Эдебият назариесинден терминлер топламы

АЛЛИГОРИЯ (кинае) – грек.тил. эсерде тасвирленген айванлар, табиат адиселери, предметлер ерине башкъа вакъиалар, шейлер ве шахсларнынъ козьде тутулмасыдыр. Масалларда, басняларда кенъ къулланыла. Меселя: тильки-айнеджи адам, къашкъыр – ярамаз адам, тавшан – къоркъакъ адам, беяз гогерджин – тынчлыкъ. Айванлар акъкъында масалларда эсас къараманлар айван олса да, онынъ смасында инсанларнынъ табиат чизгилери, арекетлери косьтериле. Аталар сезлеринде «Сув бардагъы сувда къырылыр», айтым ве тапмаджаларда «Бир къуюм, бар эки тюнлю суву бар (йымырта)

БАСНЯ (къысса) – къыскъа, кинаели ве терен маналы икяе. Инсанлар ве айванлар тасвирлене биле. Эр бир къараманы белли бир инсан чизгисини, хасиетлерини джанландыра, акс эте: къышкъыр –ачкозь, зулум, хиянетликни, эшек – джаиллик, инатлыкъны, тильки-айнеджиликни, къозу – меджалсызлыкъны, бичареликни. Чокъ кулькюнчли, шахалы аллар, арекетлер расткеле. Инсаннынъ менфий тарафларны ачып косьтере ве мыскъылгъа ала. Эсас фикири терендир. Къыссанынъ сонъунда хуляса чыкъарыла ве насиатлар бериле.

БЕДИЙ ЭДЕБИЯТТА УСУЛЛАР – бедий усул – бедий эдебиятта ве санатта этрафтаки барлыкъны, инсан аятыны акс этюв тарзы. 2 эсас бедий усул: романтизм ве реализм. Реализм- этрафтаки барлыкъ, инсан омрюнде олгъаны киби тасвир этиле. Романтизм – языджынынъ хаялында асыл олгъан образлар вастасынен тасвир этильмекни козьде тута. Олар бири-бирине багълы олалар.

ВЕЗИН (ритм) – шиирий эсерде сёзлер бир тертипте, везин эсасында тизиле. Арекетлернинъ арды-сыра белли бир тертипте текрарланувыдыр. Меселя, йыл мевсимлери, кунь ве гедженинъ алмашувы.

ДЕСТАН

ДИАЛОГ - гр.тилинден – эки нутукъ, бедий эсерде эк иве экиден зяде иштиракчиси шахыс арасындаки лакъырды.

ДЖАНЛАНДЫРУВ – табиат ве неснелерни джанлы киби тасвирев усулы. Масалларда, эфсанелерде, тапмаджаларда, шиирлерде кенъ къулланыла. Э.Ш.-заде «Гедже». Йылдызлар сувны опелер, денъиз орьтюнди орьме шалыны.

ДРАМАТИК ЭСЕРЛЕРНИНЪ ХУСУСИЕТЛЕРИ.

ИКЯЕ ВЕ ПОВЕСТЬ. Икяе – яшайышнынъ инджеликлери дегиль де онынъ типик тарафлары косьтерилир. О колемлидже уфакъ олып, бир сюжет ёлагъындан ибарет ола. Повесть – баш къараманнынъ яшайышында бир де бир девир алыныр, о бутюн инджеликлерни алдындан косьтерилир. Башкъа къараманлар эсас къараманнынъ образыны пишкенлешмесине хызмет этелер. «Теселли», - Асан образы. У. Ипчи.

КОМЕДИЯ - яшайыш енгиль, шенъ ве кулькюнен тасвирлене.

