Гаяз Исхакый әсәрләренең милли үзаң үстерүгә керткән өлеше

Гаяз Исхакый әсәрләренең милли үзаң үстерүгә керткән өлеше

Эчтәлек

I. Кереш.

1.1. Милли үзаңга ия булу – үзеңне милләт вәкиле итеп тану.

II. Гаяз Исхакый әсәрләренең милли үзаң үстерүгә керкән өлеше

2.1. “Ул әле өйләнмәгән иде” повестенда катнаш никах

мәсьәләсе.

2.2. “Зөләйха” трагедиясе – телне, динне саклау үрнәге.

2.3. “Сөннәтче бабай” әсәрендә гореф-гадәтләрне

саклау мәсьәләсе.

III. Гаяз Исхакый әсәрләренең татар тормышында тоткан

урыны, әһәмияте.

I. Кереш.

Татар кешесендә милли үзаң тәрбияләү турында күп сөйләнелә, күп языла. Һәр чорның үз милли бәйсезлек өчен көрәшүчеләре булган. Алар һәрберсе – татар халкының горурлыгы. Алар арасында Исмәгыйль Гаспралы, Галимҗан Баруди, Риза Фәхреддин, Йосыф Акчура, Гаяз Исхакый, бертуган Максудилар бар. Бу күренекле шәхесләребезгә җирле һәм Россия күләмендәге каршылыклар шартларында эшләргә туры килә. Нинди генә шартларга эләксәләр дә, кайсы гына илдә яшәсәләр дә, алар татар халкына тугрылыклы булып калалар.

Соңгы елларда Туфан Миңнуллин, Фәндәс Сафиуллин, Миргазыян Юныслар да, милләтнең, татар теленең киләчәге турында борчылып, ялкынлы чыгышлар ясадылар, үз әсәрләрендә милләт проблемасын күтәрделәр. Татар теле һәм әдәбияты укытучылары да яшь буынны үз милләтенең патриоты итеп тәрбияләүдә зур көч куялар.

Совет чорында барлык милләтләрне бер милләткә берләштерү сәясәте нәтиҗәсендә, күп милләтләрнең юкка чыгу куркынычы туды. Шуңа күрә милли үзенчәлекләрен югалткан һәм үз милләтенең билгеләрен танымаган кешеләр җыелмасы барлыкка килде.

Халыклар һәм милләтләр тарихын һәрьяклап һәм нигезле итеп өйрәнгән Лев Гумилев фикеренчә, ”берләшеп милләт барлыкка китереп булмый, теге яки бу милләт кешесе булу буыннар аша бирелә һәм бу күренеш әйләнә- тирәдәгеләр тарафыннан бернинди шикләнүсез факт буларак кабул ителә. Кеше тумыштан үз милләте вәкиле була.”

Милли үзенчәлекләрне исәпкә алмау кеше шәхесен формалаштыруда зур җитешсезлекләргә китерде. Чөнки камил шәхесне бары тик үз милләтенең мәдәнияте, теле, тарихы, гореф-гадәтләре йогынтысында гына формалаштырырга мөмкин.

Милли үзаңның мөһим компонентларының берсе – үзеңне милләт вәкиле итеп тану. Бу тойгының барлыкка килүе – катлаулы процесс. Аның формалашуы шәхесненең үз милләтен курыкмыйча, оялмыйча атавында күренә. Иң әһәмиятлесе – үз милләтенең бер вәкиле булуына шәхеснең үзендә эчке ышаныч туу шарт.

Бүген без дә, Гаяз Исхакый әсәрләренә нигезләнеп, укучыларда үз милләтенә уңай мөнәсәбәт тәрбияләү, милли горурлык хисе формалаштыру турында сөйләп китмәкче булабыз.

Фәнни-тикшеренү эшебезне “Гаяз Исхакый әсәрләренең милли үзаң үстерүгә керткән өлеше” дип атадык һәм түбәндәге төп максатны билгеләдек:

Гаяз Исхакый әсәрләре аша катнаш никах фаҗигасен булдырмау, телебезне, динебезне, гореф-гадәтләребезне югалтмау кирәклегенә төшенү.

