Эрдэни-Хайбзун Галшиевай "Бэлигүүн толи"_Һурагшын зохёохы хүдэлмэри

Жамбалова Сэлмэг, 10-дахи ангиин һурагша

РБНЛИ № 1, Улаан-Үдэ

ТАЙЛБАРИЛ

Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» сооһоо сургаал-шүлэгүүдые уншаад, сэдьхэлдээ, ухаандаа олон юумэ ойлгожо абааб. Юһэн сургаалнуудһаа хоёрыень шэлээд, зураг зуража, тайлбарил үгэхэ гэһэн зорилго урдам байна.

204

Ямарша хурса үгэ сонсожо бас тэрниинь мартангүй сэдьхэлдэ бари, үгэ тэрнээс бас жишээ абаха бол хэлэхэ сагань заабал ерэхэ.

Эндэ хэзээ нэгэ сагта алибаа мэргэн, хурса удхатай үгэнүүдые дуулабал, тэрэниие ухаандаа тогтоогоод абаарай, сэдьхэлдээ хадагалаад байгаарай гэжэ заана. Юундэб гэхэдэ энэ үгэһөө хэрэгтэй жэшээ абаха, тэрэниие зүбөөр хэрэглэхэ саг заатагүй ерэхэ гэһэн удха байна.

Буряад арадай сэсэн үгэнүүдэй олонһоо хараад үзэбэл, бууралһаа үгэ дуула; үгэ удхатай, үүлэн бороотой; үгэ алдаһанһаа үхэр алдаһан дээрэ гэхэ мэтэ оньһон, хошоо үгэнүүд байна даа. Үнэхөөрөөшье, манай арад үлүү, хооһон үгэдэ дурагүй, шашаха шалихые тэбшэдэг арад юм. Олон үгэдэ олзогүй гэдэг. Энэ тон зүб. Харин эрдэм номшо, һүбэлгэн ухаатай, ёһо заншал, һургаалнуудаа уһанда хаядаггүй, зүйр сэсэн үгөөрөө баян арад гэжэ мэдээжэ. Минии нагаса аба һонин үгэ, үгүүлэл дуулабал, тэрэнээ бэшэжэ бай, хадуужа яба гэдэг һэн. Мүнөө һанахадам, ехэл зүб байна.

Энэ зураг дээрээ Бурхан багшын номноһон үгэнүүдые сэдьхэл зүрхэ соогоо хадагалаад ябаарай гэжэ харуулхаяа оролдооб. Али хэзээ сагта энэ хурса үгэнүүдэй туһа заабол үзэгдэхэ.

314

Х оёрдохи шүлэг соомнай ямаршье сагта, эртэ дээрэ үеһөө хойшо ниигэм соо ушаржа байдаг эгээл шухала сургаалай нэгэн болоно: Дасаагүй хүнтэй яриха үе өөриигөө магтан бусады муушалхы бүү үйлдэ, бусады муушалжа муу түлэблэхэ бол өөригөө магтаад тэнэг лэ.

Минии ойлгоходо, танил бэшэ, талын гү, али һайн дадаагүй хүнтэй хөөрэлдэхэ үедөө ехэ наринаар үгэдөө хандаха хэрэгтэй. Алибаа юумэн гү, али хүн тухай мэдээгүй аад, мэдээшэ болоод, сэсэрхэхэ, сэсэрхэхэнь багадаад, хүниие муушалха, элдэб хэлэ ама гаргажа болохогүй. Тиихэдэ гансал өөр тухайгаа хөөрэжэ, өөрыгөө магтажа дуугарха гээшэмнай ехэ шоодбори үзэгдэл гээшэ. Зураг дээрэ энээниие толи гэрэлэй дүрөөр харуулааб. Өөртөө дуратай, өөрыгөө магтаха дуратай хүн толидо өөрыгөө һайхашаажал, магтажал байдагтай адли. Энэ сэдэбтэ олон ондоо арадуудта һургаалнууд бии бэзэ. А. Пушкинай онтохоншье байдаг.

Өөрөө үмдэгүй аад, хүнэй үмдэнэй хахархайе хараха гэһэн шэнги, бусадые хэлэжэ, муушалаад, харин өөрыгөө магтажа байбал, одоол тэнэг хүн гүүлэхэ болоно. Сэсэн, ухаатай хүн иимэ ябадал гаргахагүй. Зарим ушарта муу үгэнүүдые хэлэхэ дуран хүрэдэг хаям даа. Тиихэш үедэ бэеэ барижа, муу ама алдахагүй. Буддын шажан тэсэмгэй байха, муугаа даража, нигүүлэсхы сэдьхэл хүгжөөгты гэжэ заадаг. Өөрынгөө эго гээшые номгоруулжа ябаха хэрэгтэй.

2