Любовная лирика Абая
«Абай – великий поэт в истории человечества.
Абай – не только казахский поэт, он – поэт человечества.»
(Федерико Майор,
Генеральный директор ЮНЕСКО, поэт)
По решению ЮНЕСКО в 1995 году все передовое мировое общество отметило 150-летие великого сына казахского народа, основоположника казахской литературы, великого казахского поэта и композитора, просветителя Абая Кунанбаева.
Талант Абая Кунанбаева так же величествен, как и сахара родного края поэта. Он стал известен всему миру благодаря своим неповторимым лирическим произведениям. Будущий поэт родился 1845 году в Каркаралинском районе нынешней Восточно-Казахстанской области. Настоящее имя – Ибрагим. Бабушка баловала его, называя его «Абаем». Он из рода «тобыкты», который входит в племя «Аргын» Среднего Джуза. Его отец Кунанбай служил царской власти на постах волостного, старшего султана. Предки поэта Оскенбай и Ыргызбай тоже были известными в свое время биями. Из семи сыновей Кунанбая только Абай подавал надежды отцу в управлении народом. Абай еще ребенком стал интересоваться литературой, с любовью и вниманием слушал народные сказки и песни в исполнении бабушки Зере и матери Улжан. По сведениям ученых, именно они являются первыми учителями будущего поэта, вложившими в его душу любовь к литературе, к художественному слову.
Хотя Абай подавал надежды с раннего возраста, известным поэтом он сформировался и стал после сорока лет, взбудоражив своими произведениями все интелллигентное казахское общество.
Сегодня произведения Абая, переведенные на многие языки мира, занимают свое почетное место в мировой литературе. Его произведения переведены и опубликованы на немецком, русском, английском, китайском языках.
Об Абае и его творчестве можно говорить многое. Но сегодня мы останавливаемся только на его любовной лирике.
Темы лирики Абая широкомасштабны – охватывают все сферы жизни:
о культуре и образовании: «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» и другие;
надежда на будущее поколение: «Әсемпаз болма әрнеге»;
стихи посвященные самим стихам: «Өлең – сөздің патшасы»;
пейзажная лирика: «Жаз», «Қыс», «Күз» и т.д.;
о характере людей: «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат».
Среди такой богатой лирики любовная лирика поэта занимает особое место, это – целый мир. Любовная лирика Абая делает его сверстником
1
молодежи всех времен, потому что любовь воспетая поэтом так высока и чиста. Абай своими стихами воспевает силу жизни, чувства человека, его настроения и видения. Его лирика восполнила и обновила казахскую литературу –новыми чувствами, высокачественной любовной лирикой.
Своими стихами Абай любовную лирику казахской литературы поднял на высокий уровень. Любовь, благодаря Абаю, из «телесной» стала «духовной».
«Без любви жизнь пуста»,- пишет Абай, тем самым желая воспитать у молодежи прекрасное чувство любви. С этой целью поэт переводит на казахский язык любовные переписки между Онегиным и Татьяной из романа Александра Сергеевича Пушкина «Евгений Онегин». Возвышенное чувство Татьяны – вот образец чистой девичьей любви.
Да и сам напишет много лирических произведений на эту тему. И кроме этого, Абай был великолепным композитором. Он положил на музыку свои переводы из Пушкина: «Амал жоқ, қайттым білдірмей» (Письмо Татьяны), «Тәңірі қосқан жар едің сен» (Монолог Татьяны), ответ Онегина Татьян. Эти песни стали великолепным вкладом в казахское искусство песни. В своих стихотворениях Абай использовал новые рифмы, мотивы.
Его стихотворения «Қор болды жаным», «Сен мені не етесің» написаны в стиле восточной любовной лирики.
«Бұл қылған зарым
Барса жардың маңына.
Ол қылған дәрім
Ғашығымның жанына»,- эти строки напоминают грустные любовные мотивы Омара Хаяма и Навои.
Текст песни «Айттым сәлем, қаламқас» отличается своей особенностью. Это особенность – личное: личные чувства, мотивы и рифмы. Когда читаем эти стихи, перед нашими глазами возникает образ влюбленного человека, чья чистая любовь безответна.