Куелган максаттан чыгып, түбәндәге бурычларны билгеләдек:

1. Гаяз Исхакый әсәрләрен уку һәм анда күтәрелгән проблемаларны аерып ала белү.

2. Катнаш никахтан милли җанлы татар баласы туармы? дигән сорауга җавап эзләү.

3. Милләтебезнең киләчәге булсын өчен, татар баласының туган телне, динне, гореф-гадәтләрне, традицияләрне белүе һәм үзебездән соң килгән буынга тапшыру зарурлыгын аңлау.

Фәнни-тикшеренү объекты итеп Гаяз Исхакыйның “Ул әле өйләнмәгән иде”, “Зөләйха”, “Сөннәтче бабай” әсәрләре алынды.

Максатка ирешү өчен язучы Ибраһим Нуруллин, галимнәр Һәнүз Мәхмүтов һәм Лена Гайнанова, Сания Исмәгыйлева, Сәвия Сәмитова хезмәтләре кулланылды.

Эшнең гамәли әһәмияте: тел, дин һәм милләт язмышы бүген дә иң мөһим мәсьәлә булып тора. Гаяз Исхакый әйткәнчә, һәр милләт үз телен, мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклап, үзенә үзе хуҗа булып, мөстәкыйль яшәргә тиеш.

Фәнни-тикшеренү эше кереш өлештән, төп һәм йомгаклау бүлегеннән, файдаланылган әдәбият исемлегеннән тора.

II. Гаяз Исхакый әсәрләренең милли үзаң үстерүгә керкән өлеше.

Гаяз Исхакый әсәрләренең туган илгә кайтуына шактый вакыт узды. Аның әсәрләре томнар булып басылып чыкты. Газета-журнал битләрендә Гаяз Исхакыйның иҗаты һәм тормышы турында мәкаләләр дөнья күрде. Менә шушы олы язучының мирасы белән таныштыру, өйрәнү максатыннан ул мәктәп дәреслекләренә дә кертелде. Уку дәверендә без аның “Кәҗүл читек”, “Сөннәтче бабай”, “Җан Баевич”, “Зөләйха”, “Олуг Мөхәммәд”, “Ул әле өйләнмәгән иде”, “Ике йөз елдан соң инкыйраз”, “Кәләпүшче кыз”, “Көз” һәм башка әсәрләрен өйрәнәбез.

Аның әсәрләренең, иҗатының төп максаты һәм юнәлеше – татар милләтен саклап калу, аны дөньядагы иң мәгьрифәтле алдынгы халык итеп таныту өчен актив көрәш алып барудан гыйбәрәт.

1902нче елда әдип, татар халкының киләчәге турында кайгыртып, “Ике йөз елдан соң инкыйраз” исемле фантастик-публицистик повестен иҗат итә. Инкыйраз – бетү, сүнү дигән сүз. Татар милләтенең бетүе, татар милләтенең сүнүе турында сүз бара. Автор бу әсәрендә “йокымсыраган хәлдә яшәгән милләттәшләрен чаң сугып сискәндерү, айныту, үзләренең аяныч хәлләрен күрсәтүне” максат итеп куя. Шунда ук Гаяз Исхакый: “Һәр милләтнең яртысы хатын-кызлар, һәр милләтнең рухын саклаучылар – хатыннар, киләчәктә ата булачак ирләрне, ана булачак кызларны тәрбия кылучылар – хатыннар икәнлеге һәркемгә мәгълүм бер нәрсә,” – дигән фикерне үткәрә.

Милли моңны, телне бала тәүге тапкыр анасыннан ишетә. Ул милли рухта үссен өчен, аны милли мохит, милли йолалар, халык традицияләре нигезендә тәрбияләргә кирәк.

2.1. “Ул әле өйләнмәгән иде” повестенда катнаш никах мәсьәләсе.

