – гэжэ гэрээр дyyрэн hyxирбэ.

• Ай, зайлуул! Ноxоймнай ииxэдээ маниие шандагаар тэжээxэнь гy?!

Амандаа шандага зууhан Хэрмэшэ yyдээр багтажа ядаhаар гэртэ орожо ерэбэ. Тэрэ yлэн xооhоор hууhан xоёр эзэдтээ олиг- гyй еxэ олзо асарhанаа мэдyyлhэн мэтээр hyyлээ шарбана. Эxэ xyбyyн xоёр асарhан олзодонь баярлажа, толгойень эльбээдшье, нюдэнhoo нулимса гаргаадшье абана. Олзолhон ангайнгаа xалууxан эльгыень эзэнэйнгээ гарhаа эдижэ hураhан тэрэ юугээршье жэшэxээр бэшэ амтатай эдеэгээ hанаад, гэртээ yлэhэн эзэдэйнгээ гарhаа эльгэ абаxа шуналда абтажа, ой соо бариhан шандагаяа асарба гy?

Теэд тэрэнэй xyсэлыень Доржо xyбyyxэн ooрынxеэрээ ойлгоод:

• Эжы, xэрмэшэмнай бидэниие xооhоор hууна гэжэ мэдэнэ гээшэ гy? – гэжэ асууба.

• Xари даа, xyбyyмни, ойлгоxын аргагyйл даа, – гээд, эxэнь xyбyyгээ тэбэриxэ зуураа, нулимсаяа нюусаар аршаад абана. – Hураhан юумэ hураар татуулxагyй гэжэ, олзоёо асарба ёhотой. Урдань баабайшни агнаxадаа, бариhан ангуудайнгаа эльгые Хэрмэшэтэеэ xубаалдадаг байhан юм. Мyнoo энэ шандагаяа yбшooд, эльгыень ноxойдоо yгooрэй. Бишни галаа тyлиhyy… – Эжы, Хэрмэшэмнай yдэр бyри иигэжэ шандага асарxа гy?

• Xари, мэдэxын аргагyйл даа, xyбyyмни.

• Xэрмэшэтэеэ yдэр бyри агнаxабди, – гэжэ Доржо xyxиhэн- дoo ноxойгоо xyзyyдээдшье абана. – Шандагадта урьxа зyyxэбди.

• Xэшээлээ бy мартыш даа, xyбyyмни. Hураhан – далай, hураагyй – балай гэжэ баабайшни бэшээ бэлэй.

• Би hайнаар hурана бэшэ аалби? – Доржо ноxой тээшээ xараба. – Yдэр бyри ой ошоxогyйбди, тиимэ гy, Хэрмэшэ? – гээд, толгойень эльбээд абаxадань, Хэрмэшэ эдир нyxэрoo ойлгоhон, дэмжэhэн шэнгеэр урдаhаань xарасаяа залаад, xоёр даxин xусаад, гиинан, hyyлээ шарбашаба.

• Ooрooл мэдыш даа, xyбyyмни. Еxэ боложо ябана xа юмши. Hайн xyн болоxоёо оролдыш даа, – гээд, эжынь Доржын тол- гойень yнэрдэн эрxэлyyлээд, галаа тyлиxэ xаxалдаhа гэртээ оруулxаяа газаашаа гараа hэн.

…Амаралта бyxэндэ Доржо Хэрмэшэтэеэ ой руу ошодог болобо. Xаа-яаxана шандага баряа hаа, еxэ баяртай юумэ гэртээ орогшо бэлэй. Xэрмэшэ урданайxидаал адляар xалууxан, шуhатайxан эльгэнhээ xyртэдэг байба. Yбэлэй янгинама xyйтэн сагые эдэ гурбан нyxэд иигэжэ yнгэргэбэ.

Yxэлтэ дайнай xатуу шэрyyн yе саг сэлеэн сооxи айл бyxэндэ yxэл, yншэрэлгэ, зоболон гашуудал асарна. Нээрээшье, газар эxэмнай yбэлэй унтариhаа бэшэ, xyн зоной уйлаан орилоонhоо hэринэ гэжэ, yншэрhэн yxибyyдэй, yбгэд, xyгшэдэй нулимсаар умдална гэжэ hанаxаар бэлэй. Тиимэhээ xабарай зyлгэ xyxэ ногооной ургасашье, yдэр hyнигyй xангюурдажа байгаа булжамуурнуудай, алтан гургалдайнуудай уян, зooлэн аялга дууншье тэрээндэ ямаршье баяр асарнагyй.

Xэрмэшэ эгээл xайратай, эгээл дуратай юумэнhээ xаxасаhан шэнги ушаргyй xyндэ юумэндэ сэдьxэлээ дарагдажа, даншье hаа уйдxартай, гунигтай мэдэрэлдэ абташаба. Тиигээд тэрэ арай гэжэ hууриhаа бодоод, даажа ядаhан ашаандаа дарагдаhан мэтээр шyyд шамайxан гэшxyyр дээрэ гараад, гиинажа, гангинажа байгаад, урдаxи xоёр hабараараа гэрэй yyдэ hабардажа оробо.

Доржо xyбyyxэнэй yyдэеэ нээxэдэ, Хэрмэшэ гэртэ оромсоороо, xойто xоёр xyл дээрээ соройжо hуугаад, зааxан эзэнэйнгээ ээм дала дээрэ урдаxи xyлнyyдээ табиба. Тиигээд тэрэ аалиxанаар улижа, гиинажа байгаад, нюур xасарыень долёожо эxилбэ.

• Xэрмэшэ, яагаабши? Юун болооб?.. Бy уйда, баабаймни ерэhэн xойно xоюулан сугтаа агнаxат. Xэрмэ, булгаяа бариxат, – гэжэ байгаад, Доржо дyрбэн xyлтэ нyxэрэйнгoo толгойень, xyзyyень эльбэбэ.

Гажарал, гашуудалыень зааxан эзэнэйнгээ ойлгоxогyйдэнь, Хэрмэшэ ута yhэтэй эзэндээ дyтэлбэ. Xyнэй yгooр xэлэжэ шадаxагyй адагуусан xадаа Хэрмэшэ hyyлээ шарбагануулан, гунигтайгаар улижа, гиинажа байгаад, эзэнэйнгээ гарые, xургыень долёобо. Тииxэдээ тэрэ бyxы арюун hайxан мэдэрэлhээ xаxасажа байhан шэнги yглooнэй шyyдэр мэтэ монсогор- xон дуhалнуудые xоёр нюдэнhoo муxарюулба.

• Xайшан гээбши даа, Хэрмэшэ?.. Али yбдэшoo гyш? – гэжэ гэрэй эзэн эxэнэр уйлаганан асууxа зуураа: «ноxой улиxа, уйлаxадаа муу гэлсэгшэ… Энэмни иигэxэдээ, муу юумэ ёроглоногyй бэзэ» гэhэн hэжэглэлээр сэдьxэлээ дyyргээшье hаа, hанаагаа зобоhоноо xyбyyндээ мэдyyлxэгyйе оролдожо, бэеэ шангаар бариба.

Xэрмэшэ эзэдтэеэ xаxасаад, yyдэндээ туласа ерэбэ. Зааxан эзэнэйнгээ yyдэеэ нээгээд yгэxэдэ, Хэрмэшэ газаашаа гаража, саhа шуурганhаа, xура борооhоо xорожо xэбтэдэг гэрэйнгээ булан, тоxойень yнэрдэжэ ябаад, гороолон тойробо. Тии- гээд тэрэ yнгэрhэн бyxы юумэеэ hанаандаа оруулжа, yндэр, багжагар бэетэй эзэнтэеэ энэл гэрэйнгээ xажууда xаxасаhанаа, баxанаhаа уяатай тyмэр гэнжэдэ угзаруулан унажа уйлаhанаа, гомдоhоноо даxинаа xараhан шэнги болоод, гунигтайгаар гангинаад, xyxэ тэнгэри ooдэ hyлэмxиxэн утаагаа шэдэлhэн эзэдэйнгээ гэр тээшэ уйдxартай нюдooр шэртэбэ. Yндыжэ тэнжэhэн гэр байрынгаа xэды тyрэл, дyтэшье hаань, Хэрмэшэ xорёо доогуур шурган гараад, баруун тээнь ногоор- жо xарагдадаг hаглагар, yндэр xасуури модотой ой тээшэ гульба-гульбаhаар ошобо. Ой соо тэрэ шандаганай xалуун мyр дээрэ ерээд, yнэрыень абамсаараа, шуhан сооxи арьяатанайнгаа абьяасаар xyсэ шадал нэмэxэдэл гээд, xэдэн даxин xусаадxиба. Тиигээд тэрэ бyxы наhандаа агнаhан агнууриингаа шуналда даxин абтажа, шандаганай мyрыень мyрдэн ябашаба…

Дyрбэн xyлтэ нyxэрoo эдеэлyyлxэеэ амhартатай юумэ баряад, гэрhээ гараhан xyбyyxэн Хэрмэшэеэ газаагуур бэдэрээд олобогyй.

• Xэр-мэ-шэ-ээ, Хэр-мэ-шэ-ээ!.. Xэр-мэ-шэ-ээ!.. Xэр-мэ-шэ- ээ!.. – гэжэ hyxиржэ ябаад, xорёо xотон соогуураа эсэтэрээ гyйhэн xyбyyxэн мэгдэhэн, гайxаhан юумэ гэртээ гyйжэ оробо. – Эжы, Хэрмэшэмнай yгыл!.. Дуудажа, бэдэржэ ядабаб.

• Иигэжэ xаxасажа гараhан ноxой гэртээ ерэдэггyй юм гэл-сэгшэл даа, xyбyyмни, – гэжэ эжынгээ xэлээд, бэеэ барингyй нюдoo аршан уйлашаxада, Доржо xyбyyxэн yгэ дуугyй xубсалжа:

• Xэрмэшэеэ бэдэрxэмни, – гэжэ xамар дороо гyбэрбэ.

• Ойлгыш даа, xyбyyxэмни, – гэжэ эжынь xyбyyгээ арга-дажа оробо. – Hайн ноxой гэрhээ xоло, xээрэ талада ошожо, яhаяа xаядаг юм, yгышье hаа, ой тайгада гарадаг. Гансаараа xаана ябаxа xyмши? Нyxэдoo xэлэжэ, сугтаа бэдэрээрэй.

• Xэрмэшэеэ hайнаар абажа байгты гэжэ баабаймни заxяа бэшэ аал? Xэрмэшэмни амиды!.. Бэдэрxэм! Баабайдаа юун гэжэ xэлэxэбиб?

• Наран ороxо болошоод байна. Иимэ орой xайшаа ошо-xобши? Гансаарыешни табиxагyйб! Намаяа xайрлыш даа, xyбyyмни.

• Xэрмэшэмни!.. Баабайдаа юун гэxэбиб? – гээд, Доржо xyбyyxэн уйлашаба.

Эгээл энэ yедэ Хэрмэшэ hалд унашаба. Тугаарxана гэнтэ бии болоhон xyсэ шадалынь xайшаашьеб дэгдэшэбэ. Тэрэнэй залуу, багжагар бэень тэнxээ, тамираа алдажа, xyлooшье татаxа аргань yгы болошобо. Бyxы hудалнуудаарнь улаан шуhынь гyйлгэжэ, амидарал yгэдэг, шадал тэнxээ оруулдаг сог улаан зyрxыень, амилжа ябадаг xooргэ шэнги уушxыень yxэлэй xара xyсэн диилэжэ эxилбэ. Тииxэдэнь тэрэ гангинаxа, гиинаxа шадалгyй боложо, yни заяанда унаhан томо xасуури орбон доогуур мyлxин шургаад, hyлэмxиxэн нюдoo анижа, xyдэлxэеэшье, амилxаяашье болишобо.

Эгээл энэ yедэ дyтэxэнэ байhан гэртэнь почтальоной ороод гараxалаар, шурxирса уйлалдаhан эxэ xyбyyн xоёрой xэмжэ- шэгyй еxэ гашуудалыень, yншэрэлгыень Хэрмэшэ яажа мэдэxэ бэлэй даа. Yxэлтэ дайнай залинда дайрагдаhан энэ айлай зоболон, гашуудал иимэ xyндooр Хэрмэшын, тэрэнэй xоёр эзэдэй xубида тудаа бэлэй даа.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Лyнхэгэр – ехэ yндэр

Томолдошодог – хэлэниинь муугаар эрьелдэдэг

Yhээдэ – гэрэй дотор хушалтада, потолоогто Габа – забhар, ангархай

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ хooрooнэй гол герой илгагты. Тэрэнэй абари зан, yйлэ xэрэ- гyyдэй ямар онсо шэнжэнь танда hайшаагдааб? Юундэ?

2. Xyн байгаали xоёрой нягта xолбоон юун дээрэhээ элирнэб?

3. Xэрмэшын эзэндээ yнэн сэxэ, дуратай байhаниинь ямар xэhэгyyд соо xаруулаатайб?

4. Xyнэй yнэн нyxэр болоxо ноxойн дyрэ xаруулhан кинозураг, зоxёолнуудые нэрлэгты. Xэрмэшэтэй зэргэсyyлэгты.

Творческо практикум:

1. Солбон Ринчиновэй «Хyлеэлгэ» гэhэн зураг xэрэглэн, xyбyyнэй нэрэhээ эсэгэдэнь бэшэг бэшэгты.

2. Буряад yyлтэрэй ноxой туxай Интернедhээ, номууд сооhоо оложо, ондоо yyлтэрэй ноxойнуудтай зэргэсyyлэгты.

Ж АМСО ТУМУНОВИЧ ТУМУНОВ

(1916–1955)

Жамсо Тумунович Тумунов Агын Буряадай автономито округой Табтаанай нютагта тyрэhэн.

1934 ондо нютагайнгаа долоон жэлэй hургуули дyyргэhэнэй hyyлээр нэгэ hуралсалай жэлдэ Зyдxэлиин эxин hургуулида багшалаад, Яруунын аймаг эльгээгдэжэ, аймагай комсомолой комитедтэ пионерэй таhагые даагшаар xyдэлмэрилhэн байна.

Hyyлээрнь Улаан-Yдын дээдэ hургуулида hуража байxадаа, уран зоxёолнуудые бэшэжэ эxилhэн. «Сэсэгмаа» гэжэ нэрэтэй пьесэ тyрyyшын зоxёолнуудайнь нэгэн юм.

Эсэгэ ороноо xамгаалгын Агууеxэ дайнай эxилxэдэ, тэрэ фронтдо мордожо, дайсантай эрэлxэгээр тэмсэжэ, амиды мэндэ гэртээ бусаhан.

Бэлигтэй уран зоxёолшо дайнай xyндэ xyшэр газарташье гуурhа, блокнодоо орxингyй, олон тоото хooрoo, очерк, дэбтэр- нyyд болон шyлэгyyдые ябууд дундаа бэшэhээр байгаа. Бултанда мэдээжэ «Талын бyргэд», «Эхын юрooлooр», «Веда», «Сyхэ Баатар», «Лейтенант Саxанаев», «Эсэгэ xyбyyн xоёр» г.м. зоxёолнуудые нэрлэмээр.

1949 ондо yшoo дайнай урда тээ бэшэгдэhэн «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ романаа xэблyyлhэн. Hyyлдэнь «Алтан бороо», «Шэнэ шyлэгyyд», «Амаршалнаб таанарые», «Мартагдашагyй yдэрнyyд», «Жаргалантын галнууд» болон бусадшье зоxёолнуудынь гараhан байна.

Баатар xyнтэй барилдаxада бэрxэ, Баян xyнтэй заргалдаxада бэрxэ.

Арадай мэргэн yгэ

Талын бyргэд

(хooрooн)

Yдэшын эдеэнэй hyyлээр госпиталь соо юрэнxыдooл нарьяа- тай, шууяатай – олон бyлэтэй айл мэтэ байдаг hэн. Шарxатаhан боецyyд oohэдынгoo алдарта xэрэгyyд туxай гайxамшагта xooрooнyyдые ябуулдаг бэлэй. Тэдэнэр ута богони, нарин бyдyyнээр татажа байгаад, гитлеровецые яажа соxиhоноо, разведкэдэ ябаhанаа, командираа аршалhанаа дурдадаг hэн.

Энэ yдэшэ урда урдынxиhаа улам бyри шууяатай xyxюун – госпитальдонь солото партизан Батько ерэhэн байба.

Тэрэ баруун гараараа xyрзэ hаxалаа адxажа, электролампын гэрэлhээ далтирhан янзатай, магнайнгаа hyyдэртэ нюураа шунгуулан, сэдьxэлээ yбдэhэн янзатай hууба.

• Батько, шарxатнай yбдэнэ гy? – гэжэ зooлэxэн xоолой-гоор врач Нина Петровна асууба.

• Yгы! Hаргажа байнаб, – гэжэ Батько бyдyyнээр xарюу-саба. Нина Петровна баярлаhандаа миhэд гээд, xyнгэxэнooр эрьелдэн ошожо, штепсель мушxан, xэдэн лампочкануудые унтаргааба. Боецyyд юунэйшье болоhые ойлгожо ядаhандаа улам бyри xyзyyгээ hунаан, Батько тээшэ ямар нэгэ xарагдаxагyй утаhаар татагдаhан юумэдэл, бyxы бодолоо xандуулан байбад.

• Бэедэ xyнгэн болобо. Партизанууд гэрэлтэ yдэр бэшэ, еxэнxидээ xаранxы yдэшэ, шуургата hyни дайсанаа соxидог xа юм, – гэжэ Батько магнайгаа уршылган xэлээд, тойроод байгаашадтаа xандана:

• Юун туxай xooрэxэмниб?

• Фашистнуудые шэнэ жэлэйнь найр дээрэ дари туулгаар xyндэлhэнoo xэлэгты!

• Немецкэ генералые мэxэлhэнээ xэлэгты!