«Сенен артық жан тумас,
Туса туар артылмас.
Бір өзіңнен басқаға
Ынтықтығым айтылмас.»
«Көрмесем де, көрсем де,
Көңілім сенен айрылмас,»- говорит верный любовник своей возлюбленной. Это было новое в казахской любовной лирике. Знать, что любовь его безответна, что никогда его мечты не исполняться, но сказать что, любовь его неизменна – это было новое слово.
Песня «Көзімнің қарасы» - это слова влюбленного парня, чья любовь безответна, кто не смог достичь своей возлюбленной. Эта песня воспевает чувства, рана от которых не заживет никогда. Сравнить свою возлюбленную «зрачкам своих глаз» - это сравнение, которое никогда до Абая не использовалось в казахской литературе. Но в то же время, парень не забывает и о приличиях, принятых в обществе. Какая воспитанность! Какая культурность!
2
Песню «Желсіз түнде жарық ай» можно относить и к любовной лирике, и к пейзажной лирике. Если листья деревьев шепчутся, рассказывая свои секреты, то у влюбленных «стучат сердца» от чувства, и они прислонились друг другу. Одно действие пополняет другое, явление природы является дополнением к чувствам влюбленных. Какая лирика! Какая сила слов! Любовь к природе и любовь молодых влюбленных ведь взаимосвязаны!
А песня «Письмо Татьяны» - это целый мир.
«Он со вчерашнего дня переводил слова Татьяны. Перед глазами Абая вставали поочередно то лицо Салтанат, то лицо Тогжан. Они, хотя и любили сильно, все же вынуждены были подчиниться правилам своего времени. Эти молодые девушки, как и Татьяна, с болью в сердце поклонили свои головы перед жестокой судьбой...
Вот именно поэтому поэт последние дни заставил Татьяну говорить на языке степи. Через перевод, Татьяна приобретала ноты степи, и на этом языке она говорила языком любви, выражая мастерски свою грусть. Абай стал сопоставлять свой перевод с оригиналом. Некоторые места не точно передают слова Пушкина, но это было уступкой, на которую осознанно шел Абай, учитывая особенности, менталитет своих читателей.»
Многие литературные критики считают перевод Абая, не переводом произведения Пушкина, а как самостоятельное произведение. Это песня казахской девушки, где сохраниась особенность и языка и менталитета степного народа.
Произведения Абая сперва были записаны в 1920 году Бимбоэсом А., затем А.Затаевичем.
А песни Абая на ноты были записаны по предложению Мухтара Ауэзова Латифом Хамиди.
Великий казахский композитор Ахмет Жубанов, глубоко изучивший творчество Абая, писал «Абай опирался только на свое музыкальное чутье, на свой голос, и на возможности домбры, («Замана бұлбұлдары» А.1975 ж), потому что у него не было музыкального образования».
В современном казахском музыкальном искусстве песни Абая широко используются как цитаты или как интонационные моменты.
Известный казахский поэт 20 века Муқагали Макатаев не зря говорил:
«Қуат алып Абайдың тіл - күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден».
Чувства, воспетые великим поэтом, никогда не погаснут и не стареют!
Искакова Гулим
Ученица 9 «А» класса
СШ №10 а.Фарфоровый
3
Қазақстан республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ақмола облысы Білім басқармасы
Целитноград ауданының Білім бөлімінің
№ 10 Фарфоровый орта мектебі
«Абайдың махаббат лирикасы»
тақырыбына баяндама
Бағыт: әдебиеттану, абайтану
Баяндама авторы №10 Фарфор орта мектебінің
9 «А» сынып оқушысы Искакова Гүлім.
Жетекші: орыс тілі және әдебиеті пәні
мұғалімі Батабекова Г.Ж.
2016-2017 оқу жылы
Фарфоровый ауылы
Абайдың махаббат лирикасы
«Абай – адамзаттық өркениет тарихындағы
ұлы ақын. Абай – қазақтың ғана емес,
адамзаттың ақыны»
(Федерико Майор,
ЮНЕСКО-ның бас директоры, ақын)
1995 жылы ЮНЕСКО-ның ұйғарымы бойынша бүкіл прогресшіл адамзат қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы, ағартушы, ұлы ақын, ақиық композитор Абай Құнанбайұлының 150 жылдық мерей - тойын атап өтті.
