Тема: Г.Камалның “Беренче театр” комедиясендә конфликт үстерелеше
Максат: 1) Г.Камалның “Беренче театр” комедиясендә конфликт үстерелешен күзәтү; конфликт төшенчәсенә билгеләмә бирү;
2) Укучыларда сәнгатьле сөйләү күнекмәләре үстерү;
3) Театрга мәхәббәт, аңа соклану хисе төшенчәсе бирү.
Материал: 1. Ганиева Ф.Ә., Гыйләҗев И.Г., Исламов Ф.Ф. Әдәбият: VI класс укучылары өчен дәреслек-хрестоматия. – Казан: Тат.кит.нәшр., 1992. – Б. 16-36.
2. Билалова Ә. Бәхетле йолдыз астында // Мәгариф, 1994. – № 4. – Б. 20-21.
3. Рәфыйкова Г. Театр яктылыкка – нурга илтә... // Мәгариф, 2000. – № 9. – Б. 35-36.
4. Заһидуллина Д.Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы. – Казан: Мәгариф, 2000. – Б. 186-188.
Җиһазлау: Г.Камалның портреты, китаплары, иллюстрацияләр.
Укыту принциплары: фәннилек, оптимальлек, системалылык, әдәби әсәрне шәхсән кабул итү принциплары
Укыту ысуллары: репродуктив, өлешчә эзләнү.
Дәрес төре: катнаш дәрес.
Дәрес планы
I. Башлам
1. Исәнләшү;
2. Г.Тукайның “Театр” дигән шигыреннән өзек уку.
II. Актуальләштерү.
1. Алдагы дәрестә үтелгәннәрне искә төшерү;
2. “Беренче театр” әсәренең эчтәлеген сорауларга җавап бирү рәвешендә ачыклау;
III. Яңа белем һәм күнекмәләр формалаштыру.
1. Конфликт турында төшенчә бирү.
а) “Беренче театр” комедиясендә каршылыкларны санап чыгу;
б) Конфликт үзенчәлекләрен әсәр мисалында күзәтү;
в) Конфликтка билгеләмә бирү.
2. Әсәрдәге конфликт үстерелешен күзәтү
а) Ярдәмче конфликтларның сәбәпләрне табу;
б) Төп конфликтны ачыклау.
IV. Нәтиҗәләр чыгару.
Г.Камал иҗаты буенча гомумиләштерү ясау.
V. Өйгә эш бирү: конфликт турында укып килергә (36 бит).
VI. Йомгаклау.
Сорауларга җавап бирү
Билгеләр кую.
Дәрес барышы
I. Укытучы: 1. Исәнмесез, укучылар. Тынычландык. Әдәбият дәресен башлыйбыз.
2. Укытучы: Укучылар, мин сезгә Г.Тукайның “Театр” исемле шигыреннән өзек укып китәсем килә. Тыңлап карагыз әле.
Театр – яктылыкка, нурга илтә,
Кире юлга җибәрми уңга илтә.
Театр көлдерәдер, уйнатадыр,
Тагы үткән гомерне уйлатадыр.
Күрерсең анда үз хәлең, көләрсең –
Көләрлек булса – булмаса еларсың.
Укытучы: Укучылар, әлеге шигырьдә сүз нәрсә турында бара?
Укучы: Театр турында сөйләнелә.
Укытучы: Шагыйрь театр нинди сыйфатларга ия ди?
Укучы: Театр уйната да, көлдерә дә, елата да, уйландыра да.
Укытучы: Әйе, укучылар театр кешедә менә шундый хис-кичерешләр тудыруга сәләтле.
II. 1. Укытучы: Бүген без сезнең белән шундый үзенчәлекләргә ия, театрның беренче тапкыр татарларда күрсәтелгән көнне тасвирлаган Г.Камалның “Беренче театр” комедиясен өйрәнүне дәвам итәбез. Исебезгә төшерик әле, вакыйга кайда бара?
Укучы: Вакыйга Казанда, Хәмзә бай йортында бара.
Укытучы: Бу йорттагы кешеләр кая барырга җыеналар?
Укучы: Театрга барырга җыеналар.
Укытучы: Вәли – кем ул?
Укучы: Ул – Хәмзә байның кияве.
Укытучы: Ул ни әчен шатлана?
Укучы: Театрга баруына шатлана.
Укытучы: Ә аның хатыны – Гафифәнең театрга барасы киләме?
Укучы: Бераз килә, ул анда бары тик үзен, үзенең матур күлмәкләрен күрсәтәсе килә.