Шушы хакыйкатьне аңлаган әдип Гаяз Исхакый 1916 елда “Ул әле өйләнмәгән иде” повестен иҗат итә һәм әлеге әсәрдә катнаш никах мәсьәләсен күтәрә. Гаилә дәүләтнең бер өлеше буларак, аның милләт үсешендә дә хәлиткеч көчкә ия икәнлеген аңлата.

“Ул әле өйләнмәгән иде” повестеның төп герое – Шәмси. Укымышлы, рус мәдәнияте йогынтысында тәрбияләнгән егет, бернинди икеләнү кичермичә, рус хатыны белән аралаша башлый. Марҗага өйләнү җиңел эш түгел, әлбәттә. Халык фикеренчә, “Татарның җүнлесен марҗа ала” дигән мәкаль дә юкка йөрми. Шәмси – татарның алдынгы зыялысы, чорына күрә укымышлы; рус мохитендә яшәүгә карамастан, татар дөньясы белән дә тыгыз бәйләнештә тора.

Анна Васильевна исә, аңлы, тәҗрибәле хөр хатын, егетнең башын әйләндереп, балага уза. Димәк, өйләнү-өйләнмәү Шәмсинең аңлы рәвештә фикер йөртүеннән элек, җенси ләззәт нәтиҗәсендә хәл ителә. Шунлыктан, Аннаның балага узуы турындагы хәбәр аны сөендерми. Ул бермәлгә өнсез кала.

Нишлисең, буласы булган, ул ата булырга, бала атасы дигән зур җаваплылыкны өстенә алырга мәҗбүр. Менә шулай Шәмсинең яшәү рәвеше үзгәреп куя. Ул, язмышы белән килешеп, башын ия.

Анна Шәмсине кадерли, аның тормышын уңайлы-җайлы итәр өчен көчен-куәтен кызганмый. Аңа бер-бер артлы балалар таба, ирен дә, балаларын да, өен дә карый. Һәммәсенә өлгерә, өзгәләнә, тормыш итә. Ләкин рухи яктан алар арасында үтеп чыга алмаслык упкын хасил була, ул торган саен тирәнәя. Гасырлар буе буыннан-буынга күчкән милли хис, дини йогынты аларның һәр икесенең эчке халәтен бер генә минутка да күздән ычкындырмый.

Шул рәвешчә, ир белән хатын уртак тормыш итәләр, уртак балалар үстерәләр, ә үзләре ике ярда торган ике кеше, ике рухият булып яшиләр. Балалары татарчадан “әти, әни”не белеп, әгузе бисмилла әйтүдән уза алмыйлар. Әлбәттә инде, әтиләренең күңелен үз балаларын мөселман итү хыялы һаман рухландырып тора. Ләкин очраклы рәвештә генә газизләренең әниләре белән чиркәүдән чыгуларын үз күзләре белән күрү аны тәмам чыгырдан чыгара.

Гаяз Исхакый әлеге мизгелне тетрәндергеч итеп сурәтли: ”Ул Аннаның чиркәүдән чыкканын күрде, балаларын – үз балаларын чукындырып торганда очратты... Бөртек-бөртек яшьләре коелды. Йөрәк әрнеде, күңел сыкрады, гакыл хәйранлыкта калды”.

Автор бу повестьта катнаш никахтан нинди балалар туа? дигән сорау куя һәм үзе үк аңа җавап та бирә. Ул баланың кем булып үсүен анага бәйләп аңлата. “Ирләр тән булса, хатын-кыз – җандыр”, катнаш никахта аналары марҗа булганлыктан, балалары да урыс була дип раслый. Христиан дине йогынтысында үскән хатынның аларны Ислам йолалары нигезендә тәрбияли алуы хакында сүзнең булуы да мөмкин түгел. Әйе, ике мохиттә үсеп тәрбияләнгән ике дөнья кешесе, берничек тә бәхетле була алмый. Ир белән хатынны үз тормышлары тарта. Шәмси дә бит алдагы көндә балаларын милли рухта тәрбияләү утында яна. Ул янган арада, Анна Васильевна үз хыялларын тормышка ашыра бара.