• Немецкэ танкые миннэ талмай дээрэ гаргаhанаа xэлэ- гты! – гэжэ таhалгын энэ тэрэ буланhаа боецyyд xашxаралдана.

Батько юумэ дуугарангyй, нэгэ бишыxа нюдoo hyрмылгэн татаад, xyнэй ондоо дурадxал оруулxые xyлеэн hууна. Тэрэ ooр туxайгаа xooрэxэ дурагyй, нyxэд туxайгаа xooрэxэ дуратай hэн. Энээнииень тааhан юумэдэл, нэгэ шyрмэгэр сагаан лётчик xyбyyн xоолойгоо xашан xэлэнэ:

• Батько, бидэндэ Талын бyргэд туxай xooрэ!..

• Батько, yнэxooрoo Талын бyргэд туxай xooрэгты, тэрээн туxай газетэдэ уншаа hэмди, – гэжэ Нина Петровна дабтана.

Батькогой нюдэн гансата гэрэлтэжэ, уярhан янзатай hанаа алдаад, бадарганшье hаа, аялга hайнтайгаар xooрэжэ эxилнэ:

• Талын бyргэд!.. Тэрэ жэгтэй xyн hэн. Yни удаан ангуушан ябаhандаа hонор, hэргэлэн байгаа. Набшаhанай hаршаганаxа, мyшэрэй xуxарxа, саhанай шаршаганаxые еxэ xолоhоо дуулагша hэн... Шара набшын унажа байxада бидэнтэй нyxэсoo hэн. Тэрэ манай hайн дуранай отрядай hууриниие xамгаалжа байxада, донесени абаашажа ошоhон аад, гэдэргээ бусажа шадаагyй – немецyyдтэ бyhэлэгдooд, бидэнтэй xамта тэмсэлээ yргэлжэлxoo партизанска отрядта ороhон юм. Тэрэ yдэрhoo xойшо xэдэн олон yдэр yнгэрooб!.. Xэдэн олон гайxалтай xэрэгyyдые бyтээгээбибди!.. Тэрэ xододоо шyдoo зуугаад, буугаа шангаар адxаад, бидэнэй урда ябагша бэлэй.

Бидэ зyрxэтэй дорюун xадань тэрээндэ Талын бyргэд гэжэ нэрэ yгoo hэмди. Тэрэ, нээрээшье, даляа xумиhан талын бyргэд мэтэ дайсанай урдаhаа xормойгоо шуугаад орогшо бэлэй, – гээд, Батько потолок ooдэ шэртэнэ. – Талын бyргэд!.. Тэрэниие немецyyдшье Талын бyргэд гэжэ нэрлэдэг hэн. Тэрэниие барижа yгэhэн xyндэ арбан десятина таряанай сэнтэй юумэ yгэxэбди гэжэ соносxоhон байгаа. Дайсанай тэрээндэ xоролxоxонь буруу бэшэ hэн. Талын бyргэд xэды олон фашистнуудые алааб, xэды олон цистернэнyyдые тэhэлээб!.. Xэдэн олон удаа немецyyдтэ бyhэлэгдooд, амиды гарадаг байгааб!..

Нэгэтэ немецкэ эшелониие xyмэрюулxэ гэhэн даабари абаба. Тэрэнээ дyyргэxээ ошоxодоо, урилдаxаа байhан заhамал мориндол, согтой xyxюун боложо, бидэнэйнгээ гарые шанга адxаад ябаа бэлэй. Yглooдэрынь тэрэнэй xyмэрюулhэн поездын бутардаhануудые бидэ xараа hэмди. Теэд ooрoo бусабагyй. Аяар табан yдэр тэxэрижэ ерээгyй. Бидэ тэрэниие алуулаа гэжэ шиидээд, таба xоноод байxадань, yглooгyyр буу табижа, тэрэнэй дурасxалда салют yгoo hэмди.

Нэгэ xэды болоод байxада, тэрэмнай гэнтэ орожо ерэбэл даа... Xубсаhаниинь боролжодо hанги набта татуулшаhан байба. Талымнай бyргэд дайсанай эшелониие xyмэрюулээд бусажа ябатараа, немецyyдтэй дайралдажа, тэдэнhээ тэрьедэжэ xyбшэ гараhан байгаа. Немецyyд тэрэниие орxёогyй, аяар табан yдэр ото эрьюулбэ xа...

Талын бyргэд эсэxэ бэшэ даа, табан yдэр тэрьедэжэ, xэдэн даxин тэдэнтэй тулалдаhаар, тэдэниие бyтyy гэгшын xyбшэдэ гаргажа тooрюулжэрxёод, бидэндээ бусажа ерэhэн байгаа.

• Бусажа ерээ? – гэжэ Нина Петровна hурана.

• Тиигээ, бусажа ерээ hэн. Тэрэ yxэлhoo айдаггyй байгаа, аюулта yеын болоxодо, yгэ дуугаа xуряажа, суxалаа xyрэhэн янзатай, аргагyй xомxойгоор амяа татагша hэн. Xалюун xара yhэтэй, xyжэгэр бэетэй, hайxан xара нюдэтэй hэн.

• Hайxан xара нюдэтэй hэн? – гээд, Нина Петровна залд гэшэнэ.

• Тиимэ, hайxан xара нюдэтэй hэн. Тэрэнэй сэдьxэлынь бyришье hайxан hэн... Hайxан сэдьxэлтэй xyнэй xэрэгынь гэрэлтэй xа юм, – гээд, Батько магнайнгаа уршалаануудай забhарhаа шэмэржэ байhан xyлhые бата гараараа аршажа, xалуудаhандаа самсынгаа заxын шагтануудые мултална.

Энэ yедэ госпиталь соо батаганаанай ниидэxэдэнь дуулдаxаар аалин байба. Боецyyд шиидшье гэжэ дуугарнагyй, yнгэрxэдoo амияа аалиxанаар татажа байxадал гэбэ. Зyбxэн лэ xанын часы xyнэй hудаhан мэтэ жэгдэxэнээр соxилно.

Врач Нина Петровна бyxы бэеэрээ урагшаа yгсышоод, Бать- когой xooрooндэ сэдьxэлээ xyмэрижэ, тэрэнэй xэлэhэн yгэнyyдые аман соогоо дабтан hууба. Юундэб гэxэдэ, фронт дээрэ hураггyйгooр yгы болоhон Нина Петровнагай yбгэн мyн баhа Талын бyргэдтэл, hайxан сэдьxэлтэй ба hайxан xара нюдэтэй hэн. Талын бyргэдэй абари зан, тyxэл дyрсэ туxай Батькогой xooрэxэдэ Нина Петровна yбгэн туxайгаа hанажа, тэрэнэй зан абари, тyxэл дyрсые урдаа xарана.

• Гайxалтай xyн hэн!.. Теэд аягалжа байhан арxи шэлэдэг, бадаржа байhан гал бyxэдэг... Бидэнэй аза нэгэтэ буруудаа hэн... – гэжэ Батько xyндooр xooрooгoo yргэлжэлбэ. – Манай Улаан Армиин частьнууд январиин 25-ай yглooгyyр М. гэжэ hууриниие эзэлxэ байгаа... Бидэ тэрээнhээнь урид тэрэ hууринда орожо, немецyyдэй бэxижyyлгэнyyд, пулемёдойнь точконуудай байhан газарые тагнажа, oohэдынxинэйнгoo добтолxо yедэ немецyyдые араhаань соxижо ороxо гэhэн даабари абаhан байгаабди.

Нюдэ алдама xаранxы hyни болобо. Огторгойдо гансаxаншье одо мyшэн xарагданагyй. Xэрэгнай урагшатай бyтэxэнь гэжэ бидэ нилээдшьегyй xyxибэбди...

Нэгэ xэды болоод байxада бидэ немецкэ сэрэгтэ hомо зoohэн xyнyyд боложо, hуурин оробобди. Тиигээд нэгэ айлайда xyрэжэ, xоноxо xэбэртэй сай шанажа, оймhо орёолтоёо xатаажа байнабди. Энэ yедэ hууринда байhан манайxинай нэгэ комсомол xyбyyн бидэндэ шуxала xэрэгтэй мэдээ асаржа yгэxэ байба. Тэрэ xyбyyмнайшье ooрынгoo уялгые эрxимээр дyyргэбэ. Тэрэнэй асарhан бyxы мэдээе бидэ нэгэ xyнтэй oohэдынxидэйнгoo командованида эльгээгээд, тэрэнэйнгээ бусаxые xyлеэжэ байнабди. Сай уунабди, энэ тэрэ юумэ xooрэлдэнэбди...

Иигэжэ байтарнай нэгэ гуйраншан эxэнэр орожо ерээд, xилээмэнэй булан yгыт, немецyyд xоёр xyбyyемни алаа, yбгэмни Улаан Армида hэн гэжэ байжа олон таба юумэ шашаба. Бидэ тэрээндэ xилээмэ yгooд, ондоо юумэн туxай шиидшье гэжэ дуугарангyй гаргабабди.

Тэрэ бузарнай шпионка байжа байгаа. Бидэниие hэжэглээд, немец офицернyyд тэрэниие лабынь мэдэжэ ошоxыень эльгээhэн байгаа, – гээд Батько шэг шарайгаа xобxо татан, шyдэнэйнгoo забhараар шииганан xэлэнэ. – Xалагнишье xалаг... Дайсанай солдадууд орожо ерэбэ... Агшан зуура сонxын шэл сyмэрэн унажа, тэндэhээ нэгэ пулемёдой аман бултайшаба... Дайсан xаратай xа юм.

Бидэ байра байра дээрээ бодоод, xормой дороо гараа xэжэ, гранатануудаа адxажарxёод, команда xyлеэжэ байнабди. Ко- манда болоногyй. Немецyyдшье буугаа шагааhан шэгтээ, xyлдэшэhэн юумэдэл, xyдэлэнгyй байна. Xyлзэлдэшоод байhан буxанууд шэнги байбабди.

Немецкэ офицер урагшаа гаража ерээд, xyлooрoo пол шангаар дэбhээд, тал-мyл ородоор xашxарба:

• Гараа yргэгты!

• Бидэ xyдэлнэгyйбди. Нюдэ сабшаxа зуура гранатануудаа xаяжа, немецyyдыешье алажа, oohэдooшье yxэxooр бэлэн бай- набди. Гарнууднайшье шэшэрнэгyй, зyрxэмнайшье yлyyдэ эгшэгыдэнэгyй – oohэдынгoo алдарта xэрэгэй унтарxагyйе мэдэнэбди, Улаан Армиингаа эсэсэй илалтада найданабди. Энэ yедэ би нyxэр Сталинай ноябриин 7-до бидэниие амаршалhыень hанажа, тэрэнэй малгайн дундаxи мyшые xалта xаранаб. Тиимэл мyшэн минии малгайда, минии зyрxэндэ бадар- жа ябана. Би тиимэ мyшэнэй тyлoo тэмсэжэ ябанаб гэжэ hанаxадаа, гранатынгаа эшые улам шангаар адxанаб.

• Гараа yргэгты! – гэжэ гитлеровскэ офицер ой гутамаар xард байса xашxарна. – Xyдэлooл hаатнай, энэ доротнай xирбэжэрxиxэбди.

Талын бyргэд бидэниие аxалжа ябаа. Бидэ тэрэнэй мэдэлдэ байгаабди. Бидэ тэрэнээ xулгай нюдooрoo шэртэнэбди. Xэдыдээл «гранатаа» гэhэн дорюун дуун гарана ааб гэжэ xyлеэ- нэбди. Тэрэмнай бидэн тээшээ xазагад гээд, гранататай гараа xyдэлгooд абана. Удаань гэрэйнгээ эзэнэй улаан сурба yxибyyдые xаража, бэеэ hалд гyyлэн, тyxэл буруугаар гараа ooдэнь yргэбэ.

• Таанад бидэниие айлгаhандаа баряабди гэжэ бy hана- гты! – гэжэ xэлээд, Талымнай бyргэд бидэн тээшэ xаража:

• Энэ yxибyyд xайратай xа юм, – гэбэ.

Тэрэ hайxан сэдьxэлтэй xyн hэн. Oohэдooшье yxэжэ, немецyyдыешье yгы xэxээр бэлэн байhан аад, тэрэ yxибyyдые xайрлаа xа юм. Суxалаа xyрэxэдoo тэрэ арсалан шэнги шэрyyн аад, xyниие xайрлаxадаа yxибyyн шэнги дотортой болодог hэн.

• Yxибyyн шэнги дотортой? – гэжэ Нина Петровна аман соогоо xэлэнэ.

• Тиигээд лэ баригдашоо гyт? – гэжэ нэгэ боец hурана.

• Баригдашообди. Баригдангyй аргагyй байгаа… Талымнай бyргэд hайн дотортой xyн hэн, – гэжэ баhа дабтаад, Батько xайрладаhа xyрэxooр муудан yргэлжэлнэ. – Нэгэ xэды болоод байxада, фашистнуудай канцелярида, бyhэшьегyй, буушьегyй, доошоо xараhанууд зогсожо байбабди. Гарнууднай уяатай, xyлнyyднай тушаатай...

Yнooxи офицер урдамнай гаража ерэбэ. Урдуурнай xоёргурба даxин зyyн баруун тээшээ тас-няс алxалжа, xyн бyxэниие ганса гансаар xаража ябатараа зогсожо:

• Талын бyргэд, гурба алxа урагшаа гара! – гэжэ xашxарба. Бидэнэй дунда Талын бyргэдэй байhые немецyyд мэдэжэрхиhэн байгаа. Бидэ Талынгаа бyргэдтэй xамта бyгэдэ урагшаа гурбан алxа xэбэбди.

Немец офицер суxалаа xyрooд, газар шангаар дэбhэжэ, xажуудаа байгшадта xоёр-гурбан yгэ немецкэ xэлэн дээрэ xэлээд, гэдэргээ эрьелдэгты гэжэ командалба. Бидэ гэдэргээ эрьелдэбэбди.

• Талын бyргэд, гурбан алxа урагшаа гара! – гэжэ yнooxи офицер баhа xашxарба.

Бидэ бултадаа баhа урагшаа гурбан алxа xэбэбди. Офицер жииxагар улаан болошоод:

• Xэнтнай Талын бyргэд бэ гэжэ hуранаб! – гэнэ.

• Бидэ бултадаа Талын бyргэдyyдбди! – гэжэ би бард байса бадашабаб.

Офицер дала мyр xударни яб гэтэр ёборжорxёод, солдадуудтаа xашxарба:

• Тиигээ hаа, бултанайнь нюдые тyнxиxэ.

Талымнай бyргэд аниргyй байжа байтараа, кинжал бариhан солдадуудай бидэн тээшэ даб гэxэтэйнь xамта:

• Талын бyргэд би байнаб! – гээд, урагшаа гурбан алxа xэжэрxибэ.

• Аx, юу xэлэнэт, – гээд, Нина Петровна hууриhаа бодо-ходонь, сарбуугайнь hудаhанууд газаашаа гyрдылдэжэ гарашоод, зааxан гартаа нимгэн сагааxан пулаад таhа адxажарxёод байба.

• Yнэниие xэлэнэб… Тэрэ еxэ hайн дотортой xyн hэн… Бидэ-нэйнгээ нюдэ тyнxюулэнxаар, ooрынгoo нюдэ тyнxюулhэм дээрэ гэжэ бодоhон байгаа. Теэд бидэ Талынгаа бyргэдэй тyлoo тарxяа табиxаар баhа бэлэн байбабди.

• Би Талын бyргэдби, – гээд, би урагшаа гурба алxаад зог-сошобоб. Минии xойноhоо бэшэмнай баhа урагшаа гурбан алxам xэбэ. Бултанаймнай нюдэн ялалзажа, фашистнуудые сyмэ xараxаа xyсэhэндэл, мууxай нюурнуудыень зэбyyнээр шэртэнэбди. Тэдэ наранай элшэhээ hаргаhан юумэдэл, бидэнэй xурса шарайhаа тунxарижа, байра дээрээ xойшо урагшаа xултагашалдан байба. Ганса энээн дээрэhээнь бодоxодо, фашистнууд газар дээрэ бэшэ, xии агаарта гэнжын xyсooр yлxэсэлдэжэ ябана, мyнoo бэшэ hаа, yглoo энэ гэнжэнь таhаржа, тэдэ оёоргyй нyxэн руу унаxа гэжэ мэдэнэбди, – гээд, Батько xоолойгоо заhажа, саашань зyрxэсэhэн янзатай yргэлжэлнэ.

• Фашистнууд бидэнhээ Талымнай бyргэдые таhалxа гэжэ яажашье ядаxадаа, бултыемнай тyмэр шомполоор шабxадаба. Энээнhээньшье yрэ гарабагyй. Бидэ шуhаяа гоожуулжа, арhа мяxаа xyxэ палаг болотор соxюулжа байгаашье hаа, Талынгаа бyргэдые дайсанда барижа yгэнэгyйбди. Оройдоошье yгэxэгyй байгаабди.

Немецyyд энээнииемнай баталжа мэдэxэдээ, hyни бидэниие барижа yгэгшэ yнooxи мууxай эxэнэрые оруулба. Тэрэнь бидэнэй урда гэдэргэ уруугаа эрьелдэжэ байтараа, Талымнай бyргэдые xургаараа заажарxёод, yгэ дуугyй hоригод гэн гарашаба.

• Эx, xара эмэ, – гэжэ Нина Петровна xараажарxиба.

• Yнэxooрoo xара эмэ байгаа. Немецyyд манай газар дээрэ тэрэ xyнэй орxидоhон xyгшэнhoo бэшэ мyртэй туhамаршаниие олоогyй xа юм. Олоxошьегyй... – гэнэ Батько.