Укытучы: Әйе, укучылар. Факиһә – кем? Ул нишләргә җыена?
Укучы: Ул – Хәмзә байның килене. Ул да ире Хәбибрахманны ияртеп театрга барырга җыена.
Укытучы: Хәбибрахманның театрга барасы киләме соң?
Укучы: Юк, аның да барасы килми. Аның бу эштә җаваплы булып каласы килми.
III. 1 а) Укытучы: Димәк, укучылар, барлык сөйләшүләр театрга бару-бармау мәсҗәләсенә бәйләнгән. Укучылар, әйтегезче, әлеге гаиләләрдә каршылык туамы? Кемнәр арасында?
Укучы: Әйе, туа. Вәли белән Гафифә, Факиһә белән Хәбибрахман арасында.
Укытучы: Әсәрлә шул каршылыклар гына биреләме?
Укучы: Юк, тагын Биби белән Фатих арасында каршылык туа. Фатих Бибидән Хәмзә байның өйдәме-юкмы икәнен сорый, Биби исә әйтми.
Укучы: Тагын Хәмзә бай белән Биби арасында каршылык булып ала.
б) Укытучы: Яхшы. Әйдәгез, бу каршылыкларга хас үзенчәлекләоне барлап карыйк.
Укучы: Каршылыкта көрәшүче ике як була.
Укытучы: Әйе, ләкин ул берничә кеше арасында да булырга мөмкин. Ул яклар нинди яклар?
Укучы: Берсе буйсындырырга теләүче, берсе – буйсынмаска тырышучы.
Укучы: Каршылыкта бәрелешүнең сәбәбе була.
в) Укытучы: Дөрес, укучылар. Мондый каршылыкларга әдәбият белемендә тагын конфликт дип тә әйтәләр. Конфликт – әсәр геройларының үз арасында яки әсәрдә тасвирланган кеше образы белән тормыш хәлләре арасында туган каршылык. Ул шулай ук кеше күңелендә дә булырга мөмкин. Андый каршылыкны эчке каршылык, эчке конфликт дип атыйлар. Бу әсәрдә дә мондый конфликт бар. Кемдә күрә алабыз? Тексттан табып укыгыз бу урынны.
Укучы: Хәбибрахманда. Ул бит икеләнә: “ Минем үземнең дә күрәсем килә килүен ул театр дигән нәрсәне. Нишләргә икән инде? Әти орышмас микән?”, –ди.
2. а) Укытучы: Дөрес. Укучылар, гадәттә, әсәрдә конфликт үстерелә һәм ярдәмче конфликтлар ярдәмендә төп конфликтны табып билгеләп була. Без инде сезнең белән ярдәмче конфликтларны санап чыктык. Хәзер аларның сәбәпләрен һәм ничек чишелүен күзәтик. Беренче күренештә конфликт кемнәр арасында дидек?
Укучы: Вәли белән Гафифә арасында.
Укытучы: Бу каршылыкның сәбәбе нәрсәдә? Вәли белән Гафифә ни өчен тиз генә җыенып чыгып китә алмыйлар?
Укучы: Гафифә тоткарлана: ул бармаска гел сәбәп табып кына тора.
Укытучы: Ни өчен?
Укучы: Ул курка.
Укытучы: Әйе, аның барасы килми. Гафифә, театрга бармас өчен, оялуын да сәбәп итә, кеше аз була, димәк, кызык булмас дип карый, өстенә күлмәге юклыгына да сылтамакчы була.
Укытучы: Бу каршылык ничек чишелә?
Укучы: Алар бергәләшеп театрга китәләр.
Укытучы: Нәрсә чишә бу каршылыкны?
Укучы: Бер-берсен ярату хисе.
Укытучы: Икенче күренештә каршылык кем арасында туа дидек?
Укучы: Факиһә белән Хәбибрахман арасында.
Укытучы: Сәбәбе нәрсәдә?
Укучы: Сәбәп шул ук, ягъни театрга бару
Укытучы: Бу каршылык ничек чишелә?
Укучы: Алар да бергәләшеп театрга китәләр.
Укытучы: Бу конфликтны нәрсә чишә, мәхәббәт хисеме?
Укучы: Юк, монда буйсыну хисе алга чыга.
Укытучы: Дөрес, укучылар. Өченче күренештә каршылык Биби белән Фатих арасында бара, дидек. Биби Фатихка Хәмзә байның өйдәме икәнлеген әйтми. Ни өчен?
Укучы: Чөнки Фатих Бибигә ошый, ләкин Биби аңа ышанып җитә алмый. Моны белеп Фатих Бибине үчекли, котырта.