КЪОШМА(шаркъ шиириети) – халкъ шиириетининъ энъ къадимий назм шекилидир. Чешит-чешит мевзулар ифаде олуныр. Иляхийлер, семаи, дестан ве тюркюлер къошма шеклинде языла. 5-6 дёртлюктен ибарет. Къошманынъ нетиджелери дёртлюгинде шаирнинъ ады, лагъабы косьтерилир. . М.Кямиль

КЪАФИЕ –сатыр сонъунда кельген сёзлернинъ аэнкдешлиги. Шиирни окъуналы, ифадели этер, шиирнинъ эзберленмесини ве акъылда къалмасыны енгиллештирелер.

КЪЫЯС– языджы озь дуйгъу фикирлерини терен ве тесирли ифаде этмек ичюн тасвирленген адисе, предметлерни, адамларны ве оларнынъ арекетлерини башкъа адисе предметлерге ошата, оларны бири-биринен тенъештире. Шиирлерде расткеле. Предмет ве адиселернинъ ифадели тасвирлене, муэллифнинъ дуйгъу-фикирлерининъ даа да толуджаачылмасына хызмет этер. Мисаль: Ветанымыз гуя дженнет, пек миннеттир эр ери.

МАНТЫКЪЫЙ УРГУ – ифадели окъувнынъ муим вастасы олып нутукънынъ монотон олмасына ёл бермейлер.

МЕТИННИНЪ ГИЗЛИ МАНАСЫ(ПОДДТЕКСТ)- къараманларнынъ лакъырды тилинде, диалогында, сёйлеген фикирлеринде айдынлатыла. Гизли манна сатырда бильдирильген мананен тенъ олмай. Мундериджесинден келип чыкъкъан гизли манна эсернинъ эмиетини юксельте.

МЕДЖАЗ (МЕТАФОРА)-грек сёзю, «кечирюв» манасыны бильдире. Сёзлер догърудан догъру эсас маналарындан гъайры кочьме манада да къуланылувына. «Юрек яна» ибаресинде ЯНА сёзю юрекнинъ атеште ошянгъаныны, агъыргъаныны бильдире.

МОНОЛОГ – гр.тилинден – бир сез, бедий эсерде бир иштиракчи шахыснынъ озь-озюне я да янында булунмагъан шахысларгъа айткъан нуткъу.

МОДЕРНИЗМ –

МУСТЕЗАТ (шаркъ лирикасы) – шаркъ шиириетининъ назм шекили. Орта асыр къырымтатар назмиетинде кениш къуллангъан. Месневи шеклинде къафиелешип, аруз везинен язылгъан ачыкъ ве япыкъ, узун ве къыскъа сатырлардан ибарет олгъан шиирий эсер.

ЛЯТИФЕ – шакъалы, терен маналы къыскъа икяе.

НОВЕЛЛА – икяеге ошай, амма онынъ хусусий тарафы шундаки, мындаки адиселер апансыздан денъишелер.

ОЧЕРК – косьтерильген шахыслар реаль яшайышта яшагъан реаль инсанлардыр.

Муэллифнинъ уйдурмагъа акъкъы ёкъ.

ПЕЙЗАЖ (манзара) – языджынынъ ве эдебий къараманнынъ дуйгъу, фикирлерини, арзу-истеклерини, окъуйджыгъа сездирмеге, тасавурында джанландырмагъа ярдым эте. Ю.Болат «Туфанда къалгъан къой сюрюси»,ЭАмит «Учурымлы ёл».

ПОВЕСТЬ бакъ. икяе

ПОЭМА – шиирий тарзда язылыр, амма мында сюжети бар. Шунынъ ичюн онъа лирик-эпик тюр дейлер.

РИВАЕТ – халкънынъ тарихынен, аятынен сыкъы багъла олгъан акъикъий адисе, вакъиалар ве шахыслар тасвирлене. (Къулакъсыз Алим, Къаракъулакъ)

РОМАН - эки ве зияде баш къараман, 2 ве зияде сюжет ёлагъы ола биле, баш къараманнынъ образы эксериет башындан сонъунадже тасвирлене.