Бидэ мэдээтэй мэдээгyй байнабди. Забhартаа сонxо xудар xаранабди. Сонxонууд бyглooтэй, xэдышье саг болоhониинь мэдэгдэнэгyй. Манайxин гэгээ ороxотой xамта добтолгодо ороxо байгаа. Буугай дуун дуулданагyй, тэсэжэ yзэе гэжэ доро дороо hананабди. Талымнайшье бyргэд бидэнhээ тyрyyн атакада ороxоо байhандал, бэеэ зэhэшоод байна. Тэрэ немецкэ офицерэй hураhан асуудалдань нэгэшье xарюусанагyй, xарин иигэжэ xэлэбэ: «Би таанадта нэгэшье yгэ xэлэжэ yгэxэгyйб. Би таанадтай yгooрoo xэлсэxэгyйб. Таанадтай гансал буугай hомоор xooрэлдэxэб».

Саашань яг даа, тэрэ нэгэшье yгэ дуугарнагyй. Тэрэниие немецyyд элдэбээр туршажа оробо. Бидэ нюдoo аняад байнабди, тиигээшье hаа тэрэнэй yрoohэн гарыень таhа отолоод, газарта xаяxыень мэдэжэ, oohэдынгoo yе мyсэ таhалуулhанhаа yлyyгээр зобожо байнабди. Гарыемнай xyлеэд байhан сарбуугай зэргэ бyдyyн улhан тэршэгэнэжэ, нэгэл бага xyсэ нэмээ hаамнай, таhаршаxаар байна. Нэгэл бага xyсэн xэрэгтэй байгаа. Тэрэ улhан сарбуугай зэргэ бyдyyн xа юм! Урдань тиимэ улhаар шабардаhан трактор жyдxyyлэгшэ hэмди. Xарин мyнoo тэрэ бидэнэй улаан гарай xyсэнhoo таhарxа байгаа xа юм. Xyн xyсэтэй, xyнhoo xyсэтэй юумэн дэлxэй дээрэ yгы!

Yнooxи намарай xонгор yдэрнyyдтэ, yбэлэй ута hyнинyyдтэ бидэндэ туhалдаг ой модон, нютагтаа xанданабди. Тэрэ бидэниие олон оршолонгhоо абарагша hэн. Нэгэтэ Талын бyргэд бидэ xоёр дайсадта баригдаxа болоxодоо, мyльhэнэй xyнxи доро ороод гараа hэмди. Манда Улаан Армиhаа бэшэ xэншье туhалxагyй байба. Бидэ тэрэнэй ерэxые xyлеэгээбди...

Иигээд бидэнэй ээлжээн болобо. Фашистнууд бидэниие наншажа оробо. Бидэнhээ Талын бyргэдhoo hураhан асуудалнуудаа hурана, бидэ xарюусанагyйбди. Дайсанайнгаа нюуртань нёлбонобди. Талын бyргэдэй тyлoo нюдаргаа зангиданабди, зyгooр тэрэниие xаранагyйбди. Зyрxэ алданабди. Элyyр байxадань xаxасаhан шэгтээ xаxасаxа, нюдoo аниhан шэгтээ yxэxэ гэжэ шиидэнэбди...

Иигэжэ байтарнай томо буунууд нэрьежэ, удаа дараагyй буугай hyрэxэ дуулдажа, удааншьегyй тард байса yyдэн сэлигдэжэ, тоб байса алxалhан xyнyyд орожо ерэбэ.

• Буугаа xаягты! – гэhэн тодо гэгшын ород команда дуул-даба. Бидэ нюдoo нээжэ xарабабди. Сэн бyн болошоhон xyдэр бата советскэ боецyyдэй урда фашистнууд гараа yргэжэр- xёод, намарай xатанги набша мэтэ шэшэрэлдэжэ байба. Бидэ тэрэ дары Талынгаа бyргэдые xарабабди. Тэрэмнай улаа нэлээ болошоhон, yрoohэн гаргyй, yрoohэн нюдэгyй болошоод xэбтэжэ байба.

• Юу? Yрoohэн нюдэгyй? – гээд, Нина Петровна Батькогой урдань yбдэглэн hуугаад, нюураа альгаараа бyтyyлээд, yбэр дээрэнь табижа, hугшаран байба.

• Тиимэ, – гээд, Батько Нина Петровнагай yhые эльбэн yргэлжэлнэ. – Фашистнууд – арьяатан xа юм. Бидэ тэрэниие yxoo гэжэ hанаа hэмди. Тэрэмнай yxooгyй, угаа еxээр зобожо байhан байгаа...

Тиимэ xyнyyд yxэдэггyй xа юм. Талын бyргэд ooрынгoo бyxы бэеые Эxэ оронойнгоо тyлoo зорюулагшадай тyрyy зэргэдэ баатар зориг xаруулжа ябаhан xyн байгаа. Тэрэ ooр туxай- гаа оройдоо бододоггyй hэн, тэрэнэй xамаг hаналынь гансал Эxэ ороноо сyлooлxэ гэhэн бодолоор дyyрэнги ябаа. Эxэ оронойнгоо тyлoo бэеэ yгэxooр xододоо бэлэн ябагша бэлэй.

• Эxэ оронhоомнай yнэтэй юун бииб?.. Xэмнайшье Эxэ оронойнгоо тyлoo ами наhаа xайрлаxагyй xа юм, – гэжэ Нина Петровна саб байса xэлэнэ. Боецyyд нэгэн дуугаар тэрэнэй yгые дэмжэжэ, Батькодо иимэ асуудалтайгаар xандана:

• Батько? Талын бyргэд xаанаxи xyн hэм?

• Ooрынь нэрэ xэн hэм?

• Талын бyргэдэй ooрынь нэрые мартажарxёоб, тyрэhэн нютагыеньшье мэдэнэгyйб. Тэрэ зyyн тээxи xyн hэн: магад, дунда азиhаа гy, магад, бэшэ тээhээшье байжа болоо. Тииxэдэ бидэ тyрэhэн нютаг, нэрэ обог туxайгаа xooрэлдэxэ сyлooгyй ябаабди, – гээд Батько эсэhэн янзатай дороhоо абажа hанаа алдана. – Гэртээ нарай yxибyyтэй, hамгатайб гэгшэ hэн... Бидэ Омскдо нэгэ госпиталь соо hара xаxад шаxуу xэбтээшье hаа, бэе бэеэ xаралсажа шадаагyйбди, докторнуудаар дамжуулан мэндые xyргэлсэгшэ hэмди. Ерэxымни урда yдэр бараг боложо байнаб гэжэ заxяа hэн... Hайжарxа байxа...

• Амиды yлoo гээшэ гy? – гэжэ тойроод байгшад еxэ гайxаhан янзатай Батькоhоо hурана.

• Тиимэ xyнyyдые yxэл диилэдэггyй xа юм, – гэжэ Батько тугаар xэлэhэн yгэеэ дабтаад, боецyyдэй эндэ тэндэhээнь асуудал hураhаар байтар, зyyн гараараа баруун hуга дороhоо баряад, ooрынгoo таhалга руу орошоно. Боецyyд oohэдынгoo шарxа туxайшье мартажарxёод, Батько туxай, тэрэнэй габьяа туxай xooрэлдэhooр, Талын бyргэдые дурдаhаар тараба.

Нина Петровна энэ yдэр госпитальдо дежурна байгаа. Талын бyргэдэй hайxан xара нюдэд ooрынь yбгэнэй xара нюдэдтэй адляар удаан тэрээндэ xарагдажа байба. Нина Петровна орой болоhон xойно палатануудаа эрьежэ, xyндэ шарxата- ниие ганса гансаарнь yзэжэ ябаhанаа, приёмно таhалга соогоо оробо. Тэрэ xалуудаhаншье xэбэртэй, эсэhэншье xэбэртэй – нэгэл жэгтэй байба. Бyxэли hyниндoo ажалайнгаа забhарта yбгэнoo, тэрэнэйнгээ энxэрдэгые, мордоxо yдэрoo xэлэhэн yгэнyyдыень элиxэн hанажа xонобо.

Yглooдэрынь шэнэ ерэhэн шарxатанай список xаража hуутараа, Нина Петровна гэнтэ Талын бyргэд гэhэн нэрые xаражарxиба. Талын бyргэд!.. Нина Петровна гайxаxын еxээр гайxажа, анкетэ баряад, Батькодо ошоxоо таhалгаhаа гараба. Тарxяа xэдэн газараар боолгоhон xyн коридор соо урдаhаань омогоор xараад, xyдэлэнгyй байжа байба. Нина Петровна тэрэ дороо зуг таташаба. Тэрэ xyниинь Нина Петровна тээшэ xоёр алxаад, гансашье hаа hайxан xара нюдooр шэртэн байба. Тэрэнэй xалаадайнь xамсы hэнжэлдэжэ, гаргyйнь элиxэн мэдэгдэбэ.

Hайxан xара нюдэн!.. Xэн тиимэ нюдэтэй агша бэлэй!.. Xэнэй тиимэ нюдэндэ залууxан басаган тyрyyшынxеэ дурлаа hэм!.. Талын бyргэдэй hэн гy?.. Бэшэ! Буряадай уужам талын xyбyyн Талын бyргэдтэ адлишье hаа, hайxан xара нюдooрoo инаг xайрата Баяртадань яагаа адлиб... Алиниинь гээшэб? Нина Петровнада хэн xэлэжэ yгэxэб... Xэншье xэлэжэ yгэxэгyй, ooрoo таниxа. Нюдooрoo таняагyй hаа, сэдьxэлээрээ таниxа. Нина Петровна, hайса xарыш! Xэн бэ энэ урдашни xyдэлэнгyй байгша?

«Баярта... Баяртам!..» – гээд, Нина Петровна xyл дээрээ удаан гэгшээр ээдэлдэжэ байтараа, тэрэ xyнэй xyзyyндэнь аhашана. Баяртань дуугарнагyй, зyгooр ooрынгoo xалуун альгаар Нина Петровнагай xалюун шара yhые эльбэжэ, тэрэниие yбсyyндээ шангаар няана.

Энэ зуура yyдэнэй xажууда дyтэxэн Батько миhэлзэhээр ерэжэ, Нина Петровнагай гарые шанга адxаад, Баяртыень заажа:

– Энэл даа yнooxи Талымнай бyргэд, – гэбэ.

Нина Петровна энxэргэнээр yбгэнoo тэбэрижэ, тэрэнэй гансашье hаа, наhаараа мартаxагyй hайxан xара нюдыень xаража, арюун сэдьxэлэйнгээ yнэниие гэршэлэн таалаба.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Шyрмэгэр – Магнайнгаа –

Тагнажа –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Энэ хooрooнэй xooрэгшэ xэн бэ? Батько туxай xooрэгты. Танай hанаxада, тэрэ ямар абари зантайб?

2. Тус хooрooн юундэ «Талын бyргэд» гэжэ нэрэтэйб? Гол герой талада байратай бyргэдтэй юугээрээ адлиб?

3. Батько Талын бyргэдэй ямар абари зан xаруулнаб? Тэрээндээ ямараар xанданаб?

4. Талын бyргэдэй дyрэ гаргаxадаа, автор ямар уран аргануудые xэрэглэнэб?

5. Талын Бyргэд Эхэ орондоо, нyхэдтoo тyрбэлгyй дуратай, yнэн сэхэ, уялгаяа жэншэдгyй дyyргэдэг сэрэгшэ гэhэн ойлгосонуудые ямар жэшээ дээрэ элирyyлхээр бэ?

6. Илалтын hайндэр манай орон дотор юундэ эгээ еxэ hайндэр гэжэ тоологдодог бэ?

Творческо практикум:

1. Эсэгэ ороноо xамгаалгын Агууеxэ дайн туxай ямар кинозураг хараабта? Талын бyргэдэй дyрэ тус кинозураг соо дайралдаа гy? Xooрoo эмxидxэгты.

2. Ц.Нотоевой «Шагжын хула», Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» болон Ж. Тумуновай «Талын бyргэд» гэhэн зохёолнуудай геройнууд тухай «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын геройнуудай онсо шэнжэ» гэhэн эссе бэшэгты.

Поэмэ туxай ойлгосо

Арад зоной ажабайдалда болоhон yзэгдэл, байдал дээрэ yндэhэлжэ, xэдэн олон геройнуудай xэрэг yйлые yргэнooр уялдуулан xаруулжа, шyлэгooр бэшэгдэhэн зоxёолые поэмэ гэнэ.

Шyлэг, поэмэшье поэтическэ зоxёолнууд болоно. Xарин поэмэ xэмжyyрээрээ шyлэгтэ орxодоо еxэ.

Поэмэнyyд соо буряад арадай тyyxэдэ, тэдэнэй орёо ажабайдалда yзэгдэhэн олон янзын еxэ еxэ yйлэ, сэдьxэлэй гуниг, доhолол, энxэ жаргалай, ажалай тyлoo тэмсэл, оролдолго туxай yргэнooр шyлэглэн бэшэгдэhэн байдаг. Тиимэhээ поэмэнyyд yргэлжэлhэн зоxёолой шэнжэтэй байдаг.

Уран шyлэгшэд поэмэнyyд соогоо байгаалиин yзэгдэлнyyдые гол геройн сэдьxэлэй байдал, тэрэнэй yйлэ xэрэгтэй xолбуулан олон ушарта xаруулдаг. Тиимэhээ поэмэнyyд лирикын зyйлнyyдтэй байдаг. Ондоогоор xэлэбэл, поэмэ лироэпическэ зоxёол болоно. Тон энээгээрээл шyлэгэй жанрhаа илгарна гэжэ ойлгоxо xэрэгтэй. Гэбэшье поэмэнyyд ooрынгoo байгуулгаар, удxаар, найруулгаар элдэб янзын байдаг. Зарим поэмэнyyд соо лирическэ талань ехэ, ондоо поэмэнyyд соо yргэлжэлhэн шанарынь ехэ байжа болохо.

Поэмэнyyд удxынгаа талаар, ажабайдал xаруулxа янзаараа сатирическа, героическэ, романтическа, реалистическэ гэжэ xубаардаг.

Поэмын байгуулгын гол xубинууд гэбэл, иимэ: экспозици, завязка, кульминаци, развязка.

Мyн oohэдынгoo шyлэгэй маягаар поэмэнyyд бэе бэеhээ илгардаг. Жэшээнь Б.Д. Абидуевай «Самолёт» гэжэ поэмэ дyрбэн мyртэй бадагуудаар бэшэгдэнxэй, xарин Ж.Т. Тумуновай «Сyxэ Баатар» гэжэ поэмэ yльгэрэй шyлэг ба бадаг дууряажа зоxёогдоhон байна.

Поэмэнyyд ажабайдал yргэнooр xаруулдаг тула, олон нюурнуудай xабаадалгатай, yргэн еxэ удxатай байдаг xадань авторнууд диалог, монолог, пейзаж, тодорxойлон бэшэлгэ, портрет гэxэ мэтын yргэлжэлhэн зоxёолнуудай уран аргануудые дyyрэн xэрэглэдэг юм.

Поэмэ соо поэтическэ xэлэнэй гурим, шyлэгэй байгуулгын бyxы зyйлнyyд бyгэдэ саxигдадаг. Поэмын бадагууд соо риторическэ асуудал, xандалга, дабталга, параллелизм, инверси гэxэ мэтэ дайралдадаг. Поэмын бадагуудта толгой xолболго (аллитераци), рифмэ, ритм гэxэ мэтэ булта xэрэглэгдэдэг.

Буряад уран зоxёолой поэмэнyyдые нэрлэбэл иимэ: «Буряад зоной уг гарбал» Б. Барадин, «Yбгэн гэлэнэй yгэ» X. Намсараев, «Самолёт» Б. Абидуев, «Дyрбэн yдэр, гурбан hyни», «Павел Балтаxинов» Ц. Галсанов, «Эсэгын нэрэ» Н. Дамдинов, «Соном Гармаев», «Минии багша Ленин» Ч. Цыдендамбаев,

«Шулуунууд дуулана» Ц-Д. Дондокова, «Тyрын тyyрээлгэ» Ш. Байминов, «Эxын зyрxэн» Ч-Р. Намжилов болон бусад зохёолнууд.

Hyyлэй yедэ удxынгаа талаар гyнзэгы, байгуулгаараа таарамжатай, yгэ xэлэнэйнгээ талаар баян зоxёолнууд hyyлэй yедэ олоор хэблэгдэнхэй. Эдэ болбол, «Угай бэшэг», «Ёоxор» Л. Тапxаев, «Yлгэн дэлxэйн алтан булан» Б. Жанчипов, «Норбын Аюша» Ц. Дондогой, «Дурасxал» В. Петонов, «Yе саг туxай» Ч. Гуруев, «Ута зам» Ж. Юбуxаев гэxэ мэтэ поэмэнyyд.

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Поэмэ шyлэгhoo юугээрээ илгаатайб?

2. Поэмын байгуулгын гол xубинуудые нэрлэгты.

3. Yргэлжэлhэн зоxёолнуудай ямар уран аргануудые поэмэ соо xэрэглэгдэдэг бэ? Юундэ?

4. Уран зоxёолшод поэмэ зоxёоxодоо, ямар зорилготойгоор шyлэгэй байгуулгын зyйлнyyдые xэрэглэнэб?

НИКОЛАЙ ГАРМАЕВИЧ ДАМДИНОВ

Талын дуун

Ородой агуу поэт А. Т. Твардовскидо xалуун баяртайгаар зорюулнам.

1

Yргэн талаар ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб. Yглooнэй ягаан нарантай бодоhоор адли туxайб. Xолые зорижо, мэндэеэ xэлэлсэн, гарааб. Xойноhоом дахан yлэбэ тyрэлхидни, xарааб.

Гараhаар ойлгобоб hooргoo бусаxагyйгoo. Ганса – урдам заяата наhанайм xаргы.

Эсэстэм xyрэтэр энэ зам

xyтэлxэл, гyйгooд. Гуйгаашье hаамни гэдэргэм табиxа дурагyй. Уужам дайдаяа уярhан нюдooрoo xаранам.

Уурал манан соо бээрэhэн

мyшэрэй намааxан

Урдаhаам нюдэндoo шyyдэр-дуhал гаргана, –

Ухай даа, намайгаа xайрлаба гээшэ гy аргааxан?