Укытучы: Хәмзә бай белән Биби арасында туган каршылыкның сәбәбе нәрсәдә?
Укучы: Хәмзә бай Бибидән риза түгел, аны аңгыралыкта гаепли.
Укытучы: Ә Биби нәрсәне яратмый?
Укучы: Биби исә Хәмзә байның һәрчак ачуланып, кычкырынып торуын яратмый.
Укытучы: Бу каршылык ничек чишелә?
Укучы: Бу каршылык Бибинең өйдәгеләрнең театрга китүләре турында әйтүе белән чишелә.
б) Укытучы: Яхшы, укучылар. Ярдәмче конфликтны билгеләп чыктык. Безгә төп конфликтны ачыкларга гына калды. Бу әсәрнең буеннан-буена төп каршылык турында сүз бара. Әсәр нәрсә турында дидек?
Укучы: Әсәр беренче театр куелу турында.
Укытучы: Менә монда төп каршылык күренә дә инде. Әсәрдәге геройлар икегә, ике лагерьга бүленәләр. Бер лагерьда кемнәр?
Укучы: Беренче лагерьда Хәмзә бай, аңа охшаган иске карашлы картлар. Алар театрны куйдырмаска йөриләр.
Укытучы: Икенче лагерьга кемнәрне кертәбез?
Укучы: Икенче лагерьда – алдынгы карашлы яшьләр. Алар театрга баралар.
Укытучы: Димәк, төп конфликт кем арасында булып чыга инде?
Укучы: Конфликт Хәмзә бай һәм аның балалары, якыннары арасында.
Укытучы: Бу конфликтны икенче төрле нәрсә арасында дип әйтеп була?
Укучы: Искелек белән яңалык арасында дип әйтеп була.
Укытучы: Шулай итеп, Хәмзә бай нәрсәгә калдырыла?
Укучы: Көлкегә калдырыла.
Укытучы: Г. Камал, каршылыкны шулай чишеп, нәрсә әйтергә тели соң?
Укучы: Беренче театр, күпме генә аңа каршы көрәшүчеләр булса да куела, бу каршы кешеләр җиңелде, көлкегә калды.
IV. Укытучы: Шулай итеп, укучылар без сезнең белән Г.Камал иҗаты, аерым алганда, аның “Беренче театр” әсәре белән таныштык. Аның күп кенә әсәрләрендә шундый үткен, җитди конфликт куелып, җәмгыятьтәге тискәре күренешләр тәнкыйтьләнә, көлкегә алына. Шундый әсәрләрдән “Банкрот”, “Бүләк өчен”, “Безнең шәһәрнең серләре” һ.б.ны күрсәтеп була.
Укытучы: Шулай итеп, Г.Камал – 35 елга сузылган әдәби иҗтимагый хезмәтләре белән мәгърифәтче Каюм Насыйри, халык шагыйре Г.Тукай, татар әдәбияты классиклары Г.Ибраһимов һәи Ш.Камал исемнәре рәтендә татар мәдәнияте тарихында урын алган язучыларның берсе. Г.Тукай да әдип эшчәнлеге турында үз фикерләрен әйтеп калдырган: “Минем күңелемдә Галиәсгар әфәнде әсәрләренә моннан әллә ничә еллар элек, ярты сабый вакытымдук, мәхәббәт орлыклары чәчелгән иде. Аның әсәрләрен бу елларда сәхнәдә күрә-күрә вә муаффәкыятҗле чыкканнарына тәгаҗҗеб итә-итә, шул мәхәббәт һаман үсә бара, тамыр җәй барадыр”, – ди.
V. Укытучы: Укучылар сезгә өй эше итеп, Г.Камал иҗатын, “Беренче театр” әсәрен кабатларга, конфликтны билгеләмәсен (бит 36) укып килергә.
VI. 1. Укытучы: Шулай итеп, укучылар, бүгенге дәрестә без нәрсәләр турында сөйләштек?
Укучы: Без Г.Камалның “Беренче театр” комедиясе турында сөйләштек. Әлеге әсәрдәге конфликт үстерелешен күзәттек, конфликт төшенчәсенә билгеләмә бирдек.
Укытучы: Г.Камалның “Беренче театр” әсәрендә төп конфликт нәрсәдә?
Укучы: Төп конфликт Хәмзә бай һәм аның балалары, ягъни искелек белән яңалык арасында күренә.
Билгеләр куела.
Укытучы: Дәресебез тәмам. Сау булыгыз.
921
57 346 