Қазақ сахарасының өзіндей алып, өзіндей ұлы ғажайып таланттың иесі, әлем әдебиетінің жарық жұлдыздарының бірі – Абай Құнанбайұлы 1845 жылы бұрынғы Қарқаралы ауданына қарасты Шыңғыс тауының баурайында дүниеге келген. Шын аты - Ибраһим. Әжесі еркелетіп «Абай» деп атап кеткен. Орта жүз Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Құнанбай болыс, аға сұлтандық қызметтер атқарған. Арғы аталары Өскенбай мен Ырғызбай да өз заманының белгілі билері болған. Құнанбайдың жеті баласының ішінде Абай ерте жасынан көзге түскен. Бала Абай жасынан өлең сөзге әуес, әжесі Зере мен анасы Ұлжанның ертегі -аңыздарын барлық ынтасымен тыңдайтын болған.
Жас кезінен өлең сөзге таланты аңғарылғанымен Абайдың нағыз ақын ретінде қалыптасып, қазақ әдебиетін дүр сілкіндірер туындылары ол қырық жастан асқанда дүниеге келеді.
Бүгінгі күнде Абай шығармалары дүние жүзінің көптеген тілдеріне аударылып, әлем әдебиетінде өз орнын алды. Оның шығармалар топтамалары қытай, ағылшын, орыс тілдерінде жарық көрді.
Абай туралы тоқтаусыз сөйлеуге болады. Бірақ, біздің бүгінгі тақырыбымыз ұлы ақынның махаббат лирикасы.
Абай өлеңдерінің тақырыбы әртүрлі - өмірдің барлық саласын қамтиды:
мәдениет пен білімге арналған өлеңдері: «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр» және т.б.;
келешек ұрпаққа үміті: «Әсемпаз болма әрнеге»;
өлеңнің өзіне арналған өлеңдері: «Өлең – сөздің патшасы»;
табиғат лирикасы: «Жаз», «Қыс», «Күз» және т.б.;
адамның мінез-құлықтарына арналған өлеңдері: «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат».
Осы бай лириканың ішінде ақынның махаббат лирикасы өз алдына бір әлем. «Жанға жайлы, жүрекке жылы» тиетін махаббат лирикасы Абайды әр уақыттың жастарына замандас етеді. Абай кіршіксіз, адал махаббатты суреттейді. Өлеңдері арқылы өмір сыры, адам сезімі, көңіл-күйі туралы ой толғайды. Ол қазақ әдебиетін жоғары сапалы махаббат лирикасымен жаңартты.
4
Абай «махаббат» тақырыбын жоғары эстетикалық тақырып деңгейіне көтерді. Махаббатты «дене сезімінен» «сана сезімі» деңгейіне көтерді.
«Махаббатсыз дүние бос,
Хайуанға оны қосыңдар»,- деп шынайы махаббатты қастерлеген Абай қазақ жастарының ғашықтық сезімін оята түсу ниетімен А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романындағы Онегин мен Татьянаның арасындағы махаббатты үлгіге тартып, олардың сүйіспеншілік хаттарын қазақ тіліне шебер аударды. Осы тақырыпта көптеген көркем өлеңдер, ғажайып сазды әндер шығарады: «Амал жоқ, қайттым білдірмей» (Татьянаның хатыы), «Тәңірі қосқан жар едің сен» (Татьянаның монологы), Онегиннің Татьянаға жауабы. Бұл әндер – қазақ ұлттық музыка мәдениетіне қосылған асыл қазына. Өз әндерінде Абай жаңа өлшем, ерекше әуен мен ырғақ, жаңа үннің бірнеше түрлерін қолданған.
Ал, «Қор болды жаным», «Сен мені не етесің» әндерінің мәтіні негізінен шығыс әдебиетіндегі махаббат лирикасы үлгісінде жазылған.
«Бұл қылған зарым
Барса жардың маңына.
Ол қылған дәрім
Ғашығымның жанына»,- деген жолдар Омар Хаямның, Науаидің мұңды махаббат туындыларын еске түсіреді.