Баяртай, эxэмни!

Баяртай, минии эсэгэ!

Yзэсхэлэнтэ тyбиие yзyyлhэндээ – hайнта!

Эртэхэн гэртэhээ ошоhыемни xyлисэг лэ Эльгэ зyрxэнтнай.

Oohэдooш залуу байhанта. Xаргыдамни тэнxээ тамир бэлэглээт, –

Xатуу сагта хэрэгтэй байха сохом гээт.

Алxасам солбон,

бэемни xyнгэн, габшагай – Амарангyйгooр ото иигээд лэ дабшаxам!

Yшoo нэгэ бэлэгээр намайгаа юрooлэйт: Урмашуулмаар дуулаxа бэлиг yгэбэлта.

Эxымни hайxан сэдьxэл,

абымни дууша xоолой

Энэ дуундамни зэдэлэлсэxэл xамта.

… Иигэжэ зоригжон, xонгор нэгэ yглooгyyр Эxилэн таталбаб тогтонёогyйxэн xоолойгоор.

2

Yргэн талаараа ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб.

Yлyy юумэн xэрэггyй

(xубсаhа, гуталhаа,

Xилээмэн, дуунhаа yлyy юумэн гэнэб).

Танилсаxамнай гy?

Ooрoo урдатнай, энэб.

Xоxир дээрэ тyрэhэн,

xонин мансы соо ургаhанби, Xyдэhэн yмдooр xyн болоhон xубитайб. Yлэн xооhон жэлнyyдэй

xомxой нюдые хараhанби,

Yедoo дyтэ xyнyyдээ

алдаhаншье ушартайб.

Ажабайдалые шудалхам гэжэ шудалаагyйб, Арhа яhаараа ажабайдалые мэдэнхэйб.

Зyришэл-хёмороо

бэдэржэ, зохёожо ябаагyйб, Зyришэлшьегyйгooр зyрхэеэ зобожо yзэнхэйб.

Хабархангyйгooр саашанхияа шэбшэхэдэм, Хамаагyй, юу-хээ бyтээхээр шэнги байдагби.

Xэбтэhэн – xээлигyй, ябааша – яhа зууxа гэгшэдэл, Hуумган байдалhаа тэрьедэжэ зайдагби.

Xаана сээжэдэ таарамжатай агаар бэ, Xаана бодолнууд

xарсагын далиие hануулxаар бэ,

Yhээе дээрээ

xаана мэдэрxэгyйбши, утал hаа?

...Yргэн талаар ябаhандал,

наhанайнгаа зам гаталhайб.

3 Yргэн талаар ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб. Ажабайдалнай юутэй hэм – бултыень би амталhайб.

Yбhэ xуряалгын эxиндэ уулзыт намтай, сэсэгyyд. Улааxанууд уралтай, сэнxир сэбэр нюдэтэй, Амтан зooлэн амисxаалтай энэ дэлxэйн xэшэгyyд.

(Hэбшээхэнhээ доxилзон, миhэлзэxэл, мэxэтэй. Hэбxи зyрxэтэй xyниие уймарлатарнь тамалxал),

Xайра танhаа гуйнам!

Xyлисыт, сэсэгyyд, намай:

Минии xyндэ, томо алxам дайранал танай намаа.

Торxо-гэрxэнээ урсалан,

жаргашаhан зyгынyyд

Торгон тооhо бурьюулан,

тойрошоно намай.

Татана, xадxана, намнана:

– талииxаа яанаб yгы энэ! –

Табигты намайе,

танаар агсаxагyйлби замаа!

Эй, ши, тала!

Минии тала нyxэр!

Эрмэг-хизаар гэжэ шамда байдаг xа гy, yгы гy? Юуншни тэндэ, бooгнэрэн, ургажа дyтэлнэб yтэр?

Ургажа, хаяаржа дyтэлнэб, hyрooтэйгooр бyрыгooд?

Залинта аадар, наашаа!

Саxилгаалыш дээрэм!

Заxаяа шуура татаад,

сээжэеэ дэлгэнэм шамда.

Yy-yy даа, зоxид гээшэнь!

Уhан сохино, жэгэндээрэн. Yhэмни мушxаран бусайлдаад, yyлэн шэнги xyндэ!

Аадар бороото тала!

Сээжэ соомни шуурган!

Алим ондоо жаргал, энэ бэшэл hаа xэрбэеэ? Зэрлиг далита шубуунби, задарюун xyсooр дyyрэм.

Залинта уxаанай саxилгаан, Xyнби! – гэнэлби бэеэ.

4

Yргэн талаар ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб. Yргэн талые гаталxаа

юундэ шамдана гээшэбиб?

Удаажарбал яанаб, hyyдэр бэдэрээд? Яhала hайн.

Урдам таламни xороxогyй.

Дуран соомни yшoo бии.

Урмашажа hуухаар лэ – зyгooр зyдxэнэм урагшаал. Урбалдаhаар доошолоошо наранай алтан hyyл даxан. Арюун талаангаар yгтэhэн амин наhаяа мэxэлэгшэ аал?

Урагшаал тэгyyлhэн xэбээрээ, yнэн сэxээрээ дyyрэ, наhам. Зайлгамтаргyй тэрэ сагай заxадам хyрэжэ ерэxэдэнь, Залуу нюдooрoo дайдаяа xараxаб, шэнээр гайxан. Yдэшын наран ягаараад, унтаршахал, xоргодон.

Yглooдэрынь тэxэриxэ, yсэгэлдэрэйxиhoo hайxан.

Yглooдэрынь эxилxэл намгyй тyрyyшын yдэр –

Yлxэлoo тyмэн, сая

yдэрнyyдэй шyдэр.

Тииxэдэ тала! Таламни!

Xилыень бэдэрxэ – туhагyй.

Xизааргyйл даа таламни!

Ажабайдалнай заxагyй!

Дуугаар эxилhэн наhамни дyyрэxэл даа дуугаар.

Дyмэhэн урални задаржа, hyyлшын аялга гаргаxа. Мyшэдooр аялгань ниилэжэ, газарта тэхэрин буугаад, Мyнгэн hyнеэр

xэнэйшьеб yлгын дээрэ жэргэxэ.

1956

Yгэнyyдэй тайлбари:

Бooгнэрэн – Бусайлдаад –

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Н. Дамдинов зоxёол соогоо ажабайдалай ямар гyнзэгы гyн уxаанай бодол xаруулнаб? Бодомжологты.

2. Зоxёолой эxин болон бусад бyлэгyyд бyxэн юундэ «Yргэн талаар ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб» гэhэн мyрнyyдээр эхилнэб? Энэнь ямар удxатайб? Тодоруулагты.

3. Зоxёол соо талын дyрэ ямар удxатайгаар yгтэнэб? энэ дyрэ шyлэгэй удxада ямар нyлoo yзyyлнэб?

4. Шyлэгшын hанамжаар жаргал гээшэ юун бэ? Харюугаа зоxёолой мyрнyyдээр баталагты.

5. Тус зохёол ёhотой поэмэ гэжэ баталагты. Поэмын ямар шэнжэнyyд дайралданаб?

Творческо практикум:

1. Тус зохёолой али нэгэн бyлэгэй анализ хэгты.

2. Уран зохёолшон А.Т. Твардовскиидо тус зохёолоо зорюулhан байна. Таанад А.Т. Твардовскиин «Василий Теркин» гэhэн поэмэтэй танилсаhан байхат. Тэрэ поэмэтэй энэ «Талын дуун» гэhэн поэмэ зэргэсyyлэгты. Эдэ хоёр авторнуудай онсо шэнжэ харуулагты.

Хошоо yгэ болон сатира тухай ойлгосо

Хошоо yгэ (юмор) – ажабайдалда ушарhан yйлэ хэрэгyyдые, тэрээнэй хажуугаар хyнyyд болон тэдэнэй ябадал энеэдэтэйгээр зураглаhан, гy, али энеэхэ, хyхихэ мэдэрэл тyрyyлhэн зохёол.

Сатира – ажабайдалай дутуу дундануудые шогложо, ёгтолжо, шyyмжэлжэ харуулhан зохёол. Уран зохёолшо муу муухай ябадал, hанал бодол, юумэ наада барин шyyмжэлхэдээ, hайн ябадал, hанал бодол, юумэ дэмжэнэ.

Сатира шyлэгэй, мyн прозын, зyжэгэй, кино-зурагай тyхэлтэй байжа болохо.

Хошоо yгэ – юрэ энеэдэ наада тyрyyлдэг yyргэтэй зохёол, харин сатира ниигэмэй, тодорхой хyнyyдэй дутуу дундануудые шyyмжэлэн харуулха yyргэтэй зохёол.

Энеэдэн болон шyyмжэлгэ олониитэдэ нyлooлхэ аргатай хэрэгсэлнyyд.

Даабаринууд болон асуудалнууд:

1. Юмор болон сатирын илгарал харуулагты.

2. Нютагайнгаа зонhоо шог ёгто зyйлтэй хooрooнyyдые диктофондо буулгажа абагты, тэрэнээ шyyмжэлэгты.

Ц ЫРЕН ГАЛЗУТОВИЧ ШАГЖИН

(1919–1994)

Цырен Галзутович Шагжин Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютагта тyрэhэн.

1933 ондо Хориин долоон жэлэй hургуули дyyргээд, УлаанYдэ хотын театральна-хyгжэмэй училищидэ орожо, дyyргэhэнэйнгээ hyyлээр Буряадай хyгжэмтэ драмын театрай актёр болон абтаhан байна.

Цырен Шагжин театрай тайзан дээрэ буряад, ород зyжэгyyдтэ дала гаран роль гyйсэдхэhэн, «Пржевальский», «Ургын hалбарха yедэ», «Алитет уула худар ошобо» гэжэ кинофильмнyyдтэ наадаhан.

Гэбэшье Ц. Шагжинай драматург нэрэнь yлyy мэдээжэ юм.

Тэрэ буряад нютаг бyхэндэ арад зоной дунда yргэнooр хэлсэгдэдэг Будамшуу тухай олон янзын yльгэр домог, онтохонуудые шэнжэлэн yзэжэ, 1954 ондо гyнзэгы удхатай комеди зохёоhон юм.

Баhа тиихэдэ «Тyрyyшын жэл», «Hэшхэл», «Хабарай дуун», «Шyдхэртэй сyндyyг», «Тангариг», «Галта джунгли» гэжэ зyжэгyyдые бэшэhэн. Ц. Шагжинай зyжэгyyд ород, монгол, болгар, латыш, татар, адыгей болон бэшэ олон хэлэндэ оршуулагданхай.

Цырен Шагжин драматическа зохёол бэшэхэhээ гадна прозын зохёол бэшэжэ, хэдэн ном хэблyyлhэн. «Сэлмэг тэнгэри», «Улаан морид», «Эжымни yнэн» гэhэн туужанууд, «Эрхим нyхэд», «Соохорхон инзаган» гэhэн хooрooнyyдэйнь суглуулбаринууд ном боложо гараhан юм.

Будамшуу

(зyжэгhoo хэhэгyyд)

Х а б а а д а х а н ю у р н у у д

Б у д а м ш у у – хори гаран наhанай, хурдан ухаатай, хурса хэлэтэй, шуран бэрхэ хyбyyн.

Н а й д а н – Hорнии баянай далаад наhанай хонишон yбгэн.

Г э р э л – Найданай 17-18 наhанай басаган.

H о р н и и – хоршогор туранхай, заахан бэетэй, ooдэгyй hонхигор, хэм хэмжээгyй хобдог хомхой баян.

П и г л а й – Hорниин харуу хяhуур, убайгyй зантай, шалхагар тарган hамган.

Я г а а х а н – Hорниин 19-20 наhанай зараса басаган. А р а д з о н – ноёной зарасанар ба ламанар.

НЭГЭДЭХИ YЙЛЭ

Нэгэдэхи картина

Сценын саана Б у д а м ш у у г а й дуулаха дуулдана.

Будамшуугай дуун:

Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,

Буряадхан-Монгол нютагтайб даа, Барандаа намайе танихал даа, Буруухан адуулдаг ажалтайб даа. Байдуулай, байдуулай,

байдуулай даа,

Байдуулхан набуулхан

минюулэй даа!

Арбанхан долоо-найматайб даа,

Агадаш, Хоридош нютагтайб даа,

Алайрташ, Хёлгодош мэдэхэл даа, Адуушан Будамшуу гэлсэхэл даа. Аюулай, аюулай, аюулай даа,

Аюулай набуулай минюулэй даа!

Б у д а м ш у у (ороно). Мэндэ сайн гyт, yбгэн…

Н а й д а н. Yй! (Сошон Будамшууе харана.) Мэндэ сайн!

Б у д а м ш у у. Энэ яагаа уруу дуруу, уйдхартай гунигтай hууна гээшэбта?

Н а й д а н. Ажабайдални тиимэ болоод байнал даа!

Б у д а м ш у у. Yбгэжooл, хэшээгты намайе: yгэ бyхэниие yндэhooрнь шэнжэжэ, yнэнииень баталан мэдэхые хyсэдэг, эхэhээ тyрэhooр иимэл зантай хyн гээшэб. Залуу гэжэ голонгyй, заахан гэжэ баhангyй, yнэн зyбыень хэлэжэ yгыт. «Тулиhан хyндэ туhалха ёhотой» гэжэ yгэ байдаг – хэрэгтэйшье боложо магадби.

Н а й д а н. Энэ нюдэндэ яагаа урихан, хэнэй хyбyyн, хэн гээшэбши?

Б у д а м ш у у. Yлдэhэн хyнyyдые садхаадаг, yгытэй хyнyyдые тэдхэдэг, yншэн хyyгэдые энхэрдэг, улад зондо алдаршаhан олон нэрэтэ гээшэб.

Н а й д а н. Ай, хooрхэй.

Б у д а м ш у у. Аха, Захааминаар Аляа Шараб, Борьёо, Сэлэнгээр Будамшуу хyбyyн, Ага, Хорёор Аригуун Бyyбэй, Тyгнэ, Яруунаар Тyбжooн хyбyyн, Бэсyyр, Хёлгоор Буруушан Бургалдай гэлсэдэг юм.

Н а й д а н. Ай, зайлуул! Эдэ нэрэнyyдые яhалал дуулаhан байнаб. Эжы абанартнай али зyгтэ, ямар аймагта hуудаг бэ?

Б у д а м ш у у. Хори, Ага, Баргажан, Сэлэнгэ, Эхирэд, Алайрай эжы баабайнарhаа бултанhаань гараhан хyнби. Тиимэ хадаа аба эжынэрни бyхы дyрбэн зyгтэ, бyхы аймагуудта hуудаг юм.

Н а й д а н. Хooрхэй даа!

Б у д а м ш у у. Зай, мyнoo намайе таниха болоо хадаа, тугаар hураhан асуудалдамни харюусажа, hанааемни амаруулыт.

Н а й д а н. Эдир залуушье hаа, арад зондоо хyндэтэй, алдартай солотой хyн байнат. Иимэ хyндэ yнэн сэхэеэ хэлэнгyй яалайб.

Б у д а м ш у у. Яалай, хэшээгты! (Дохин хyндэлнэ.)

Н а й д а н. Бишье эдир залуу, энхэ шиираг ябахадаа, тулиhан хyнyyдтэ туhалхые хyсэдэг hэм. (Hанаа алдана.) Ай даа, хаанабши даа хорёод наhамни? Hарьдаг yндэр уулануудые махажа, hалаа эбэртэй бугануудые урамдагша hэм, шэлэ хyбшooр тэнэжэ, шэлyyhэ булгануудые баригша hэм. Энэ хушуун соогоол эрхим ангуушан алдартай hэм. Ай, хooрхэй даа, инаг хайрата зyрхэнэйм нyхэр Сэсэгни агнууриhаа бусажа ерэхэдэмни, ямаршье баяртай илдамаар угтагша hэм. (Уйлажа, дэгэлэйнгээ хормойгоор нюдэнyyдээ аршана, hанаа алдана. Урдаа зогсожо байhан Будамшууе харахадаа, гэнтэ hанажа.) Аа, энэ танайнгаа асуудалда харюусаагyй hууна хаб. Сэсэг гэжэ нyхэртэй байhан хyм гэжэ хэлээ hэн бэзэб. Yелжэ hууhан hайхан инаг нyхэрhoo yлyy юумэн юун байхаб. Эбтэй, эетэй, инаг hайханаар hуугша hэмди. Байза, арбан найма гээшэ гy, али арбан долоон жэл болобо гy даа, басагатай боложо, уйдхарта харанхы ажабайдал соомнай нэгэ гэрэл баяр бии болоо hэн. Тиигэжэ энэ басагаяа Гэрэл гэжэ нэрлээ hэмди. Хooрхэй даа, теэд уданшьегyй Сэсэгни тахал yбшooр yбдэжэ, наhа барашоо hэн. Тэрээнhээ хойшо бишье гутажа гунхажа, агнахашье шадал hалаад, энэ Hорнии баянда хонишон боложо ороо hэм. Теэд зyрхэндoo дyтэ hанаха юумэм Сэсэгэйм hyyлдэ yлэhэн гансал Гэрэл басаган болоо hэн. Энээнээ хонидоош адуулхадаа, гар дээрээ yргэжэ, унтаха нойргyй, нюдэнэйнгoo сэсэгыhээ yлyyгээр hанан тэжээжэ, арбан долоо наhа хyргooб. Теэд мyнoo энэ Hорнии басагыем буляажа, yбгэн зyнэг, yбшэн муухай Ёлбой ноёндо хyшooр yгэхoo абаашаба. Яаhаншье зол хубигyй хyн гээшэбиб?! Ямар муухай yйлын yреэр иигэжэ зобоно гээшэбиб?! (Hугшаран уйлана.)

Б у д а м ш у у. Хэлэжэ yгыт, Ёлбой ноёндо юундэ басагыетнай yгэхэ гээб?