Дини һәм милли каршылыкларга нигезләнеп корылган гаилә мәсьәләсен яктыртып, әдип бу проблеманың иҗтимагый-сәяси һәм рухи асылын ачыклый, әлеге күренешнең иртәме-соңмы фаҗигагә илтүен сурәтли.

2.2. “Зөләйха” трагедиясе – телне, динне саклау үрнәге.

Милли үзаң формалаштыруны максат итеп куйганда , Гаяз Исхакыйның “Зөләйха” трагедиясенә тукталып үтми мөмкин түгел. Бу әсәргә карата язучының иҗатын өйрәнгән Лена Гайнанова белән Һ.Мәхмүтов шундый фикер әйтәләр: “Зөләйха” – ничә йөз еллар изелеп яшәп тә, телен, динен, гореф-гадәтләрен, милли йөзен саклап кала алган татар халкының аяныч хәлен һәм бер үк вакытта рухи батырлыгын күз алдына китереп бастырган әсәр”, - диләр.

Гаяз Исхакый «Зөләйха» трагедиясендә татар халкын көчләп чукындыруның ачы фаҗигасен сурәтли. «Синнән иман, миннән имана”,— дигән рус побы. Һәм имана җире алыр өчен, мес­кен татар рус динен кабул итәргә мәҗбүр булган. Ләкин күп кеше имана җиренә алданмаган һәм иманына, борын-борыннан килгән гореф-гадәтлә­ренә тугры булып калырга тырышкан. Дин алмаш­тыру кешеләрдә күңел каршылыклары тудыра һәм аларда психологик җәрәхәтләр ясый. Башка дингә күчү — иманны югалту дигән сүз. Имансыз калган кешеләр рухи канәгатьсезлек, бушлык кичерә.

Чукындыру фаҗигасе Гыймади карт гаиләсендә тулы гәүдәләнеш таба. Тыныч кына яшәп ятканда, бу гаиләгә афәт килә. Аларны, үз теләкләреннән башка, рус диненә күчерәләр. Картның үзенә — Василий, 3өләйхага—Марфа, аның иренә Митрофан дип ят исем кушалар. Шулай иткәч, янәсе, алар рус була. Ләкин әсәрдәге дөнья күргән бер рус карты образы авызыннан әйтелгәнчә, «көчләп рус итеп булмый, көчләп татар итеп булмый. Болар бар да юк эш». Бу сүзләрдән күренгәнчә, руслар ара­сында да дөрес уйлаучылар булган. Алар да бу сәясәтнең мәгънәсезлеген ачык аңлаганнар. Ләкин христиан фанатиклары мондый акыллы сүзләргә колак салмаганнар һәм татарның тормышын тамыр­дан үзгәрткәннәр.

Зөләйха бөтен җаны-тәне белән көрәшергә ты­рыша. Ләкин күпме генә тырышса да, аны, үз телә­генә каршы төшеп, үз иреннән аерып, Петрга ки­яүгә бирәләр. Моның белән генә фаҗига тәмамланмый. Әсәрнең иң югары ноктасы - Зөләйханың рус өендә берьюлы ике ире: татар Сәлимҗан белән pyс Петрның очрашуы. Аларның беренчесе бу хатын өчен газиз ир булса, икенчесе—дин дошма­ны, аны җәберләүче залим. Нәкъ менә шушы күре­нештә Сәлимҗан руслар тарафыннан кыйнап үтерелә. Зөләйха үзенең ирен мәңгегә югалта. Шушы вакыйгадан соң ул үзенә дип әзерләгән агула суны, һич вөҗдан газабы кичермичә, Петрга бирә, үзен җәзалаучының үлеме аңа җиңеллек китерә. Шушы үлем белән ул русларга буйсынмавын күрсәтә. Зөләйха моның өчен теләсә нинди мәхшәрләрне кичерергә әзер, бары тик аның иманын гына кайтарсыннар, аңа фани дөньяда ирекле, үзе теләгәнчә яшәргә, иманына, намусына тугры калырга комачау­ламасыннар. Вөҗданы, иманы саф булганда гына, Зөләйха горур атлап йөри ала.

