Эдебият дерси 11 СЫНЫФ ДЕРС - СЕМИНАР

Эдебият дерси

11 СЫНЫФ

ДЕРС - СЕМИНАР

МЕВЗУ: Эшреф Шемьи – заде. Аяты ве яратыджылыгъы. « Козьяш дивар»- адалетлик , яхшылыкъ ве яманлыкъ акъкъында дестан

МАКЪСАТ: Эшреф Шемьи- заденинъ аяты ве яратыджылыгъы акъкъында талебелернинъ бильгилерини кенълетюв, « Козьяш дивар» эсернинъ гъаевий манасыны, аэнк тасвирий васталары ве композицион къурулышы арасындаки багъны косьтерюв, муэллифнинъ озь халкъынынъ джан- юрегини акъикъий анълагъаныны, онъа беслеген буюк севги дуйгъусыны косьтерюв , къараманларнынъ (Бекбав , Аслыхан ве онынъ анасы , Темирхан) рухий дюльберлигини косьтерюв; раим ,мерамет дуйгъуларыны ашлав, ичтимаий зулумлыкъкъа нефрет уятув, корюмли шаир шахсиети эсасында балаларны тербиелев, шиириетке севги ашлав.

ДЕРС ДОНАТЫЛУВЫ: Муэллифнинъ портрети, китаплар сергиси, дерслик, « Йылдыз» меджмуасы №2 2009с. , тахтада цитаталар , макъалелернинъ ксерокслары, презентация.

КЪУЛАНЫЛГЪАН ТЕХНОЛОГИЯЛАР: групплада иш, индивидуаль иш, шахыскъа ёнетильген усул.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым .

2. Дерс мевзусы узеринде чалышув.

1).Эшреф Шемьи –заденинъ аяты ве яратыджылыгъы.

« Эшреф Шемьи- заде бизим буюк шаиримиз,

Оны унутмагъа акъкъымыз екъ» .

Ш.Алядин

Оджа: Бизим дерсимиз аджаип адамгъа , онынъ иджадына, хатырасына багъышлана. Бу халкъымызнынъ сонъки девирнинъ энъ севимли шаири- Эшреф Шемьи- задедир. О къырымтатар шиириетинде парлакъ ве текрарланмайджакъ киби излер къалдыргъан, эдебиятымызда танылгъан ве халкъ тарафындан урьмет этильген шаир.

Эшреф Шемьи – заде дегенде, ким ве не акъкъында сез кеткенини анъламагъан ич бир кимсе екъ десек, янъылмамыз. Бу аднынъ озю - шиириет. Озю бир нефис аэнкли къувет. Бойле бир къуветни , инсанлар юреклерине толдурып- таштыргъан эеджанларны айтмакъ- язмакъ ичюн чокътан – чокъ эмек , вакъыт, истидат керек.

Талебелернинъ марузалары ве презентация:

- Эшреф Шемьи- заде дюньяда олгъаны оладжагъы 70 йыл яшады. О 1908 сенеси июнь 21-де Кезлев шеэринде Абдураман оджанынъ къорантасында догъды, 1978 сенеи март айында вефат этти. Бу инсан омюри ичюн ,эльбетте, чокъ дегиль.

Эшреф Шемьи- заде балалыкътан эдебияткъа авеслене, «халкъ агъыз яратыджылыгъыны топлай ве огрене. Лякин омюр онъа чокъ кульмей. 3 яшында бабадан оксюз къала.

- Башлангъыч мектепни битирген сонъ, орта мектепте окъуй. Сонъра Москва кинематография институтынынъ сценария болюгини битире. Иджадий елу эрте башлана. 1-нджи шиирлерини 15 яшында язып башлай. Онынъ биринджи , 1923 сенеси язгъан шири, 1927 с. « Козь айдын» журналында басылып чыкъты. Бу « Ильк севги» шири.