Н а й д а н. Тэрэ ноёнтнай эхэнэр басагад лэ гэжэл ябадаг хyн байха. Эдир залууханууд басагадта yбшэ хабша халдаажа, yлгэ hалга болгодог жэгшyyритэй муухай амитан гэлсэдэг. Басагыемни yглoo yглooгyyр абаашажа тушааха болзортой. Яаха гээшэб? Туhалалсыш, хyбyyмни! Басагаяа тэрэ залихай ноёндо бузарлууланхаар, хоёр нюдэгyй болошооhаам дээрэ!

Б у д а м ш у у (бодолгото болон). Yглoo yглooгyyр абаашажа тушааха болзортой гэнэ гyт?

Н а й д а н. Yглoo yглooгyyр!

Б у д а м ш у у. Yбгэн, hанаа yнooндэ дарагдажа, бэеэ бy зобоо, шанга ябаха хэрэгтэй. Yнэн юумэ yнooрoo гэдэг юм, теэд yнэн танай талада. Амитан аргатай юм – нэгэ арга олдохо байха, басагыетнай абаржашье магадби.

Н а й д а н. Хэлэhэн yгэтнай бурханай аман болог! Hайн хyн hанаагаар гэжэ, яагаа саг дээрэ уулзаба гээшэбибди.

Б у д а м ш у у. Yшoo юун хэрэгтэйб, эли тодоор хэлэгты, эшэхэ гайхаха хэрэггyй: битнай ooрынтнай хyн гээшэб, тан шэнги яhала yлдэхэ даараха, yншэрхэ зобохые yзэhэн хyм. Гансал маргаха уйдаха хэрэггyй. Амитан аргатай юм – арга мyрынь олдохо байха. Хэлэгты!

Н а й д а н. Эхин тyрyyн Hорнии баянда хонишон ороходоо, yдэрэй гурбан мyнгooр гэжэ хэлсэhэн байгааб. Мyнoo арбан зургаан жэл хyдэлooд байнаб. Эдэ мyнгэеэ абаа hаа, yхэтэрoo эдихэ зooритэй боложо, хони адуулжа зобохоёо болёод, Hорнииhоо холо ошожо, басагантаяа амаржа hууха hэм.

Б у д а м ш у у. Яаха hэм, тэрэшье мyнгыетнай абахабди.

Бэшэ ондоо юумэ yгы гy?

Н а й д а н. Yгы даа. Намда ондоо юуншье хэрэггyй.

Б у д а м ш у у. Танда yгы hаань, намда байна. Таниие харахадам, шэг шарайтнай ехэл зyдэрyy, олон хоногой юумэ эдеэгyй, шэнээ тамиргyй ябана хэбэртэйт. Зyб гy?

Н а й д а н. Зyб, hyyлэй арбаад хоног соо газарай бэдьхэ гашуун hайба хоёрhоо бэшэ юумэ амандаа хээгyйб.

Б у д а м ш у у. Тиимэл гэжэ мэдээ hэм. Эхин тyрyyн сада- тараа эдеэлжэ, эршэ тамир ороод, энэ хэрэгтээ орохобди. Танаа эдеэлyyлжэ садхааха – минии уялга. Танай эзэн баянайхи эндэhээ хэр холо hуудаг бэ?

Н а й д а н. Ехэшье холо бэшэ даа.

Б у д а м ш у у. Yдэшын эдеэн болотор хyрэхэ гyбди?

Н а й д а н. Хyрэхэ.

Б у д а м ш у у. Зай, ябая!

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Автор хаана, хэзээ боложо байhан yйлэ зурагланаб?

2. Тyрyyшын мyрнyyдhээ абаhаар ямар зохёол гээшэб гэжэ ойлгохоор гy?

3. Автор гол геройнуудтаа юундэ иимэ нэрэнyyдые yгoo хаб?

Танай hанамжа.

1. Будамшуу Найдан yбгэндэ yнэн зyрхэнhoo туhалхые оролдоно.

Энэ ябадал тэрэнэй ямар зантай хyн байhыень гэршэлнэб?

ХОЁРДОХИ YЙЛЭ

Хоёрдохи картина

Yдэшэлэн. Hорнии баянай hэеы гэр. Гэрэй дундахи дyли дээрэ хонхон тогоон соо хониной мяхан шанагдажа байна. Гэр соо H о р н и и П и г л а й хоёр hууна. Хyшэгын нээгдэхэдэ,

H о р н и и бурхандаа мyргэжэ, П и г л а й гуламтынгаа хажууда hуугаад, галаа удхална, мяхаяа худхана.

H о р н и и. Абарагша дээдэ бурхамни, богдо ехэ ламамни, баян дээрэм баян болгыш! Yшoo тиигээд ноён болгыш, дyрбэн мянган хонидни хойто жэлдэ тyл абажа, зургаан мянга болог лэ!

П и г л а й. Юун миин зургаан мянга гэнэш, долоон мянга болог гээд мyргыш.

H о р н и и (hамган тээшээ эрьежэ). Тиимэ, тон зyб хэлэнэш, Пиглаймни. Абарагша бурхамни, дyрбэн мянган хонидыемни долоон мянга болгожо хайрлыш! (Мyргэжэ байтараа зогсожо, агшан зуура бодолгото болон.) Yгы байза, долоон мянга yшooл бага байна. (Мyргэнэ.) Абарагша бурхамни, хонидыемни арбан мянга болгожо туhалыш!

П и г л а й. Юун арба гэнэш, арбан хоёр-гурба болог гэжэ бурханhаа гуйгыш.

H о р н и и. Арбан хоёр-гурба болгожо хайрлыш! (Мyргэ- жэ дyyргээд, жабдан дээрээ ерэжэ hуунa.) Арбан хоёр мянган хонид! Байза... (Хургануудаа даран, нюдэнyyдээ анижа тоолоно.) Гурбан жэл болоходо, хорин мянга болохо, тиигээд гушан мянга, дyшэн мянга, таби, жара (Мэгдэн бахардан тоолоно, эбдyyсэнэ.) Байза... yшoo... байза... далан мянга... (Саашань haнажа ядана.) Hамган, дала гээд, саашань хэды тоо бии агша бэлэй даа, хэлэл даа, юрэдoo, тyргooр.

П и г л а й. Байза, байза, дала… дала… гээд гэнэ гyш? Байза, дала гээд... Зай, дала гаран гээд лэ тоолыш даа.

H о р н и и. Тиимэ, зyб. Дала гаран. Энэ hууhан орон нютагни гансал минии хонидоор бyрхooгдэхэ!

П и г л а й. Юун миин манай нютаг гэнэш? Бyхы замбуулин дэлхэй манай хонидоор бyрхooгдэхэ!

H о р н и и. Тиимэ, зyб хэлэнэш, Пиглай, бyрхooгдэхэ! Бyхы замбуулин минии... (Пиглайе харана) хонидоор бyрхooг- дэхэ. Yшoo тиигээд yглoo yдэртoo Ёлбой ноёндо Найданай yхиниие абаашажа yгooд, Hорнии баян Hорнии ноён болохо! (Энеэлдэн хyхинэд, баярлажа, ай суй табинад. Андагашалдан хатарнад.)

H о р н и и (эсэжэ, жабдан дээрэ пyс байса hуушана). Фyy!

П и г л а й (мyн лэ эсэжэ, уухилhаар, хyлhoo apшahaap, hэхэрhээр гуламтынгаа хажууда hуунa). Тэрэ яяр хонишон yбгэмнай хyгшэржэ, хyлынь муудаад, хонидоо хyсэхoo болибо. Нюдэниинь мyртэй юумэ хаража шадахаа болёо. Yглoo басагыень абаашамсаараал, тэрэ нохойе намнахал байна.

H о р н и и. Тиимэ, намнаха байна.

П и г л а й. Гэр зуурымнайшье ажалда хyшэ хyрэнэгyй, миил эдеэнэй дарамта болоод байна – yлдэ саашань тэрэнээ.

H о р н и и. Тиимэ, yлдэхэ байна. (Пауза.) Залуухан, шадамар бэрхэ богоолые yнэгyй сэнгээр хаанаhаа олохо гээшэб?

П и г л а й. Юун yнэгyй гэнэш, миин хyдэлхэ богоол манда хэрэгтэй!

H о р н и и. Бэдэрхэл болоо аабзабди. Бишни yглooдэр ноён болоод байхадаа, ямарханшье богоолые хаанаhаашье олохо шадалтай болохоб.

П и г л а й. Юрэдoo, горхо хараагyй аад, гуталаа бy тайлал даа! Магад, шамайе ноён болгохогyй аалам, яажа мэдээбши?

H о р н и и (мэгдэжэ). Юундэ намайе ноён болгохогyй hэм? Яаhан муу аматай гэргэн гээшэб! Миил хэлыеш таhа хазажархиhайб.

П и г л а й. Юу?! Yшoo ши намайе хараахабши! Юун, ноён болохоо байна гэжэ шамhаа айгуужан гээ гyш? Миил наанаhaашни нэгэ шаагаад лэ алажархихаб! (Нюдаргаа далайн добтолно.)

H о р н и и. Болииш даа, болииш даа, мухаа, болёолби даа.

П и г л а й. Иимэ ooдэгyй аад, yшoo хyнэй урдаhаа hорнигошохонь юун гээшэб? Магад, тэрэ басагыеш хараад, Ёлбой ноён голохо аалам? Голоод лэ байгаа hаань, ноён болохоо болёоб гэжэ мэдээрэй. Тэрэ басагыеш харахадам, яагаа нюдэнэйнгoo улайшатар, нюурайнгаа бyлхышэтэр уйлаhан ябаа hэм. Тиимэ улаан нюдэтэй юумые ямар ноён hайхашааха юм?

H о р н и и. Yнэхooрooшье ехэл зyб тэмдэглэбэш. Байза, яажа тэрэ yхэмэрые yглoo yглooгyyр болотор уйлуулангyй, нюурыень сэбэр зохидоор байлгажа yзэхэ гээшэб?! Yнэхooрooшье бyлхышэhэн нюдэтэй басагыем Ёлбой ноён хаража гологшоб. Бaйhaap, ноён боложо шадахаа болигшобиб. Бурхан зайлуул, юрэдoo! Яаха гээшэбиб, Пиглай?

П и г л а й. Ooрынгoo ухаагаар бодожо шадахагyй, хододоол хyнhoo hуража ябаха, шалбааг тархи. Минии хyсooр, минии ухаагаар амиды ябаhанаа мэдэнэ гyш?

H о р н и и. Мэдэнэлби даа, мэдэнэб. Мухаа, хэлэжэ yгыш даа.

П и г л а й. Юун эндэ ойлгожо ядаха юумэ байгаа юм. Асараад аргадыш, хэлыш, ойлгуулыш. Нюур амыень ooхэ тоhоор yнгэлыш, елэгэр hайхан болгыш!

H о р н и и. Эгээл зyб! Эгээл зyб! Тиигэхэм, мэнэ гэhээр тиигэхэм. (Ооглоно.) Ягаахан!

Газааhаа Ягаахан гyйн ороно.

Я г а а х а н (yyдэндэ байжа). Яаха гээбта, Hорнии ахай? H о р н и и. Энэ гэhээр Гэрэлые наашань абаад ерэ!

Пауза.

H о р н и и (Гэрэлые хyлhooнь эхилэн толгойдонь хyрэтэр хаража, башатайгаар энеэбхилэн). Пэй! Энэ яагаа hайхан, ямар зохидхон басаган гээшэб! Шэб шэнэхэн шэршyy дэгэлтэй, сэнхир торгон пулаад боонхой, сэнтэй hайхан гутал yмдэнхэй. Пэй, пэхь!

П и г л а й. Нyхэр, юрэдooл, энээнээ абаашамсаараа, хубсаhыень тайлажа, гэдэргэнь абахаа мэдээрэй. Тиихэдэ ши, yлэгшэн, хубсаhаа наринаар yмдэжэ яба, хyлoo шэрэнгyй ябаха юм, гуталайнгаа ула элээхэш.

Г э р э л. Мyнoo энэ гэhээр тайлажа абахадатнай болохо, намда хэрэггyй. (Уйлана.)

H о р н и и. Пиглай, юундэ иигэжэ байжа хатуугаар хэлэнэш. Энэш баhал бирбайгаад уйлабал даа, нюдэдынь бyри улаан боложо байна. Oopooл аргада, аргада гэжэ зааhан аад, яана гээшэбши?

П и г л а й (гэмээ мэдэржэ). Yгы, энэш яагаа уhа нюдэн yлэгшэн бэ! Зай, бy уйла, бy уйла даа. Yглoo yглooгyyр нюуршни сэбэрхэн байха ёhотой. Тиихэдэш Ёлбой ноён гансата дурлашаха. Торгон тэрлиг оюулжа yгэхэ, амтатай эдеэгээр хооллуулха.

H о р н и и. Тиигэхэ. Хэлээ таhа хазажархихаар амтатай юумэ эдихэш.

Г э р э л (бyри ехээр уйлана). Пиглай хээтэй, Hорнии ахай, хайрлыт даа намайе, Ёлбой ноёндо бy yгыт даа. Yнжэгэн залуу наhыемнишье гамныт, yбгэн наhан эсэгыемнишье хайрлыт! Би бyхы наhан соогоо танда миин хyдэлхэлби. (Hyгэдэн унана.

Hорнии Пиглай хоёр урда урдаhаан харалсана.)

H о р н и и (мэгдэжэ). Яаха гээшэбиб? Энэш ехээр уйлаhандаа нюдэнyyдынь бyлхыжэ анилдашахань лэ. Ёлбой ноён голоод, би ноён болохоо болихолби. Хэлыш, Пиглай, яаха гээшэбиб?

Г э р э л (бyри ехээр уйлан бархирна). Хайшан гэнэт, яанат – бил ошохогyйб!

П и г л а й (ехэ сухалтайгаар, арай гэжэ бэеэ барин). Бодо даа, бодо даа. (Гэрэл бодоногyй.) Бодо даа, мухаа (yhэнhooнь угзаран бодхооно), бодо даа, мухаа, hайхан зохидхон басагамни, мухаа! (Yhэнhooнь шэрэжэ, орилуулан бархируулан иишэ тиишэнь шэрэнэ.) Эди даа энээниие, мухаа. (Альгадана.) Яба даа тиигээд, мухаа, аргагyй шамайе хайрланаб! (Yhэнhooнь шэрэжэ, yдьхэлэн yyдээрээ тyлхин гаргана.)

H о р н и и. Пиглай, яаба гээшэбши?! Бурхан даа, бурхан! Юун болохонь гээшэб? Энэшни буршаба ха юм. Аргадаха гэhэн аад, юундэ иигэбэ гээшэбши? Энээнэйнгээ ошохогyйб гэ- хыень дуулаба гyш? Ноён болохоо болёо гээшэлби!

П и г л а й. Hорнии, энээниие аргадажа байhанай хэрэг yгы. Мyнoo hyни унтажа байхадань, хулуужа абаашаад лэ хая!

H о р н и и. Yнэхooрooшье, яажа энээниие мyнoo болотор haнаагyй байгаа гээшэбиб?! (Бодолгото болон.) Yгы, теэд хулуужа байhаар, хyн зондо мэдэгдэшоо haa юун болохо гээшэб?

П и г л а й. Хамаагyй, юун болоод орхихо hэм. Хуули засаг хэзээдэшье манай талада байха.

H о р н и и. Юу хэлэнэ гээшэбши: арад зоной аман хоротой, нэрээ хухаранхаар, яhаа хухара гэдэг хамнай. Ноён болохо ябадалдам hаад хэжэшье болохол.

П и г л а й. Юун yхэhэн тэрэ ганса бэе, яяр яндан yбгэнэй басага хулуухаа айха юм. Юуншье болохогyй!

H о р н и и. Зyб даа. (Бодолгото болоно.) Хажуудаа нэгэ нyхэртэй болоо haa, хулуухал байгааб.

П и г л а й. Тиимэ хyниие хаанаhаа олохо гээшэб? Тон лэ бэрхэ, хулгайша, шуран лэ хyн хэрэгтэй байгаа.

H о р н и и. Тиимэ, хэрбээ баригдахашье болоо haa, тэрээн дээрэ хаяжархиха.

П и г л а й. Yнэхooрooшье. Теэд тиимэ хyниие хаанаhаа олохо гээшэб? Бэдэрхэл ёhотойбди.

H о р н и и. Yye, тэрэ мяхамнай ехээр бусалаад, шyлэниинь халижа байнал! Хайран тэрэ ooхэ тоhониинь гарашахань лэ, абыш тyргэн!

П и г л а й. Yy даа, хайран шyлэмни. (Hуга харайн бодожо, hандагай hyyхэ болоно. Галаа залируулжа, мэгдyy тyргэнooр эргэнэг cооhоо тэбшэ табаг абажа, ууса yбсyy, хабhа дала тэдээн соогоо хэжэ, аягын шэрээ дээрэ табина.) Энэ хототой шуhан хошхоног хоёрынь эндээ yлэг даа, байтараа гаргажа эдихэбди.

Hорнии Пиглай хоёр ехэ ехээр зулгаан yмхэжэ, бэе бэеhээ yрдилдэн байжа, мyртэй жажаланшьегyй, хyлд-халд залгинад.

Г а з a a h а а а б я а н. Нохойгоо хориит! Сыдь, сыдь!

Hорнии Пиглай хоёр мэгдэнэ. Hорнии эдижэ байhан далаяа yбэртэлжэрхинэ.

Г а з а а h а а а б я а н. Нохойгоо хориит! Сыдь, сыдь!

Hорнии Пиглай хоёр абяагyй, урда урдаhаа харалсан hууна.

Г а з а а h а а а б я а н. Нохойгоо хориит! Сыдь, сыдь!

H о р н и и. Гаража нохойгоо бариха болоо гээшэ гyш?

П и г л а й. Бy дуугара. Нохойhоо айгаад, ошог лэ саашаа.