Зөләйханы, ирен үтергәне өчен, егерме биш елга төрмәгә утырталар, Себергә каторгага җибәрәләр. Аның Себердә күргән җәбер-золымнары җаннар­ны тетрәтерлек. Ләкин Зөләйха физик кыерсыту­ларны түгел, бәлки рухи җәберне, рухи богаулар­ны авыр кичерә. «Кыйналдым, мыскыл ителдем, суктырылдым. Бөтен тән җәзалары күрдем. Ләкин анда (төрмәдә) иректәге кебек, күңелемә каравыл куймадылар. Теләгәнчә намазымны укыдым», - ди ул.

Чыннан да, Зөләйха тормышның ачысын-төчесен татый, күп га­заплар күрә. Ләкин намусына тугры кала. Шушы образ аша автор татар халкының ачы язмышын, аның авыр, газаплы кичерешләрен, милләт һәм дин язмышын сурәтли. Зөләйха, улын поп итеп әзерләү­ләрен белгәч, аннан баш тарта, үләр алдыннан, баласының ислам динeнә кайтуын олы гаделлек буларак кабул итә. Улы аңа бары тик мөселман рухлы булганда гына кадерле. Ул татар зиратына мөселманча күмүләрен үтенә. Шушындый күп җәфалар күргән Зөләйханың мәңгелек дөньяда оҗмахка керәчәге шиксез. Һәм бу «хәл» әсәр ахы­рында чагылдырыла да.

Гаяз Исхакый әлеге әсәрендә кеше шушы фани дөньяда ирекле, үзе теләгәнчә, рухына тугрылыклы булып, намуслы, шәфкатьле халәттә яшәргә тиеш­леген әйтә. Бер халыкның да башка милләтне үз ихтыярына буйсындырырга, аны ирексезләргә хакы юк.

2.3. “Сөннәтче бабай” әсәрендә гореф-гадәтләрне саклау мәсьәләсе.

1911 нче елда язылган “Сөннәтче бабай” әсәрендә дә татар халкының үзенә генә хас фикерләү рәвеше, гореф-гадәтләре сурәтләнә.

Исеме күптән онытылып, Сөннәтче бабай гына булып калган картның үз-үзен хөрмәт иттерә, яшәвенә мәгънә бирә торган һөнәре бар: малайларны сөннәткә утырту. Андый-мондый гына түгел, ата-бабаларыннан мирас булып килә торган борынгы һөнәр. Кадерләп саклана торган шәҗәрәгә ышансак, бабайнын нәселе аксак Тимергә генә түгел, хәтта Мөхәммәт гайләһессәламнең үзенә барып тоташа икән. Дөрес, бу шәҗәрәне бер талир тәңкә бәрабәренә, Түнтәр ишан кушуы буенча, анң бер шәкерте генә язып биргән. Әмма бу изге кәгазьнең дөреслегенә Сөннәтче бабай бик нык ышаган кебек, авыл кешеләре дә шик белдермиләр. Бабайның җаннан газиз икенче әйбере – чалгы пәкесе. Ул да ата-бабадан күчә-күчә килгән икән, хәтта Мөхәммәт пәйгамбәр кулына да кереп чыккан. Моңа да ышаналар, берәүнең дә күңеленә шик килми.