«Айттым сәлем, қаламқас» әнінің мәтіні өзгешелеу. Бұл әнде Абайдың өзіндік ырғағы мен әуені, өзіндік махаббат сезімі өз бейнесін тапқан. Махаббаты жауапсыз болса да өз сезіміне берік, адал ғашық образы көз алдымызға келеді.
«Сенен артық жан тумас,
Туса туар артылмас.
Бір өзіңнен басқаға
Ынтықтығым айтылмас.»
«Көрмесем де, көрсем де,
Көңілім сенен айрылмас,»- дейді сенімді де ынтық ғашық. Бұл қазақ әдебиеті махаббат лирикасындағы жаңа сөз. Өзінің арманы орындалмасын, тілегіне жетпесін білсе де ғашығына деген сезімі өзгермейтінін айту - бұл сол замандағы қазақ әдебиетіндегі жаңалық еді.
«Көзімнің қарасы» әні ғашығына қолы жетпей, зарлап қалған ғашықтың зары. «Іштегі бітпес» «ғашықтық жарасын» жырлайтын ән. Ғашығын «көзінің қарасына» теңеу бұрын махаббат өлеңдерінде қолданылмаған теңеу. Сонымен қатар ғашық жан «әдеттен озбауды» да ойлайды. Неткен мәдениеттілік, ізеттілік десеңізші!
«Желсіз түнде жарық ай» әні табиғат лирикасына да, махаббат лирикасына да жатқызуға болатын ән. «Қалың ағаш жапырағы» сыбдырласып тұрса, ғашықтар «дүрсіл қағып жүрегі» «тамаққа кіріп иегі» біріне бірі сүйеніп тұр. Тағы қандай теңеу керек! Табиғатқа ғашықтық және жігіт пен қыздың ғашықтығы тығыз байланысып жатыр емес пе!
Ал, «Татьянаның хаты» әні болса - өз алдына бір дүние.
5
«Татьянаның сөзін кешелер аударып отырған. Абайдың көз алдына Тоғжан мен Салтанаттың жүзі кезек келгендей еді. Жалындап сүйсе де, өмір ырқына сабырлы ақылмен амалсыз көнгендер. Осы Татьянадай болып ғазиз бастарын тағдыр ноқтасына күйзеле жүріп көндірген жастар елестеген...
Сондықтан да соңғы бір-екі күн бойында Татьянаны ақын өз елінің тілімен сөйлете бастап еді. Сөйлеткен сайын Татьяна майда қоңыр үн тауып, бұл тілде де, нәзік көркем күй толғап ділмәр жас, шебер - шерлі боп барады. Қазір ұяң, майда қызға Пушкин жазғызған хат пен өзі жаздырған хатты салыстырды. Кей жерлері Пушкинше емес, қатаңдай. Бірақ ол оқушының шалалығына амалсыз берілген баж.»
Әрине, Абайдың туындысы аударма емес, көпшілік әдебиет сыншылары атап өткендей, жеке бір шығарма. Қазақ халқының салт-дәстүрі ескеріле отырып, ибалы жазылған қазақ қызының әні.
Абайдың әндерін алғашында 1920 жылы Бимбоэс А., соңынан А.Затаевич қағазға түсіріп жазып алады.
Ал нотаға түсіруді М.Әуезовтің ұсынуымен Латиф Хамиди алғаш жүзеге асырады.
Абайдың музыкалық мұрасын терең зерттеген ұлы қазақ композиторы А.Жұбанов «Абай тек өзінің музыкалық қабілетіне, бар даусына, домбыраға сүйенді» («Замана бұлбұлдары» А.1975 ж), себебі оның ноталық сауаты болмады» дейді.
Қазіргі заманауи қазақ музыка өнерінде Абайдың әндері цитата немесе интонациялық түрде кеңінен пайдаланылуда.
20 ғасырдың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев :
«Қуат алып Абайдың тіл - күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден»,- деп бекерге айтпаған. Ұлы ақын жырлаған сезімдер мен тұйғылар ешқашан да ескірмек емес.
Гүлім Исқақова
№10 Фарфоровый орта мектебінің
9 «А» сынып оқушысы
6
6 821
6 879 