- Биринджи шииринден башлап шаир озь заманынъ адамларынен адымлай, бугуньге къадар къыйметини джоймагъан аджаип шиирлер ве поэмалар яза. Шаирнинъ сеси чокъ миллетлерге эшитиле. Къырымтатар эдебиятында Эшреф Шемьи- заде озюне аит ерде тура. Оны рус, украин, озьбек, эрмени ве башкъа миллетлернинъ векиллери де окъуйлар.

Эшреф Шемьи –заде пек чокъ эсерлер япатты . онынъ шиирлери: « Койге мектюп», « Гедже», « Рустем», « Къыш келе» , «Акъшам денъиз ялысында»; поэмалары: « Алиме» , «Козьяш дивар» , « Днепрельстан».

- Эшреф Шемьи- заденинъ « Днепрельстан» поэмасы онъа акълы суретте шурет кетирди. 25 яшында экенде онынъ ады Буюк Совет Энциклопедиясына кирсетильди ве бутюн мемлекетке танылды.

Эшреф Шемьи-заде пек чокъ вакъыт терджименен огърашты. О, Пушкиннинъ

« Багъчасарай чешмеси»ни ве чокъ башкъа шаирлернинъ эсерлерни къырымтатар тилине терджиме этти. Онынъ чокътан-чокъ шиирлери бизим халкъымыз арасында буюк севгинен йырлана. Меселя : « Рустем», « Ай ярыгъынъ танъ белледим», « Урум къаранфиль», « Эминем» ве башкьалары.

- Эшреф Шемьи- заде агъыр хасталана. Бу агъыр яшайыштан шаирнинъ руху эзильди.

Шаир олюми алдында «Юрегиме» адлы сонъки шиирини язды. ( талебе шиирни эзберден окъуй). 1978с. март 11-де шаир вефат этти. Шаирнинъ олюминден сонъ , онъа багъышлап , Р. Фазыл, Къуртсеит Амет, Джеваире , Ш. Селим киби шаирлеримиз шиирлер яздылар.

Эшреф Шемьи- заде - буюк алемдеки шах эсерлер язгъан Фердоуси, Навои, Пушкин киби бир чокъ классиклер сырасында ер алгъан шаирдир. О, озь фаалиетинде 36 шиир , 42 секизлик, 4 поэма язды.

Оджа : «Къалемлерни батырып юрек къанына

Шиирлер язды багъышлап

Ватанына , халкъына».

Певат Зетти

2). « Козьяш дивар» дестаны устюнде иш

а). Дестаннынъ къыскъа мундериджеси.

«Козьяш дивар» дестаны къадимий фаджиалы эсасында язылгъан эсер. Эфсанеде бойле фаджиалы вакъиа тасвирлене: яш къадынны гъарез ,пахыл, куньджю инсанлар бефтан ерде джин- шейтангъа уйды деп, къабаатлайлар ве тирилей таш исар ичине къалайлар. Яш къадын исар ичинде таш кесиле, исарда къалдырылгъан эки тешикнинъ биринден козьяш киби темиз сув акъа, экинджисинден исе ана сютю акъа. Бир къач вакъыт кечкен сонъ халкъ къадыннынъ хабаатсыз джелангъаныны анълай, адамлар таш диваргъа, азиз ер деп. Келелер ве дувалар этелер.

Эфсанеде тасвирленген вакъиа къырымтатар халкъына этильген акъсызлыкъны , сюргюнлик фаджиасыны анъдыра.

Дестан эфсане эсасында язылса да , эсерде реаль омюрде олып кечкен вакъиалар акъында икяе этиле. Эсернинъ эсас къараманлары Бекбав акъай, онынъ огъуллары Эмирхан, Умерхан,Темирхан, келинлери Чолпан , Тюрканай ве Аслыхан. Оларнынъ такъдири, яшайышы, мунасебетлери дестаннынъ мундериджесини тешкиль этелер.

б). Бабанынъ васиетлери.

