7 – sinf Fizka
3 - dars sana: 13.09.2019
Mavzu: KINEMATIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI. SKALYAR VA
VEKTOR KATTALIKLAR. VEKTOR KATTALIKLAR USTIDA AMALLAR
Darsning maqsadi.
a) Kinematikaning asosiy tushunchalaridan moddiy nuqta, trayektoriya, yo‘l va ko'chish, ilgarilanma harakat haqida tushuncha berish.
b) Axloqiy tarbiya berish
c) Ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish
Tayanch kompitensiyalar: Axborot bilan ishlash kompetensiyasi: turli axborot manbalaridan kerakli ma’lumotlarni mustaqil ravishda izlab topa olishi va ulardan foydalanish, axborot xavfsizligi qoidalarini bilish va rioya qila olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi: O‘zlashtirgan bilimlariga tayangan holda mustaqil ravishda o‘zining fizik bilimlarini rivojlantirish, turli didaktik topshiriqlarni bajara olish, o‘z xatti harakatini muqobil baholay olish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi: aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda kundalik rejalarini tuza olish, formulalardan foydalanib, masalalar yecha olish; inson mehnatini yengillashtiradigan asboblardan foydalanish.
Darsning turi: Yangi bilim beruvchi.
Darsning shakli: Izlanib o’rganish.
Darsning usuli: Suhbat. BBB.
Dars jihozlari: darslikning 3-§ matni, mavzuga doir taqdimot, o'yinchoq mashina.
Dars rejasi:
1. Tashkiliy qism (2 minut).
2. 0‘tilgan mavzuni suhbatlashish orqali takrorlash (15 minut).
3. Yangi mavzuning bayoni (20 minut).
4. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar o'tkazish (5 minut)
5. O’quvchilarni baholash.(2 minut)
6. Uyga vazifa berish (1 minut).
1.Tashkiliy qism. Dars tashkil qilish
2. O’tilgan mavzuni eslash:
1. Mexanik harakat ta’riflang.
2. Harakatning nisbiyligini tushuntiring.
3. Koordinatalar sistemasi, sanoq jismi, sanoq sistemasini tushuntiring.
3. Yangi mavzu bayonining rejasi.
1. Fizik tushuncha va fizik kattaliklar, ularning o‘zaro farqini tushuntirib berish.
2. Moddiy nuqtani misollar orqali tushuntirish.
3. Trayektoriya haqida o‘quvchilar bilan suhbatlashish.
4. Yo‘l va ko‘chish, ularning bir-biridan farqini tushuntirish, ularga misollar keltirish.
5. Ilgarilanma harakat haqida tushuncha berish, jomadon, metropoliten ekskatori, istirohat
bog'idagi charxpalak kabinalari va boshqalar nima sababdan ilgarilanma harakat qilishi haqida
suhbatlashish.
6. Skalyar kattaliklar haqida ma’lumot berish va skalyar fizik kattaliklardan misollar
keltirish, ular ustida amallar qanday bajarilishini tushuntirish.
7. Vektor kattaliklar haqida tushuncha berish, ularning skalyar kattaliklardan farqini
ko'rsatish, vektor fizik kattaliklardan misollar keltirish.
8. Vektor kattaliklarni qo'shish va ayirishni o'rgatish.
9. Vektor kattaliklarni butun songa ko'paytirish va bo‘lish haqida o‘quvchilarda tasawur hosil
qilish.
10. Vektor kattaliklarning proyeksiyalari qanday olinishini ko'rsatish
Yangi mavzuni bayon etish
Moddiy nuqtani tushuntirishda ma’lum bir jismni bir holatda moddiy nuqta deb qarash mumkinligi, boshqa bir holatda esa moddiy nuqta deb qarash mumkin emasligi haqida ma’lumot beriladi. Masalan, Yer shari shunday ulkan bo‘lsa-da, Quyosh atrofida aylanishi qaralganda uni moddiy nuqta deb qarash mumkinligi aytiladi. Lekin kichik bir ruchka yozayotgan paytida uni daftarga nisbatan moddiy nuqta deb qarab bolmasligi, lekin ruchkani o‘zimiz bilan uyga olib ketganimizda, uning biz bilan birgalikdagi harakatini moddiy nuqtaning harakati deb qarash mumkinligi haqida aytish mumkin.