Сөннәт вакыты җиттеме, безнең бабай өчен бәхетле көннәр башлана. Чәч-башын, сакал-мыегын төзәтеп, бәйрәмчә киенә, агач череген төреп тыга, үткен пәкесен салаватлар әйтеп кулына ала да изге эшен башкарырга дип чыгып китә.
Бер җан, бер тән булып яшәгән карчыгы үлеп киткәч һәм аркасы туңуга түземлеге калмагач, бабай өйләнергә карар итә, ләкин, бәхетсезлегенә каршы, уңмаган, ялкау һәм затсыз карчыкка туры килеп, тормышы чыгырыннан чыга. Чиста, пөхтә өй пәри базына әверелә, татлы ризыкларны тәкереп ташларлык ашамлыклар алыштыра, өс-бшы катып бетә. Сөннәтче бабай боларны авыр кичерсә дә, эчтән тына, никахлап алган карчыгына каты бәрелми. Әмма беркөнне өйлә намазыннан кайтып кергәч, ни күзе белән күрсен, теге нәмәстә изге пәке белән бәрәңге әрчеп утыра. Карт тилереп китә, кычкыра, елый, карчыкны өеннән куа. Шактый дулаганнан соң һуштан язып егыла, ә берничә көннән Сөннәтче бабайны алдан үзе казып куйган кабергә күмеп кайталар.
Әсәрне укыганда ук, күңелдә Сөннәтче бабай белән Гөлйөзем әбигә теләктәшлек туа. Аларның бер-берсенә үрнәк, бер-берсенә терәк , таяныч булып яшәүләре сокландыра. Шуңадырмы, Сөннәтче бабайның кичерешләрен бөтен тирәнлеге белән аңлыйсың һәм татар халкының йомшак күңеллелеге, әдәплелеге, кунакчыллыгы, пакьлеге күңелдә горурлык хисләре уята.

III. Гаяз Исхакый әсәрләренең татар тормышында тоткан

урыны, әһәмияте.

Үзеңнең милли мохитеңнән, телеңнән, динеңнән, мәдәниятыңнан, халкыңнан аерылу фаҗигагә китерә. Рус мәдәниятенә сукырларча ияреп, я булмаса, үз милләтеңнән аңлы рәвештә баш тартуның нинди көлке һәм аяныч нәтиҗәләргә китергәнен үз әсәрләрендә бик оста яктырта әдип. Кызганыч ки, бу проблема бүгенге көндә дә актуаль әле. Безнең арабызда ук ничаклы рус телле татарлар. Кыскасы, Гаяз Исхакыйның әсәрләре кешеләрне уйланырга, тормыш коруга җитди карарга чакыра. Ә төрле милләт вәкилләренең бергә гаилә коруга карашлары аеруча ачык булырга тиеш. Бу очракта халыкның дини ышануларын да, гореф-гадәтләрен дә истән чыгарырга ярамый.

Кем генә булсаң да, эшмәкәрме, икъсадчы яки язучымы, сәнгать кешесеме, үз милләтеңнең телен, динен, мәдәниятен, икъсадын үстерү өчен үзеңнән өлеш кертертергә тиешсең. Шулай булганда гына киләчәк өметле булыр, татар халкының рухи тормышы сүнмәс. Милләт тә, аның дине дә, теле дә югалмас. Гаяз Исхакыйлар эшен, аның уй-фикерләрен дәвам итүчеләр саны тагын да артыр.

Файдаланылган әдәбият.

1. Гаяз Исхакый. Сайланма әсәрләр.

Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1991.

1. Ибраһим Нуруллин. Гаяз Исхакый. Әдипнең тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлегенә кыскача бер күзәтү. – Гаяз Исхакый. Зиндан. Сайланма проза һәм сәхнә әсәрләре. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1991, 5-18 нче битләр.

2. Һәнүз Мәхмүтов һәм Лена Гайнанова. Зарыгып көткән мирас. – Гаяз Исхакый. Зиндан. Сайланма проза һәм сәхнә әсәрләре. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1991, 636-660 нчы битләр.

3. Сания Исмәгыйлева “Гаяз Исхакый драматургиясе”. –

“Мәгариф” , №7- 10, 2000.

Сәвия Сәмитова “Гаилә – милләт үсешендә хәлиткеч көч.” – “Мәгариф”, №3, 2000.