(6-нджы сыныфта огренильген « Аслыхан» дестанындан алынгъан «Бабанынъ васиети» парчасыны хатырлав ве текрарлав)

Бекбав акъай эсернинъ меркезий образы оларакъ муэллифнинъ фикирлерини, аятий бакъышларыны ифаде эте. Бекбав акъайнынъ огъулларына айткъан васиети, эльбетте, Эшреф Шемьи- заденинъ яшларгъа адагъан огют, насиатларыдыр, келеджек несиллерге къалдыргъан васиетидир.

Бедиий къысым. Эвель азырланып кельген талебелер бабанынъ васиетлери олгъан парчаларны эзберден айталар( иляве 1.- дестандан парчалар).

( Оджа ве талебелер берабер васиетлерден энъ эсас сатырларны сайлап алалар, цитата шеклинде тахтада ве дефтерде язалар, манасыны анълаталар).

« Кер нефиске берильмей ,

Шукюр этип яшанъыз.»

« Йигитликтен къайтманъыз»

« Байлыкъкъа бель бувманъыз»

« Эль малына къызманъыз»

ОДЖА: Бекбав акъай образында къырымтатар халкъынынъ инсаниетлиги, мераметлиги, темиз- паклиги, ачыкъ гонъюллиги, адалетлиги киби эйи чизгилерини коремиз. Бекбав акъай- акъикъий халкъ образыдыр.

в). Аслыханнынъ образы.

Дестаннынъ экинджи неширинде муэллиф эсернинъ серлевасыны « Аслыхан» деп къойды. Бунынънен Эшреф Шемьи- заде Аслыханнынъ образы не къадар муим ве къыйметли олгъаныны бильдирди. Аслынынъ образы дестанда буюк бир севги . незакет инджелик ве меаретнен тасвир этиле. Тыштан бакъкъанда , Аслы ничар, корюмсиз, мугъайып юрьген къызчыкъ. О, дуйгъу, фикирлерини кимсегше ачмай.

Темирге олгъан севдалыгъыны юрегининъ энъ терен кошелеринде гизлей. Амма Темир озь мурадына бильдирген сонъ. Аслы да гонъюлини алев киби сарып алгъан самимий севгисини . садыкълыкъ дуйгъуларыны , бахыт арзуларыны ачмагъа джесарет эте. Эки сафдиль яш бахытларына иришелер. Лякин пахыл, кунджю, юреклери гъарез толу шахыслар, парагъа, алтынгъа сатылгъан джинаетчилер Аслы ве Темирни вахшийджесине гъайып этелер.

Аслыхан душманлыкънынъ кимден чыкъкъаныны анълай, озюни къорчаламагъ тырыша, ташчыларгъа , шейхке ялвара,Темирни чагъыра . лякин чаре олмай. Темир исе бу вахшийликке чыдап оламай. Акъылыны алдыра ве дагъгъа чыкъып кете.

Дестаннынъ вахший джинаетнен битювининъ терен манасы бар. Эдип земаневий девирде, бугунь мемлекетте адалетсизлик, гъарезлик аз дегиль, бир инсан дегиль де , бутюн бир халкъ таш дивар ичинде демек истей. Эдипнинъ бир муим фикирини къайд этмек лязимдир: адалетлик, эйилик енъсин десек, адалетсизликке, зулумгъа къаршы курешмек керек.

г). Дестаннынъ тили.

« Иште, бойле къазнамыз бар элимизде бугуньде».

« Козьяш дивар» дестаны къырымтатар эдебияты хазинесининъ парылдап тургъан джеверидир. « « Аслыхан»нынъ бу къдар кучьлю олгъаныныъ себеби неде, аджеба?»-деп,

суаль бере Шакир Селим.

Бир сезнен бунъа джевап бермек кучь. Дестаннынъ кучю , ильк эвеля, онынъ нефислигинде. Бедиий нефислигинде.