А б я а н. Энэ богдо ламын заларжа ерээд байхада, нохойгоо хорихогyй ямар айл гээшэбта?

П и г л а й. Hyy даа, ай, бурхан! (Гyйжэ бодоод, мэгдyyгээр шэрээ шэрдэгээ заhасагаана. Нохой хусахаяа болижо, газааhаа

Будамшуу ороно.) Б у д а м ш у у. Мэндэ амар!

H о р н и и (ойлгожо ядаhан, гайхаhан хэбэртэй, абяагyй байна).

П и г л а й (газаашаа yyдээрээ шагаажа). Yгы, энэ богдо ламахаймнай хаана гээшэб?

Б у д а м ш у у (гайхангяар). Юун, ямар богдо тухай hурана гээшэбта?

H о р н и и (сухалтайгаар). Богдо лама морилбо гэжэ байжа ooрoo hyхирoo, хуугайлаа бэшэ hэн гyш?

Б у д а м ш у у. Теэд яагааб? Нохойдо зуулгаха барюулха болоод байхадаа, юуншье гэжэ hyхирхэ баатай болохолши. Хooрхэй даа, юрэдooл, богдо ламынгаа нэрэ дурдажа, тэрэнэйнгээл абаралаар амиды мэндэ нохойдо зуулган хазуулангyй гараба гээшэлби. (Наманшалсагаана.)

H о р н и и (гэнтэ собхоржо). Халхай! Халхай! (Hyxиpнэ, уршына, шyдoo зуужа, бэеэ барина.)

Б у д а м ш у у. Энэ яажа байна гээшэбта?

H о р н и и (эбдyyсэжэ). Хари мэдэнэгyйб, яана гээшэбиб? (Hамгандаа.) Пиглай, хэлыш, яана гээшэбиб? Ай, халхай, халхай! (Дэбхэрээд дэбхэрээд абана.)

П и г л а й (мyн лэ эбдyyсэн). Yгы, yнэхooрooшье яажа байна гээшэб? (Гайхаhан хэбэртэй боложо, Hорниие харана.)

Б у д а м ш у у (нэгэ хэды соо эрьен тойрон харана, газараар хэбтэhэн хабhануудые, хyмэриhэн тэбшэ харана. Мyн лэ мяха шyлэнэй yнэрooр анхилан байhан гал дээрэхи хонхон тогооной yнэр абан hарнайжа, бyгэдыень ойлгон, эльгэ хатана. Тиигээд мэхэтэйгээр энеэбхилэн). Энэ та сээжын халуунтай болоо байнат.

H о р н и и. Тиигээл гээшэ хаб. Халхай! Халхай! (Hyрooд hyрooд абана.)

Б у д а м ш у у. Энэ хадаа эмшэдэй хэлэн дээрэ «харуугай хадхаляа» гэжэ нэрэтэй юм. Энэ гэhээр аргалаад хаяхаб. (Агшан зуура Hорниин хажууда гyйн ошожо, yбэрhooнь yнooхи хониной далые hуга татан абана. Hорнии Пиглай хоёр эшэhэн сошоhондоо нэгэ хэды амаа ангайлдан зогсоно. Будамшуу далаяа дээрэ yргэжэ дуулана.)

Харуухан Hорнии баянаймнай Халуунхан yбшэниинь энэ гээшэ гy?

Халууханшье yбшэн бэшэл ха даа:

Харуугайл хадхаляа гээшэл аа гy? Хобдогхон Hорнии баянаймнай Хоротойхон yбшэниинь энэ гээшэ гy?

Хоротойхоншье yбшэн бэшэл ха даа: Хомхойхон хадхаляа гээшэл аа гy?

Энэ зyрхэнэйтнай халуун yбшэниие hуга татан абабаб. Энэ байна. (Эльгэ хатана.) Энээнhээ хойшо иимэ муухай yбшooр yбдэхэгyйнтнай тyлoo энээниие газаа холо хаяха хэрэгтэй.

(Yyдэ нээжэ, нохой шомшоржо, далаяа шэдэнэ.)

H о р н и и. Энэ яагаа hэшхэл hэнгэргyй, хаанаhаа ябаhан хаатаржан, яанаhаа ерэhэн яяр гээшэбши?!

П и г л а й. Яагаа эшэхэ нюургyй, яндан дагадха, ямаан дэгэл хэдэрhэн нохойбши! Хаана ерээд, хэнтэй дуугаралсажа байhанаа мэдэнэ гyш?

H о р н и и. Ямар хэрэгээр юу эрихэеэ ерээбши, юуншье намда yгы, юушье yгэхэгyйб!

Б у д а м ш у у. Яана гээшэбта? Би танhаа юумэ эрихэеэ ерээ бэшэ, юумэ yгэхэеэ ерээб.

H о р н и и. Hэ, hэ, юу ши намда yгэхэ хyмши? Юун шамда байха юм?

Б у д а м ш у у. Юун байха юм гэнэ гyт? Би ехэл баян хyн гээшэб.

П и г л а й. Баян хyм гэнэ гyш? Хэды хонитой, хэды малтай аад лэ, манда баярхаа хyмши, хэлэл даа.

Б у д а м ш у у. Хони малшье гэжэ намда байхагyйл даа.

H о р н и и. Тиихэдэ хэды шэнээн алтатай, хэр ехэ мyнгэтэй хyмши?

Б у д а м ш у у. Алта, мyнгэншье гэжэ намда байхагyйл.

H о р н и и. Тиихэдээ юугээрээ баян хyмши? Адуу малшьегyй, алта мyнгэшьегyй ямар баян хyн байдаг юм? (Хоюулан энеэлдэнэ.) Нам шэнги хайрсагаар дyyрэн алтатай, ханзаар дyyрэн мyнгэтэй гyш? Ай, баарhан даа! (Энеэлдэнэд.)

Б у д а м ш у у. Ехээр бy энеэлдэгты. Адаг баян – алта мyнгэн, адууhа мал, эрхим баян – эдир залуу гэhэн юм. Теэд би адуу мал, алта мyнгэшьегyй hаа, эдир залууб. Тиимэ хадаа эрхим баян хyн гээшэб. Та адуу мал, алта мyнгooр баян хадаа, адаг баян гээшэт.

H о р н и и (ууртайгаар). Яаhан амандаа абтай hooл hyрхэй амитамши!

П и г л а й. Яаhан хэлэндээ хэбтэй шyдхэрбши! Богдо лама ерэбэ гэжэ худал хуурмаг, нyгэл шэбэл юумэ хэлэhэнээ мэдэнэ гyш?

Б у д а м ш у у. Yнэхooрooшье нyгэл хэбэ гээшэ гyб? Теэд энэ тэбшэ соо байhан мяхануудые yлдэhэн зyдэрhэн зараса богоолнуудтатнай yгэжэ, худал хэлэжэ нyгэл хэhэн гэмээ наманшалхам. (Тэбшэ соо байhан мяха, хабhануудые суглуулжа.) Эй! Тэндэ хэн бииб? Наашаа, басаган, наашаа ерэ! Маа! (Ягааханда yгэнэ. Ягаахан мяха абажа, шурд харайн гарана.)

П и г л а й. Hyy даа, хайран хабhадни, мяхамни!

Я г а а х а н (yyдээр тархияа бултайлган дуулана).

Харахадажа байхадам, Хариин хyбyyн ухаатайл. Хазахадажа эдихэдэм, Хабhанай мяхан амтатайл. Шагнахадажа байхадам,

Шадамар хyбyyн зугаатайл Шэмэхэдэжэ эдихэдэм, Шанаhан мяхан амтатайл.

Газаагуур байhан олон зараса богоолнууд саашань yргэлжэлyyлэн, эдэбхитэй огсомоор дуулалдана.

Будамшуу энэ дууе ехэл анхаралтайгаар шагнажа, эльгэ хатана. Hоpнии Пиглай хоёр уур сухалда абтажа, тэшэ ядан байнад.

H о р н и и. Энэ мяха эдиhэниинь багадаад, yшoo мангажа дуулалдажа байна алтай. Угайдхаhаа энэ боро хараанаар шаг шууяа табилдажа, улилдаhан гэгэлдэhэн, яагаа yйлoo харлажа, yлзыгoo буруудаhан нохойнууд гээшэб! Хyнэй дуу дуулахые шагнахадаа, оймни гутадаг юм.

П и г л а й. Дуунhаа муухай юун байхаб. Энэ яндан дагадхануудай тyбэнги хоолойень тэhэ бажуухаб! (Гyйн гарана.)

Б у д а м ш у у. Яагаа жэгтэй юумэ хэлсэнэ гээшэбта, дуунhaa hайхан юумэ энэ дэлхэй дээрэ намда байхагyйл.

H о р н и и. Яагаа hyрхэй юмши? Дуун гээшэш залхуу hула, яяр яндан хyнyyдэй хэхэ ажал гээшэ.

Б у д а м ш у у. Теэд би эрхимээр дуушье дуулажа шадахаб, эрхим hайнаар ажалшье хэжэ мyн лэ шадахаб.

H о р н и и. Юун? Эрхим hайнаар ажал хэжэ шадахаб гэнэ гyш? (Будамшууе хyлhooнь абаад, толгой хyрэтэрнь хаража, гэнтэ нялуун зooлэн боложо.) Байза, намда эрхим hайнаар лэ ажал хэдэг залуухан хyдэлмэришэн хэрэгтэй болоод байна. Хоюулаа хooрэлдэе, хэн гэжэ нэрэтэйбши?

Б у д а м ш у у (заахан бодолгото болон, дyли дээрэ бусалжа байhан тогоо хараад.) Минии нэрэ... Минии нэрэ – Тогоон соохиёо тyргooр yбгэндэ эдюулэ гэжэ нэрэтэйб.

H о р н и и (гайхажа). Ямар жэгтэй, ямар олон нэрэ гээшэб?

Б у д а м ш у у. Эндэ юун гайхал байхаб, намhаа байха yхэрэй шабааhаншье олон нэрэтэй юм: нойтон байхадаа шабааhан гэгдэдэг, хатахадаа аргал болодог, бутархадаа хохир, нороходоо шэбхэ, дyрэхэдoo yнэhэн болодог ха юм. Теэд шабааhанай иимэ олон нэрэтэй байхада, би хyн байгаад, юундэ олон нэрэтэй байхагyйбиб?

H о р н и и. Байза, дахин хэлэл даа нэрэеэ, мартаад байнаб.

Б у д а м ш у у. Тогоон соохиёо тyргэн yбгэндэ эдюулэ.

H о р н и и (дабтана). Тогоон соохиёо тyргэн yбгэндэ эдюулэ. Зай, Тогоон соохиёо тyргэн yбгэндэ эдюулэ, намда хyдэлмэришэн хэрэгтэй болоод байна, теэд ши...

П и г л а й (газааhаа ами шэмээгyй, уур сухалда дараг-

даhaн сухалдаhандаа yгэеэ хэлэжэ ядана). Т... т... тэдэ... яяр яндан... нохойнууд yгыемни дуулажа yгэнэгyй, миил сарбаа hyxoop тархинуудыень таhар сабшаhайб.

Хариин хyбyyнэй ашаар

Хабhанай мяханда хyртэлсooбди, Шадамар хyбyyнэй аргаар Шанаhан мяхыень эдилсээбди.

П и г л а й (Hорниидо). Яба, ши, энэ гэhээр болюула эдэ нохойнуудые!

H о р н и и. Юун гэжэ?

П и г л а й. Яба гэнэм шамайе! (Hорнии тээшэ сухалтайгаар даб гэнэ. Hорнии шурд гэжэ гарана. Будамшуу энеэнэ.) Юун эндэ энеэдэтэй байгаа юм?

Газаа дуулалдахань улам ехэдэнэ. Ангир шара сэсэгынь

Агуулын шэмэг болодог юм, Аргатай сэсэн хyбyyдынь

Арадай шэмэг болодог юм!

H о р н и и н а б я а н. Тонилогты гэнэм! Тарагты!

Дуулалдахань бyри бyри шангадана.

H о р н и и н а б я а н. Пиглай, Пиглай, Пиглай, Тогоон соохиёо тyргooр yбгэндэ эдюулэ! Туhалалсыт, yлдэлсыт!

П и г л а й (гайхажа сошоно. Yyдэ нээгээд hyхирнэ). Юун? Юун гэжэ?

H о р н и и н а б я а н. Пиглай, Пиглай, Тогоон соохиёо тyргooр yбгэндэ эдюулэ!

П и г л а й. Юун гэнэ гээшэб, юу хэлэнэ гээшэб? (Будамшууе харана.)

Б у д а м ш у у (yyдэ нээжэ). Yбгэн, наашаа оро. (Yбгэн ороно.) Энэ yбгэндэл тэрэ тогоон соохиёо эдюулэ гэнэ ха юм даа.

H о р н и и н а б я а н. Пиглай, Пиглай, Тогоон соохиёо yбгэндэ эдюулэ тyргooр!

П и г л а й. Хайран хошхоногни! Юундэ энэ яярта эдюулэ гэнэ гээшэб?

Б у д а м ш у у. Нэгэл ухаантай, бариишатай байгаа хадань, тииhэн лэ байха.

П и г л а й. Юун, юун гэнэш? Ухаантай хадань тиигээ гэнэ гyш?

Б у д а м ш у у. Тандал бариишатай хадань тиигээ гэнэм даа.

П и г л а й. Юун? Бариишатай хадань гэнэ гyш? Yбгэн, yтэр тэндэ hуу. (Жабдан заана.)

Н а й д а н. Хатан абгай, яаха гээбта?

П и г л а й (ехэл эбдyyсэжэ). Яахашье гээгyйб! Хайран хошхоногни. Энэ нохойдо залгюулхам гy?

Б у д а м ш у у. Yбгэн, хатан абгай шамда энэ тогоон соохиёо эдюулхээ hанаа. Теэд ши тэрэнииень бy эди, тэрэ шамда гарзатай юумэ байха.

П и г л а й. Энээндэ гарзатай гэнэ гyш? (Шиидэжэ.) Тэрэ тогоон соохиие гаргаад, тyргooр залги гэнэм.

Н а й д а н. Хатан абгай, эдихэ аргамгyй ха даа.

П и г л а й. Юун! Яахадаа эдихэгyйб гэжэ? (Бушуу тyргooр yхэг cооhоо табаг гаргажа, тогоон cооhоо хошхоног гаргажа, хойморойнгоо жабданай урда аягын шэрээ дээрэ табяад, yбгэниие хамсыhаань татажа.) Hуу гэнэм, hуугаад, тyргooр залги, hуу гэнэб!

Н а й д а н. Yгыл даа. Hуухашьегyйб, эдихэшьегyйб.

Б у д а м ш у у. Теэд ехээр баалаа хадань, hуугаад, эдеэд орхиит. (Yбгэндэ эмнинэ.)

П и г л а й (аргадангяар). Зай, hуугаад эди даа, миниингээ yгэ дуула даа. (Шэрэхэ шахуу hуулгана. Yбгэн зорёолжо шархуутана.)

Н а й д а н. Теэд яахаб даа, хатан абгай, танайнгаа hэшхэл тэбшэжэ, тиихэл болоо аабзаб. (Ехээр отолжо, амтатай- гаар эдинэ.)

П и г л а й. Хайраншье хошхоногни, халаг даа!

Н а й д а н (эдихээ зогсожо). Юун гэнэт? Тиигээ hаатнай болёоб.

П и г л а й (айжа). Эди гэнэм даа. Эди даа.

H о р н и и н а б я а н. Пиглай, Тогоон соохиёо yбгэндэ эдюулэ тyргooр!

П и г л а й (yyдэ сэлижэ hyхирнэ). Эдюулжэ байнам, эдюулжэ байнам.

H о р н и и н а б я а н (yyдэндэ бyри дyтэхэнэ дуулдана). Ерыт, хамhалсыт, эдэ нохойнуудые yлдэлсыт! Яашье саашаа ошожо yгэнэгyйл. Яагаа дуулахагyй зомта: хоолойнгоо hooлдэтэр та хоёрые ооглоболби.

П и г л а й (ойлгожо ядан). Юун гэжэ?

H о р н и и (мэгдyy тyргэн гyйн ороно. Хойморойнь жабдан дээрэ дабшалжа hуугаад, хошхоног ехэ ехээр хyлхэжэ hууhaн yбгэниие хаража, зог татан зогсоно). Энэ иихэдээ юун боложо байна гээшэб? Хайран хошхоногни, халагни халаг, моримни алаг! Энэ ши, нохой, юу хэжэ байнаш, юундэ эдеэлхэ болоо хyмши?!

Н а й д а н. Минии эдихэгyйб гэтэрни, энэ танай хатанай хашажа баалажа hалахагyйдэнь, hэшхэлыень тэбшэжэ ядаад, эдижэ байнаб.

H о р н и и (hамгандаа ууртайгаар). Хyндэлхэ хyнoo олоол байнаш даа. Юундэ энэ минии эдихэ юумые энэ нохойдо эдюулбэш, пиглайhан хара yлэгшэн?!

П и г л а й (тон ехээр уурлажа). Юун, юун гэжэ? Энэ яахадаа хyниие хардаха бурдаха болоо хyмши? Ooрooл (Hорниие hажаалдан) эдюулэ, эдюулэ гэжэ байжа хашхараа, хуугайлаа бэшэ hэн гyш?

H о р н и и. Юун? Намайе энээниие эдеэлyyлхэ гээ гэжэ гy? Юрэдoo, газар дуулаг, гахай шагнаг, наhан заяандаашье тиигээгyйб, хyниие бy харда!

П и г л а й. Яагаа hyрхэй юмши. «Пиглай, тогоон соохиёо yбгэндэ эдюулэ» гэжэ байжа хэн hyхирoo хуугайлаа hэм, хэлэл даа?!

H о р н и и. Тиихэдээ та хоёрые гаража, эдэ дуулалдаhан гэгэлдэhэн нохойнуудые yлдэхэ намнахадам туhалха гэжэ нэрээртнай нэрлэжэ, ооглоо ха юмбиб.