САТИРА

СЕМАИ (шаркъ лирикасы) – секиз эджа ольчюси иле язылгъан, учь-алты дёртлюклерден ибарет олгъан ве сатырларынынъ къафиелешюв схемасы къошманынъ къафиелешюв схемасыны анъдыргъан шиирий эсер.

СИНОНИМ – теляффузы ве язылувы башкъа, амма маналары бир-бирине якъын олгъан сёзлер. Меселя: тюс-ренк, темиз-пак, бет-юзь-чере, таякъ-сопа.

ТЕНЪКЪИДИЙ РЕАЛИЗМ.

ТЕРЦИНада – биринджи сатыр учюнджи сатырнен къафиелеше, экинджи сатырнен къафиелеше. Экинджи сатыр исе биринджи ве ондан сонъ кельген учюнджи сатырнен къафиелешип келелер. (1-3, 2-3)

ТОКЪТАВ(ПАУЗА), РИТМ ВЕ КЪАФИЕ-

ФАДЖИА (трагедия) – драматик эсер, пьесанынъ бутюн сюжети даванынъ инкишафы ве чезильмеси ичюн яратыла. Эсас хусусиетлерининъ бириси монологнынъ чокълугъы, эксериет о баш къараманынъ я да курешкен тарафлардан бирининъ олюминен бите.

ШАРКЪЫ(шаркъ шиириети) – классик шаркъ шиириетининъ назм шекилидир. Халкъ эдебиятынынъ классик эдебияткъа тесири алтында пейда ола. Йырланылар. Ашкъ, айрылыкъ, эглендже, омрю киби мевзулар котериле. 2 ве 5 детрлюктен ибарет. М.Кямиль.

ШИИР ВЕ НЕСИР – шиир сатырларгъа болюне, сатырлардаки эджалар белли бир микъдарда олып текрарланалар ве белли бир тертипте тизилелер.

Несир эсерде джумлелер сербест тизиле ве сербест языла, къонушувда насыл лаф этсек, несирде джумлелер ойле де тизилир.

ЭДЕБИЙ КЪАРАМАН

ЭДЕБИЙ МАСАЛ – муэллифи беллидир.

ЭДЕБИЯТТА БЕДИЙ ОБРАЗ –иштиракчи шахс, персонаж.

ЭПИТЕТ- бедий эсерде тасвирленген адисе, адам, табиатнынъ аляметлери. Меселя: Гузель яз, къаранлыкъ гедже, дюльбер антер, беяз къар, мавы козь, къара къаш. Белимде ал къушакъ, сачагъы ойнай .башымда чал къалпакъ, териси боздай! Б.Ч.заде «Догъдым бир эвде»

ЭПОПЕЯ – бу жанрда кенъиш тарихий девир панорамасы яратылыр, о пек чокъ джеэттен романгъа бенъзесе де, ондан девирни косьтерюв бакъымындан баягъы этрафлыджадыр. «Тихий Дон»

ЭПОС – кечмиште олып кечкен тарихий вакъиалар акъкъында икяе этиле. Бу тарихий вакъиалар беян этиджи тарафындан хатырланып айтыла. Беян этиджининъ яни муэллифнинъ шахсиети, ады косьтерильмей. Амма беян девамында онынъ иштираги дуюла.

ЭФСАНЕ – халкъымызнынъ омрю, тарихы, этрафтаки барлыкъ, табиат акъкъындаки кичик фантастик икяедир. Аятий вакъиалар, инсанлар, ве оларнынъ арекетлери эфсаневий, муджизели шекильде тасвирлене. 4 чешитте олалар: Тарихий «Демирджи дагъы», Топонимик «Багъчасарай бойле…», Маиший, Аятий «Арзы къыз»

Эдебий тюр: несир лирика драма

Эпопея ода фаджиа

Роман сатира водевиль(бир актлы шенъ комедия)

Повесть элегия комедия

Икяе баллада

Новелла

Къысса

Очерк

Поэма

Сюжет къысымлары: экспозиция, багъланыш, сюжет арекети, кульминация, чезилюв, эпилог