Эдебиятымызда энъ гузель эсерлерден бири олып къалгъан ве къаладжакъ - бу дестаннынъ къыймети, хайыр, ялынъыз онынъ тиль зенгинлигиндедир.

« Козьяш дивар» дестаны зенгин мундериджели , терен маналы, халкъ тилинен язылгъан эсердир. Эдип ана тилимизнинъ сез хазинесинден кенъиш файдалана. Ифадели ибарелер , аталар сезлери , айтымлар, чешит тасвирий васталар уйгъун, келишкен еринде къулланыла..

«Козьяш дивар» дестаны къырымтатар тилининъ къыйметли дерслигидир!- десек де, акълыдыр. Чюнки дестанда ана тилимизнинъ сез байлыгъы , ярашыгъы, дюльберлиги, тылсымлы кучю ачыла.

Дестаннынъ къурулышы тюзгюн, манзумелернинъ везини, чокъракътан чыкъкъан ырмакънынъ сувлары киби , табиий енгинликнен акъа. Эсер меракънен окъула, инсангъа терен рухий тесир эте ве акъикъий хаз бере.

Бедиий къысым. Талебелер дестандан тиль акъкъында парчаларны эзберден окъуйлар.

« Тувгъан тилимизнинъ гузеллиги ве

аэнкдарлыгъыны, муляйимлигини ве

зенгинлигини къаныма ве къальбиме

ильк ашлагъан анайыма».

ОДЖА: Дестаннынъ окъуйыджыгъа озюни севдирген даа бир кучю бар ки, буны муэллифнинъ озю пек алчакъгонъллиликнен бойле анълата:

« Сонъынадже окъуп чыкъып,

Шу быракълы эсерни:

« Тилимиз пек зенгин экен!»

Десенъ , манъа етерли.

Бу зенгин тиль-халкъымызнынъ

Къальб севинчи, фигъаны.

Тюркий тиллер гульзарынынъ

Энъ чечекли фиданы.

Меним ишим- шу фидандан

Сюсли гуллерни термек.

Сонъ, олардан демет япып,

Къайтып халкъыма бермек».

( иляве 2.-дестандан парчалар)

ДЕСТАННЫНЪ ЭСАС ФИКИРИ:

«Шиирий тесбихлерден гъает усталыкънен файдаланмагъа бильген Эшрф Шемьи- заде -бу дестаннынъ асыл негизини Аслыхан образынен къавийлештирген. « Фаджианынъ энъ аятий , энъ инсаний» къараманы Аслыхан- бу бизим миллетимиздир. Озюнинъ ана топрагъы киби саф, гузель ,джумерт миллетнинъ душманы да чокъ ола. Саф, муббетли, гузель Аслыханнынъ башына кельген фаджиа- миллетимизнинъ башына кельген фаджиадыр, Аслыхан киби, миллетимизни де дивар ичине тыкъып , устюнден къаладылар…»

Шакир Селим.

3). Эмине Усеин « « Козьяш дивар» бармы?» язгъан макъалесинен танышув.

( иляве 3.-окъув, субет)

4). Эшреф Шемьи- заденинъ дестанына такъризлер.

а). Из рецензии академика Азиза Измайлова ( иляве 4.- танышув).

б). Рецензия на поэму Эшрефа Шемьи – заде « Орлиный залет». Алим Фетислямов, кандидат филологических наук. 1966г.

( иляве 5. – танышув)

3.Пекитюв.

Берильген парчалар Эшреф Шемьи- заденинъ насыл эсерлеринден алынгъаныны тапынъыз. ( иляве 6.)

4.Нетидже чыкъарув.

5. Баалав.

6. Эв вазифеси. 1) Дестанны окъумакъ, суаллерге джевап бермек ( дерслик с.18-50)

2) « « Аслыхан» : Театримизнинъ ютугъы я да магълюбиетини?» Зера Бекирова язгъан макъаленен танышув. ( Йылдыз № 2, 2009с. март-апрель , с. 128-130)