Trayektoriya haqida ma’lumot berishda o‘quvchilar jismlar harakatida iz qoldirsagina trayektoriya boladi, iz qoldirmasa, uning trayektoriyasi bo‘lmaydi, degan fikrga kelishlariga ehtiyot bolish kerak. Jismlar harakatlanayotganda doim trayektoriyaga ega ekanligi, shu trayektoriyaning uzunligi yol ekanligini qator misollar orqali tushuntirish lozim.
0‘quvchilar yo‘l bilan ko‘chish orasidagi farqni yaxshi anglab olishlariga erishish zarur bo‘ladi. Bunda har bir o'quvchi uyidan maktabga kelguncha qancha yol bosib kelgani, uyidan maktabga to‘g‘ri chiziq bo'ylab qancha masofa ekanlini chamalab hisoblashi so'raladi. Yol ko‘chishdan katta ekanligi, xususiy hollardagina (agar yol to'g'ri chiziqli bolsa) yol va ko‘chish o'zaro teng bolib qolishligi tushuntiriladi.
Ilgarilanma harakatni tushuntirishda o'yinchoq mashina qanday harakat qilganda u ilgarilanma harakat qilishi, qay holda ilgarilanma harakat bolmasligi uqtiriladi. Tevarakt -atrofdan bir nechta misollar keltiriladi. Kitobning harakati, istirohat bog'idagi charxpalak kabinalarining harakati, jomadonning harakati ilgarilanma harakat ekanligi tushuntiriladi.
Mavzu bo‘yicha qoshimcha materiallar:
Moddiy nuqta haqida
Biz jismlar deganimizda ularning qanday moddalardan tashkil topganligiga e’tibor bermaymiz. Jismlarning vaziyatlarini (o'rinlarini) qarash va ularning harakatlarini o‘rganish uchun juda muhim tushuncha — moddiy nuqta tushunchasi kiritiladi. Buni misollar orqali tushuntiraylik. Masalan, poyezd Samarqanddan Toshkentga keldi, deyil ganda biz poyezdning uzunligiga (vagonlari ko‘p yoki ozligiga e’tibor bermaymiz; masalan, birinchi vagon Toshkentga keldi, qolganlari kelmadi, demaymiz); Ulug'bek uydan maktabga keldi, deyilganda, uning o'zining o'lchami ham, maktab va uy hovlisining o'lchami ham e’tiborga olinmaydi.
Darhaqiqat, uy bilan maktab orasidagi masofa katta bo‘lganda (bir necha kilometr bo‘lsa), ularning o‘lchamlari e’tiborga olinmasa bo'ladi. Bu holda, masalan, Samarqanddan Toshkentga mashinada yo‘lga chiqqan bo'lsangiz, Samarqandni ham, Toshkentni ham, Siz kelayotgan mashinani ham nuqta ko‘rinishida tasvirlash mumkin.
Xuddi shuningdek, Yerni ham moddiy nuqta deb, Quyosh atrofida ma’lum tezlik bilan aylanayapti deb qaraladi (Yer har sekundda 30 km yo‘l bosadi. Yer fazoda o‘simliklami, hayvonlami va bizlarni shunday katta tezlik bilan sayr qildirib yuradi. Tovushdan tez uchadigan reaktiv samolyot har sekundda 0,5 km masofani bosib o'tadi).
Ilgarilanma harakat haqida
0‘lchamga ega jism, masalan, avtomobil harakatlanganda har xil nuqtalari har xil harakatlanadi:
a) g‘ildirakning nuqtalari aylanma harakat qiladi; b) aylanish o‘qiga biriktirilgan prujina nuqtalari esa tebranma harakat qiladi.
Ammo shunday hollar mavjudki, bunda jismning barcha nuqtalari bir xil harakatlanadi. Xuddi shunday hoi avtomobil kuzovi harakatida kuzatiladi. Bu holda jismning barcha nuqtalarining harakatini qarash o‘rniga uning bitta nuqtasining harakatini o'rganish yetarlidir.