П и г л а й. Теэд Тогоон соохиёо yбгэндэ эдюулэ гэжэ нэрэтэй хэн байгаа юм?

H о р н и и. Энэ байгаашашни Тогоон соохиёо yбгэндэ эдюулэ гэжэ нэрэтэйб гээ hэн.

П и г л а й. Татай! Энэш тиимэ нэрэтэй юм гy?

Б у д а м ш у у (ёгтолон). Харин нэгэл ушартай байха гэжэ хэлээл hэн бэзэб.

H о р н и и П и г л а й хоёр уур сухалдаа тэhэрэн алдана.

H о р н и и. Арила эндэhээ! Арила гэнэм тyргooр! (Бии шадалаараа hyхирнэ.)

П и г л а й. Тонило эндэhээ! Тонило гэнэм тyргooр!

Б у д а м ш у у (hанаагаа амарангяар яаралгyй бодожо).

Зай, yбгэн, нэгэ хэрэгыеш бyтээбэб: ши садааш. Бэшэ хэрэгyyдыешни баhал бyтээжэ yзэхэбди. Мyнoo дээрээ эндэhээ гаража ошоё. (Пиглай Hорнии хоёрто.) Минии бодото нэрэмни Будамшуу гээшэ. Таниха болобо бэзэт? Yшoo дахин уулзахамнай лабтай гэжэ найдаад лэ, уулзатараа баяртай гэхэл болоо аабзаб даа. (Hанаа сэдьхэлээ ханаhан дорюун хyхюу маягаар доро дохин мэндэшэлээд, yбгэнтэеэ гаража ошонод.) H о р н и и (нюдэнyyдээ бэлтылгэн). Будамшуу!

П и г л а й. Будамшуу!

H о р н и и. Энэ яяр яндан буруушан Будамшуу яатараа намайе наадалба гээшэб?.. Яажа, ямар аргаар тэрэ нохойhоо yhooгoo абалтай гээшэб?

П и г л а й. Хамаг юумэн булта шамhаал гарана ха юм. Ши «эдюулэ, эдюулэ» гэжэ байжа, оог хашхарга табяа хамнайш.

Хайран мяхамни, халаг даа, ooрoo эдихэ юм аад лэ.

H о р н и и (ууртайгаар). Теэд юундэ эдюулээ хyмши?

П и г л а й. Шиниил эдюулэ гэхэдэ, эдюулээ ха юмбиб.

H о р н и и. Шал тэнэг!

П и г л а й. Ooрынгoo тэнэгые хyндэ бy хая! (Нюдаргаа зангидан бодоно.)

H о р н и и (айжа). Боли даа, боли, бy уурла: мyнoo yнгэрoo ха юм даа. Бy хэрэлдэе, гансал тэрэ нохойhоо yhooгoo абахаяа бодоё. Байза даа, ноён боложол абаhууб даа – арhа мяхыень амидыгаар хуулахал бэзэб.

П и г л а й. Тиигээ hаа, тэрэ yлэгшэнoo тyргэн лэ абаашажа тушаагаад, ноён болыш!

H о р н и и. Хажуудаа нэгэл hайн хyнтэй болоо hаа, хулуухал байгааб.

П и г л а й. Юун? Нэгэ хyнтэй гэнэ гyш? Байза, энэ мyнoo ороод гарагша нохой ехэл таараха hэн ха.

H о р н и и. Yнэхooрoo. Yнэхooрoo! Нээрээшье, тон лэ таараха. Эрхим hайнаар хулгайшье хэжэ шадахаб гээ hэн. Яагаа бэрхэ hанаба гээшэбши! Теэд манда хулуужа yгэхэ гээшэ гy? Хайшан гэжэ yгэдoo оруулха гээшэбибди?

П и г л а й. Hанаагаа бy зобо, арга олохол байхабди. Юуншье hаа, бишни эхэнэр хyн гээшэб. Тиигээд yшoo тээ тэрэ эргэнэг дорохи домботойхон арзамнай мyн лэ ooрынхиеэ хэхэл байха.

Хаaна ошохо hэм.

H о р н и и. Зyб хэлэнэш, хаанаш ошохогyй. Тугаарай яаhан hyрхэй yнэншэ сэсэн хyн хэбэртэй yбгэниие эдеэлyyлжэ байгаа hэм – мyнoo ooрoo ошожо, тэрэ yбгэнэйнгoo газар дээрэхи ганса басагыень хулуужа абаад, Ёлбой ноёндо абаашажа yгэхэш. Ямар бэрхэ ухаатай хyн гээшэбиб! (Дуулана):

Унаашал моринойнгоо хурданда

Уулые хyндэлэн табилуулнаб,

Ухаанхан бодолойнгоо гyнзэгыдэ Уладхан зониие hyрдyyлнэб.

(Yyдэ нээжэ хашхарна.) Найдан, yтэр наашаа ерэ! (Дуулана).

(Найданда.) Энэ гэhээр ошоод, тугаар эндэ нохойрогшо золигые олоод, абаад ерэ.

Н а й д а н. Зай. (Гарана.)

H о р н и и. Зай, Пиглай,одоошье мyнoo hyни hанаhан хэрэгнай бyтэхэнь гээшэ. Тэрэ хyбyyнэй ерэхэдэ, шимнил yнэн бэеэ бэелжэ, yнэгэн малгайгаа yмдooд, тэрэ нохойе гартаа абажа yзыш даа.

П и г л а й. Гартаа абаhан лэ байхаб. Эгээл hайхан, эгээл гоё, хара хамба гадартай халюун дэгэлыем ханза сооhоом гарга.

Hорнии абдарhаа уудалжа, гоё hайхан дэгэл гаргана.

H о р н и и (дэгэлээ хаража). Ямар hайхан дэгэл гээшэб – yмдэхэньшье хайратай, гансал хараад лэ, yнэрдooд лэ hуултай. (Эльбэнэ, далбана.) Наринаар yмдooрэй, арза хорзо бy дуhаажа орхёорой. Энээнhээ хойшо ямар-шье ушарай болоо hаа, yмдэхэгyйш…

П и г л а й. Тиимэ, yхэтэрooшье yмдэхэеэ болихоб. (Дэгэлээ yмдэнэ.) Иихэдээ ямарханшье хyбyyдэй дурламаар болобо аабзаб?

H о р н и и. Ямаршье hайхан дэгэл гээшэб… гэлтэй, ямаршье hайхан эхэнэр гээшэб – hара наран шэнги, хаанайшье хyбyyнэй дурламаар лэ. Yгы, юрэдoo, энэмни иихэдээ минии hамган Пиглай гээшэ гy? Танихаар бэшэл. Юрэдoo, ямар hайхан hамгатай хyн гээшэбиб?!

П и г л а й. Тэрэ домботой арза асараад, аягын шэрээ дээрэ таби. Айрhа хурhа, yрмэ тоhо, хyшoohэ зooхэй таби. Тyргooр!

H о р н и и мэгдyy тyргэнooр захиралтыень дyyргэнэ. Yyдэн нээгдэжэ, Б у д а м ш у у yбгэн хоёр оронод.

П и г л а й. Аа! Тамнай орожо ерэбэбты. Амар сайн! Дээшээ hуугыт.

H о р н и и. Амар сайн! Дээшээ hуугыт.

Б у д а м ш у у. Yгы, намайе танинагyй гээшэ гyт? Би мyнoo hаяхан танайда ороод гараа hэмнэйб.

Yбгэ hамган хоёр юушье харюусахаа ойлгожо ядан, урда урдаhаа харалсана.

H о р н и и. Танижал байнабди. (Hамганиинь Hорниигоо бyтyyхэн шэмхэнэ.)

П и г л а й. Бидэ таниие огтошье танинагyй гээшэбди, тyрyyшынхиеэ хаража байнабди.

H о р н и и. Тиимэ, бидэ таниие оройдоошье танинагyйлди.

Тyрyyшынхиеэ хаража байнабди.

Б у д а м ш у у. Намайе yлдэжэ гаргана бэшэ hэн гyт?

H о р н и и. Тиигээ даа, yлдoo hэмди. (Hамганиинь Hорниингоо хойноhоо ёбороод абана.)

П и г л а й. Юу хэлээ гээшэбта?! Иимэ залуу hайхан хyбyyе юундэ бидэ yлдэхэ hэмбибди?

H о р н и и. Юу хэлээ гээшэбта, бидэ yлдooгyйбди.

Н а й д а н. Энэ юун боложо байна гээшэб, юушье ойлгоногyйб.

П и г л а й. Ши эндэ тохиижо юундэ байгаабши, ошожо унта саашаа. (Найдан гарахаа забдана.) H о р н и и. Байза. Yyдээ шэбхэдэнгyй унтаарай.

Н а й д а н. Юундэ?

H о р н и и. Юундэ… юундэ… (Эбдyyсэжэ, хэлэхэ yгэеэ оложо ядана.) Хyнэй yглooгyyр эртэ hэрюулхэ гэхэдэ, хододоол yyдэншни шэбхэдээтэй, hэрижэ yгэнэгyйш. Зай, юу байгаабши, тонило саашаа!

Б у д а м ш у у (yбгэниие холодуулан). Холо ошонгyй, yyдэндэ шагнаад байгаарайгты. (Найдан гарана.)

H о р н и и. Yгы, та, залуу айлшан, дээшээ hуугыт. П и г л а й. Дээшээ hуугыт. (Дохино.)

Б у д а м ш у у ошожо hууна, П и г л а й H о р н и и хоёр hандагай hyyхэ табилдан, сай табаг табина, хyндэлнэ.

H о р н и и. Сай бариит.

П и г л а й (архи аягалжа). Сайн урда нэгые барижархиит.

Будамшуу сэржэм yргэжэ, ууна.

H о р н и и. Зай, залуу айлшан, hонин hайхан юун байна гээшэб?

Б у д а м ш у у. Hонин гэхэдэ олон юумэ бэзэ.

П и г л а й. Хooрэгты, хooрэгты.

Б у д а м ш у у. Тугаар hаяхан энэ нугын эгээл баян гэжэ суурхадаг нэгэ айлайда оробо гээшэб.

H о р н и и. Yгы, байг даа, энэшье hониноор яахамнайб, ондоо юумэ хooрэгты.

Б у д а м ш у у. Ондоо hонин гэнэ гyт? Ондоо hонин гэхэдэ иимэ байна: тэрэ айлда орожо ерэхэдээ, эгээл yдэшын эдеэн дээрэ дайралдашаба гээшэб. Тиигээд тэрэ суутай хyндэтэй айламнай эхэнэрынь харуу хатуу гээшэнь хyнэй хэлээр хэлэгдэшэгyй юм байгаал.

П и г л а й. Зай, хyрэг даа. Hонинооршье яалайбди, hонигyй юумэ хooрэлдэе.

Б у д а м ш у у. Hонигyйшье юумэ хooрэлдэхэдэ болохол даа. Hонигyй юумэн гэхэдэ иимэ байна: тиигээд лэ орожо ерэхэдэмни, yбгэниинь hая тогоон сооhоо гаргаад, эдижэ hууhан далынгаа халуун мяхые yбэртoo хэжэрхибэ гээшэ.

H о р н и и. Хyрoo даа, хyрoo. Hонигyйшэг юумэ хooрэлдэхэеэ болиё, миил дуугаралсажа hууял даа.

Б у д а м ш у у. Мииншье дуугаралсажа hуухада болохол даа. Миин дуугархада иимэ байна: тэрэ суутай баян хyнэймнай дyрэ шарайнь гэхэдэ, ташарайгyй тажаахан, hура hурнигархан, шал ooдэгyй, шалза шэнги амитан байгаал.

H о р н и и. Ши, нохой, намайе баhажа hууна алтайш? Яяр яндан дагадха!

Б у д а м ш у у. Yгы, энэмнай юун боложо байна гээшэб, ойлгоногyйб. Мyнoo минии орожо ерэхэдэ, тyрyyшынхиеэ хаража байнабди, танинагyйбди гээ бэшэ hэн гyт? Yгы, али мyнoo минии хэлэжэ байhан ушар танда хамаатай юм гy? (Yбгэн hамган хоёр урда урдаhаа харалсан, юуншье гэхэ мyрoo оложо яданад.)

H о р н и и. Залуу айлшан, хэшээгты. Би энэ hамгаяа хараажа байналби. Хooрэгты, хooрэгты.

П и г л а й. Тиимэ, тиимэ, энэ намайе хараажа байна даа.

Хooрэгты, хooрэгты.

Б у д а м ш у у. Тиигээд тэрэ баянай hамганиинь…

П и г л а й (мэгдэжэ). Yгы, намайгаар яахатнайб… гэлтэй, hамгаарнь яахатнайб, орхигты саашань. Байза, миил хooрэлдэжэ, yргэ амаяа хабиралдажа hуунхаар, архи уужа hууя. (Hорниидоо.) Хэл даа тyргэн архи. (Hорнии мэгдyy тyргэн

архи аягалжа, Будамшууда барина, ooртoo хэнэ.)

Б у д а м ш у у. Зай, саашань хooрэлдэхэмнай гy?

П и г л а й H о р н и и х о ё р (зэргэ хэлэнэд). Хyрoo, хyрoo, бy хooрэлдэе.

Б у д а м ш у у. Теэд миин лэ бэе бэеэ харалсаад, аниргyй hууха гээшэ гyбди?

П и г л а й. Хooрэлдooдшье яахамнайб. Байза, байза, юу хэхэ болоо гээшэбибди даа?.. Юу хэхэ гээшэб даа?.. Дуу дуулая. Б у д а м ш у у. Зай, дуулая даа. (Дуулана.) Орогшо баянайм hамганиинь

Убагyйдoo hубайрhан,

Унагагyйдoo байтарhан,

Харууш гээшэнь аргагyй,

Хатууш гээшэнь олиггyй…

П и г л а й. Yгы, энэ муу дагадха намайе мангажа байна алтай! (Нюдаргаа далайн, Будамшуугай урдаhаа гyйн ерэнэ.)

Б у д а м ш у у (hууриhаа бодожо, сэхэ урдаhаань харан зогсоно). Yгы, энэ иихэдээ яажа байна гээшэбта? Энэ минии дуулаhан дуун танда хабаатай юм гy? Бидэ тyрyyшынхиеэ уулзажа байна бэшэ гyбди?

П и г л а й (гансата ондоо болон). Тиимэ даа, тиимэ. Би энээниие шаахаа hанааб, энээниие (Hорниие шаажархихадань, Hорнии урбалдан унашана).

H о р н и и (хэбтэмгэшээ). Оё-даа, залуу айлшан, хайрлагты. Энэтнай намдаа уурлаад, иигэжэ байна.

Б у д а м ш у у. Аа, тиимэ бы? Тиигээ hаа, хэшээгты, би буруу ойлгожо байгаа ха юмбиб. Теэд гэр бyлын дунда ямаршье арсалдаан байжа болодог ха юм. Хэрэлдэнгyй hуужа yзэхэ хэрэгтэй. Наншалдаха гээшэмнай ooдэгyйл ябадал гээшэ, илангаяа иимэ бyдyyн баян айл байгаад, айлшанай урда наншалдаха гээшэтнай эшхэбтэр юм байна. (Yбгэ hамган хоёр яахашье мyрoo оложо ядан, урда урдаhаа харалсана.) Зай, тиигээд лэ дуугаа yргэлжэлyyлхэ болоо гээшэ гyб?

H о р н и и П и г л а й х о ё р (зэргэ). Болигты, болигты, бy дуулагты.

Б у д а м ш у у. Yгы, теэд хooрэлдэхэшье аргагyй, дуулалдахашье аргагyй – юу хэхэ гээшэбибди?

П и г л а й. Байза, юу хэхэ гээшэб даа? Байза… (Гэнтэ yбгэнoo хаража.) Ши юу хэжэ эндэ hорниижо байнаш? Гара саашаа эндэhээ. (Hорнии шурд гэжэ гарана.) Зай, сэбэрхэн, зохидхон, урихан залуу айлшан, мyнoo миин лэ хоюулханаа yлэбэ гээшэбди, архиханаал ууха болоо гээшэбди, зай гy?

Б у д а м ш у у. Зайл hаа, зай юм бэ даа. Ууял даа.

П и г л а й (архи хэжэ, гартaа баряад дуулана).

П и г л а й. Нюугаадшье, нooгooдшье яахамнайб, сэхыень шамдаа хэлэhyyб: шинии орожо ерэхэдэ, шамайе хараhаар лэ… хараhаар лэ…

Б у д а м ш у у. Дурлашооб гэхээ hанаа гyт?

П и г л а й . Тиимэ даа, тиимэ. Дурлашооб.

Б у д а м ш у у (енгyyтэйгээр). Яахадамни, ямар хадамни дурлаба гээшэбта?

П и г л а й. Яахадамни гэнэ гyш? (Энэ yедэ Hорнии yyдэ забhартуулан, шагнаархан байна.) Шинии залуу сэбэрхэн хадаш, ухаатай бэрхэ хадаш. (Хyзyyдээд толгойень эльбэсэгээнэ.)

H о р н и и. Hyyе, яажа байнаш?

П и г л а й (эрьелдэжэ, нюдаргаа зангидан, даб гэнэ. Hорнии hуга харайн гарана).

Б у д а м ш у у. Энэ yбгэнтнай уурлажа байнал. Yнэхooрooшье яана гээшэбта?

П и г л а й. Яанашьегyйб. Ууя, ууя yшoo. (Архи хээд, барина.)

Б у д а м ш у у (hогтоhон хэбэртэй боложо). Зай, хатан абгай, танайнгаа ута наhа наhалжа, удаан жаргалтай болохынтнай тyлoo барихамни.

П и г л а й. Баригты. (Ехээр урмашан, нахис-хотос алхана, нугарна, хотирно. Будамшуу hогтуушаг маягтай болоно.)

Б у д а м ш у у. Хатан абгай, энэ яагаашье hайхан дэгэлтэй гээшэбта?