Agar harakat paytida jismda o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq o'ziga- o‘zi har doim parallel bo'lib qolsa, jismning bunday harakati ilgarilanma harakat deyiladi.
Skalyar va vektor kattaliklar haqida
Ckalyar (lotinchadan pog'onali) — faqat 'bittagina qijrmat bilan aniqlanadigan kattalik. Har bir qiymati bittagina son bilan aniqlanadigan kattalik ska lyar kattalik deyiladi. Masalan, temperatura, hajm, zichlik, massa va boshqalar.
Vektor lotinchadan yurib turuvchi, eltuvchi degan ma’noni bildiradi.
Vektor son - qiymati va yo‘nalishi bilan tavsiflanadigan, aniqlanadigan kattalik. Masalan, kuch, tezlik, tezlanish va boshqalar.
Biz yuqorida skalyar kattalikning qiymati bitta son berilishi bilan aniqlanadi, dedik.
Darhaqiqat, uzunlik, masofa skalyar kattalik va simning uzunligi 1 m deyilsa yoki yo'lning
(masofaning) uzunligi 5 km deyilsa, to'la ma’no anglashiladi. Ular temperatura, hajm, massa va
shularga o'xshash.
Vektor kattalik murakkabroq tushuncha bolib, uning qiymati son qiymatidan tashqari yo'nalishning ko'rsatilishi bilan aniqlanadi.
Vektorlarning koordinata o'qlaridagi proyeksiyalari haqida
Agar harakat qilayotgan jismning boshlang'ich vaziyati ma’lum bolsa, jismning biror vaqtdan keyingi vaziyatini topish uchun bu vaziyatga jismning o'sha vaqt ichidagi ko'chish vektorini «qo'yish» kerak. Hayotda esa, albatta, vektorlarni bir-biriga taqashga to'g'ri kelmaydi. Vektor — bu matematik simvol. Lekin ko'chish vektorini bilish jismning ixtiyoriy paytdagi vaziyatini «taqash» yo'li bilan emas, balki hisoblash yo‘li bilan aniqlashga imkon beradi. Buning uchun vektor proyeksiyasi tushunchasi bilan tanishamiz.
Vektorning proyeksiyasi skalyar kattalik.
Vektorning o'qdagi proyeksiyasi o'sha vektorning o'zi belgilangan strelkasiz harf bilan belgilanadi, lekin o'qning indeksi qo'yiladi. Masalan, a va b vektorlarning X o'qdagi proyeksiyalari (2 va 3-rasmlarga qarang) mos ravishda api va fcpr bilan belgilanadi.
Agar vektor o'qqa parallel bo‘lsa, u holda proyeksiyasining moduli shu vektorning moduliga teng. Agar bu holda vektor bilan o‘q bir xil yo‘nalgan bo'lsa , proyeksiya musbat bo‘ladi, agar vektor bilan o‘q bir-biriga qarama-qarshi yo'nalgan bo'lsa, proyeksiya manfiy bo‘ladi.
4. Mustahkamlash:
1. Quyidagi hollarda jism harakatini moddiy nuqta harakati deb qarash mumkinmi: a) jism
ilgarilanma harakatlanayotganda; b) jismning olchami uning o‘tgan (o'tadigan) yo‘liga nisbatan
juda kichik bolganda?
2. Poyezd, avtomobil, velosiped g'ildiraklarining harakatlari qanday harakatga misol bo‘ladi? Poyezd vagonlari, avtomobil kuzovi, velosipeddagi odam harakati-chi?
3. Oyni moddiy nuqta deb qabul qilish mumkinmi? Agar mumkin bolsa, qanday hollarda?
4. Avtomobilning spidometri ko‘chishni ko'rsatadimi yoki o‘tilgan yolni?
5. Soat minut milining uchi bir soatda o‘tgan yo'lini tajribada aniqlang. Uning ko'chishi qanchaga teng bo'ladi?
5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning dars davomida o’qituvchining savollariga bergan javoblarini e’tiborga olgan holda ular baholanadi
6. Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish.
O’qiyuvchi:________ Duvlayev K
O’TIBDO’: _______ Ro’ziyev U.
26 409
791 