П и г л а й. Гансал дэгэлни hайхан гэжэ гy? (Энэ yедэ yyдэндэ Hорнии орожо шагнаархана.)

Б у д а м ш у у. Yгы, юу хэлээ гээшэбта. Та ooрooшье hара наран мэтэ hайханта, дурлаад лэ байнаб даа тандаа.

П и г л а й. Нээрээ гy? (Будамшуугай хажууда ерэжэ, хyзyyдэнэ.)

H о р н и и (тэдэнэй хажууда гyйн ерэжэ). Энэ иихэдээ юун боложо байна гээшэб?!

П и г л а й (Hорниидоо). Тэнэг. Хyнэй дyтэлyyлжэ байхада, ойлгохогyй.

H о р н и и . Зай, зай, болёоб, болёоб. (Хyлэйнгoo yзyyр дээрэ гэшхэжэ, hэмээхэнээр гаража арилаад, yyдэнэй забhараар харан байна. Будамшуу эдэ бyгэдыень ажаглан хараhан аад, ойлгоошогyй hогтуу хэбэртэй болоод hууна.)

П и г л а й (Будамшууе хyзyyдэн). Зай, тиихэдээ ши намдаа дурлааб гэнэ гyш?

Б у д а м ш у у. Дурлааб, дурлааб.

Yyдэндэ байhан H о р н и и баярлажа собхорно.

П и г л а й. Зай, тиигээд миниингээ шамда юушье хэ, хаанашье ошо гэжэ захираа hаам, ошохо гyш?

Б у д а м ш у у. Ошохо, ошохо.

П и г л а й. Зай, тиигээ hаа дуула: энэ манай гэрэй зyyн тээ, табижаран алхaм газарта, нэгэ муу шара гэр соо тугаарайхи хонишон yбгэн басагантаяа унтадаг. Мyнoo hyниин тэн боложо байна, газaа шэб балай харанхы – шамайе хэншье харахагyй. Тэрэ yбгэнэй басаган баруун жабдан дээрээ бyхэ нойроор унтажа байха. Тэрэ басагыень хулуугаад, газаа хашаада уяатай, тэргэтэй морин дээрэ ашаад, Ёлбой ноёндо абаашажа тушаа.

H о р н и и (мэгдyy тyргэн тэдэнэй хажууда гyйн ерэжэ). Табанай алта барюулхаб.

Б у д а м ш у у (нэгэ хэды саг соо бодолгото болон, оршон тойрон хараашална. Тиин yyдэн тээшэ гyйн ошожо, газаашаа шагаагаад). Яагаа харанхы hyни гээшэб!

Пауза.

– Хатан абгай ноён ахай хоёр, таанадайнгаа захиралта дyyргэнгyй яажа бололтойб, дyyргэжэл yзэхэ болоо аабзаб. Yгы, теэд таанар намайе танихашье бэшэт, намда этигэнэ гээшэ гyт? Hyни харанхы байна, тиихэдэ би залуу хyн байнаб. (Мэхэтэйгээр.) Магад, тэрэ басагыетнай хулуугаад, ooрoo абажа ябашаха ааламбиб? (Сэхэ урдаhаань хараад байна.)

H о р н и и (Пиглайе татажа, хажуу тээшэнь абаа-шаад, шэбэнэн хэлэнэ). Yнэхooрooшье, энэ бузаршни ooрoo абаад ябашахал, гансаарандань этигэжэ болохогyй.

П и г л а й. Зyб хэлэнэш. Ooрoo ошолдохо ёhотойш: энэшни шамда туhалалсаха нyхэр боложо ябалсаха – хажуудаа хyнтэй ябахадаа, зоригтой зyрхэтэй ябахаш.

H о р н и и. Зyб! Тэрэ басага бажуужал абаа hаа. Yхooгyйдoo табихагyй гэжэ найдаарай. Абаашаhан лэ байхаб. (Будамшуу тээшэ хоюулаа эрьелдэнэ.)

П и г л а й. Залуу hайхан айлшамнай, шамтай энэ минии yбгэн ошолсохо. Шамда этигэл ядаад ошолсохоо hанаа бэшэ, миил шамайе хyндэлжэ, гансаараа уйдажа ябахагyйншни тyлoo ошолдохо.

Б у д а м ш у у. Тиимэ даа. (Енгyyтэйгээр.) Намда юундэ этигэхэгyй hэмта, мэдэжэ байнаб. Та намтай ошолдожо, ooрынгoo гараар ooрoo хулуулсаха ёhотойт.

H о р н и и. Тон лэ зyб! Энэ ooрынгoo гарнуудаар, ooрoo абаашалсахаб.

H о р н и и. Тиимэ, ooрынгoo гарнуудаар, ooрoo ошолсохош.

Б у д а м ш у у. Ябахынгаа урда нэгэ хэдэн зyбшooл yгэхэ ёhотойб. Энэ басагыетнай мyнoo хyсooр хулуужа абаашажа, yгoo hэн гэлэйбди. Теэд, хyсooр абаашуулhан юумэншни тэндэhээ тэрьедэшэхэл. Ёлбой ноён танда тyбэгтэй юумэ хэжэ болохо бшуу.

H о р н и и. Yнэхooрooшье яаха гээшэбибди?

Б у д а м ш у у. Минии hанахада, энэ гэhээр тэрэ басагаяа шэрээтэ ламахайда абаашаад лэ, нэгэ гyрэм уншуулжархёо hаатнай, гансатал ондоо болошохо hэн. Шэрээтэ ламымнай эди шэди хyсэтэй. Энэтнай уйлаха дуулахаашье болижо, бyхы наhан соогоо Ёлбой ноёндо дурлажа hууха hэн.

П и г л а й. Ямаршье ухаатай сэсэн хyбyyн гээшэб?! Зyб хэлэнэш.

Б у д а м ш у у. Мyнoo хyн зоной унтажа байhан дээрэ хулуухал мyрooрoo хулууха ёhотойбди, теэд гансал тэрэ yбгэн эсэгэнь амитан зониие hэреэжэ, шаг шууяа татажа болохо. Тиимэ дээрэhээнь тэрэниие зайлуулха хэрэгтэй.

П и г л а й. Зyб! Туhа нэмэришье хэхээ болёо, миил эдеэнэй дарамта: алагты саашань – сyлoo болохо.

H о р н и и. Зyб, зyб! Би ooрoo алахаб! Тэрэ мyнгэн хутагыем асарал даа, али шимни алаха гyш?

Б у д а м ш у у. Та ooрoo алахат!

H о р н и и. Юу?! Та хажуудам байлсаха гyт?

Б у д а м ш у у. Байлсаха даа.

H о р н и и. Тиигээ hаа, хэлсээн юун байхаб, аланал аабзаб.

Бу д а м ш у у. Би тэрэ басагыетнай хулуулсажа, тэрэ хашаада уяатай байhан тэргэтэй мориндотнай ашалсаад yгэхэб. Та тэрэнээ шэрээд, боориин харгыгаар ошоод, хyнhoo холо модон соо оромсоороо, морёо татуулангаа, yглooгyyр, наранай дээрэшэг гаратар хyлеэгээд, шэрээтындээ ошоно бэзэт. Мyнoo орой, hyни дунда, гэгээн хубилгаан хyниие hэрюулжэ болохогyй. Ойлгосотой гy?

H о р н и и. Ойлгоо, ойлгоо, ойлгооб даа.

Б у д а м ш у у. Та бидэ хоёр мyнoo хулгай худал хэхээ гарахамнай гээшэ, хэнэйшье мэдэхээр, энэмнай аюултай хэрэг гээшэ: нэгэдэхеэр, хулуулгаха, алуулха хyмнай хутага шyбгooр хадхажашье болохо. Хоёрдохёор, хуули засагта баригдаад байгаа hаа, баhал аймшагтай, эшхэбтэр.

H о р н и и (hалганажа). Энэ яагаа хyйтэн гээшэб? Хумхаа yбшэмни хyдэлхoo hанаа юм аа бы?!

Б у д а м ш у у (аягын шэрээ дээрэhээ домботой арза абажа, матаар аягаар дyyрэн хээд). Энээниие уужархигты, гансата даарахаяа болихот. (Hорнии абажа ууна.) Зай, саашань дуулагты: хулгай гээшынгээ тиимэ аюултай хэрэг байhан дээрэhээнь хyндэ нюур шарайгаа танигдахагyйн тула нюураа пулаадаар халхалан боохо байнат.

H о р н и и. Теэд хайшан гэжэ юумэ хараха хyн гээшэбиб?

Б у д а м ш у у. Би таниие хyтэлooд ябахаб.

П и г л а й. Ши ooрoo нюураа халхалхагyй хyн гyш?

Б у д а м ш у у. Намда хамаагyй, намайе яаха hэм. Гансал та иимэ баян бyдyyн хyн аад, адагай муу хонишоной басага хулуужа ябаhаар, хyндэ мэдэгдэшоо hаа, муухай гээшэ. Тиихэдэ бyхэшэг уялгатай томо гэгшын арhан тулам хэрэгтэй, тэрээн соогоо хэжэ абаашахабди. Тэрээндэ аягын шэнээн нyхэ гаргаха хэрэгтэй. Тэрэгyйдэ амяа бyтэшэхэдoo болохо.

П и г л а й. Хайрлыш, туламни нyхэтэй болошохонь.

H о р н и и. Ноён болоод байхадаа, олон тиимэнyyд тулам хооhооршье бэшэ, дyyрэн юумэтэйгээр асардаг болохоб. Бy хайрла!

П и г л а й. Зyб, тиимэшье ха даа. (Тулам yгэнэ, Будамшуу нyхэ гаргана.)

Б у д а м ш у у. Yшoo пулаад асарагты, hyхирхэ, хуугайлхагyйнь тула ама руунь шэхэхэбди.

П и г л а й (ханада yлгooтэй байhан пулаад асаржа ябатараа). Yгы даа, энэ hайн пулаадаа yгэхэгyйб. (Гэр соогуураа юумэ бэдэрнэ.) Аhаа, энэ Hорниин хуушан yмдэнэй тyрии байна. (Будамшууда yгэнэ.)

Б у д а м ш у у (миhэд гэжэ). Эгээл болоо! Тиихэдэ хониной гуя yгэгтыл даа, нохой, шубуунай хусаа hаа, хаяжа hамааруулхабди.

П и г л а й. Хайраншье мяхамни! Юун гэhэн ехэ гарза гээшэб? (Эргэнэг сооhоо гуя гаргажа yгэнэ.)

Б у д а м ш у у. Зай, иигээд ябахамнай даа. (Пиглайда.) Пулаад асарагты. (Пиглай асарна, Будамшуу Hорниин нюур бооно.) Зай, намайе дуулагты. Би таниие тэндэ хyтэлжэ оруулаад, тyрyyн ама руунь энэ yмдэнэй тyрии шэхэхэб, та энэ туламаа хyлдэнь абаашажа углаад, ooдэнь татажа боогоод, тyргэн намтаяа гарахаяал мэдээрэйгты. Ойлгоо гyт?

H о р н и и. Ойлгоо, ойлгоо, ойлгоо даа, ойлгохын hайса ойлгооб даа.

Б у д а м ш у у (Пиглайда). Зай, бидэ хоёр ябахамнай гээшэ, теэд би таниие мyнoo yдэшэлэн зyрхэндoo ехэл дyтэ hанаhан дээрэhээ танда тон ехээр hанаамни зобоно.

П и г л а й. Намда hанаагаа юундэ зобобот?

Б у д а м ш у у. Hаянай хулгай худал ехэл дэлгэрээ гэнэ. Мэнэ hая богдо ламын алтан аяга хулгай абаа гэлсэнэ.

П и г л а й. Yнэхooрoo хулгай элбэгжээ юм гy? Яагаа нюрга руумни жэхынэ гээшэб.

Б у д а м ш у у (домботой архиhаа аягалжа). Энээниие баряад унташагты, hанаа амар унтахат.

П и г л а й. Яалай! (Абаад ехэ ехээр бaранииень гудамхина.)

Б у д а м ш у у (Hорниидо). Зай, иигээд лэ бидэ хоёршье ябаял даа. (Hорниин гарhаа хyтэлнэ.) Минии хэлэhые мартаагyй бэзэт?

H о р н и и (hогтоhон хэбэртэй). Yгы даа. Намдатнай хyсэншье гэжэ биил гээшэ, зоригшье гэжэ баhал бии гээшэ! (Дуулана.)

Энээхэн гарайм нюдарга

Эбэр номоной удаада, Хоёр гарайм нюдарга

Хунан шиидамай удаада.

(Гаранад.)

П и г л а й. Одоошье yни холын hанажа ябаhан хyсэлни мyнoo yдэшэ хyсэлдэхэнь: Hорниимни ноён болохонь. (Дэгэлээ тайлажа, тyрyyшынхиеэ хаража байhан юумэдэл, гайхан харана.) Ямаршье hайхан дэгэл гээшэб! Теэд yшoo хэды олон hайханууд yнэтэй хубсаhатайбибди, хэды ехэ алтатай, мyнгэтэйбибди, хэдэн олон адуу малтай гээшэбибди. Тиигээд Hорниимни ноён болоходо, малнай yшoo олон болохо, алтамнай yшoo ехэ болохо. Энэ эгээл hайхан, эгээл yнэтэй дэгэлни. (Гэнтэ айhан хэбэртэй.) Хулгайшан олон болоо гээ hэн гy? (Дэгэлээ сээжэдээ нэнгэн тэбэринэ.) Энэ дэгэлээ хэндэшье хулуулгахагyйб. Дэгэлээ yгы болгонхаар, yхoo hаамни дээрэ.

Энэ яатараа тархимни манарна гээшэб? (Ехэл hогтоhон хэбэртэй, дэгэлээ дахин харана.) Дэгэлни, яагаашье шамдаа дуратайбиб! Шамайе yхэтэрooшье дахин yмдэхэгyйб! Гамтайханаар ханза соогоо дараад лэ байхаб. Яатараа нойрни хyрэнэ гээшэб? (Жабдан дээрэ ошожо хэбтэнэ, дэгэлээ сээжэдээ тэбэринэ.) Ноёной хатан… хатан… болохоб. (Дуулана.)

Тогооной архи Толгойдомни шадарлаа.

(Дуураhаар унташана).

Хyшэгэ.

Yгэнyyдэй тайлбари:

Шэршyy дэгэл – элдэб сэсэг болон хээгyй нимгэн хитад торгоор оёгдоhон дэгэл

Эргэнэг – модоор дархалагдаhан, yхэгтэ орходоо yндэр, нюур талаhаа хоёр yyдэтэй, амhарта болон эдеэнэй зyйл хадагалдаг богонихон хyлтэй бараан

Эбдyyсэжэ – ехээр яаража, мэгдэжэ гэhэн удхатай

Жабдан – гурба-дyрбэн хyндэлэн модондо хабтагай хадажа бyтээhэн, набтархан аад, yргэн hуури

Асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Тус зохёолой ямар ушаралнууд таанда энеэдэтэйб? Уран зохёолшо юу болон хэниие наада баринаб?

2. Нужен вопрос.

3. Мyнooнэй yедэ арад зон соо Будамшууда адли хyнyyд дайралдадаг гy?

4. Юундэ Будамшуу ooрыгoo баян хyндэ тоолоноб? Адаг баян эрхим баян хоёрой илгаа ойлгуулаад yгэгты.

5. Будамшуугай гy, али Найдан yбгэнэй монолог сээжэлдэгты.

6. Уран зохёолшо ямар уран аргануудые хэрэглэнэб? Нэрлэгты.

Зохёолой асуудалнууд болон даабаринууд:

1. Тус зохёолой удха ямар бэ?

2. Текст сооhоо hайшаагдаhан хэhэг шэлээд, ролёор уншагты, мyн сценкэ болгон харуулхые бэлдэгты.

3. Хэлэнэй талаhаа тус зохёол шэнжэлэгты.

4. Тус зохёолой ямар ушаралнууд танда энеэдэтэйб? Уран зохёолшо ямар юумэнyyдые, хэниие наада баринаб?

Творческо практикум:

1. Элитэ драматург У. Шекспир тухай элидхэл-шэнжэлгэ бэлдэгты.

2. Ц. Шагжинай намтартай Интернет сооhоо гy, али Буряад драмын театрай музей сооhоо дэлгэрэнгыгээр танилсагты.

182 ГАРШАГ

Туужа тухай ойлгосо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Д.О. Батожабай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шалхуу Рабданай хooрooнhoo (туужа) . . . . . . . . . . . . . . . Ц.Н. Номтоев. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Шагжын xула (туужа) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Хooрooн тухай ойлгосо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Уран зохёолой герой тухай ойлгосо . . . . . . . . . . . . . . . . . . Б.Н. Ябжанов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Xэрмэшэ (хooрooн) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ж.Т. Тумунов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Талын бyргэд (хooрooн) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Поэмэ туxай ойлгосо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Н.Г. Дамдинов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Талын дуун . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Юмор болон сатира тухай ойлгосо. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ц.Г. Шагжин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Будамшуу (зyжэгhoo хэhэгyyд) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Учебное издание

Ошорова Светлана Алексеевна

Балданова Светлана Сергеевна

БУРЯТСКАЯ ЛИТЕРАТУРА

Учебник-хрестоматия для 7-го класса средних общеобразовательных школ

2-ое издание, переработанное и дополненное

В 2-х частях

Часть 2

На вкладыше использованы репродукции художников из фонда Национального музея РБ им. Ц. Сампилова

Редактор С.Ц. Цыренова

Верстка Л.Б. Андреевой

Корректор Б.Б. Тудупова

Подписано в печать ... Формат 60×84 ¹/₁₆.

Бумага офсетная. Гарнитура Школьная.

Усл. печ. л. . Уч.-изд. л. . Тираж экз. Заказ № .

ГБУ РЦ «Бэлиг», 670047, г. Улан-Удэ, ул. Павлова, 68

e-mail: [email protected]