Հայ դիցաբանություն

Հայկական դիցաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Jump to navigationJump to search

Ուշադրություն։ Այս հոդվածը կարող է պարունակել անձնական տեսություններ, վարկածներ կամ կարծիքներ։ Հոդվածից պետք է հեռացնել բոլոր այն պնդումները, որոնք հիմնված չեն վստահելի աղբյուրների վրա։ Մանրամասների համար տես քննարկման էջը։

Հայկական մշակույթ

Հայկական մշակույթ[ցույց տալ]

Հին շրջան[ցույց տալ]

Վաղ միջնադար[ցույց տալ]

Զարգացած միջնադար[ցույց տալ]

Ուշ միջնադար[ցույց տալ]

Նոր շրջան[ցույց տալ]

Նորագույն շրջան[ցույց տալ]

դ ք խ

Հայկական դիցաբանություն, հայկական ցեղերի ու ցեղային միությունների, ավելի ուշ՝ հայ ժողովրդի շրջանում տարածված հավատալիքներ։ Այն ներկայացված է մի քանի դիցարաններով պայմանականորեն առաջին շրջանի՝ բրոնզի և երկաթի դարերի հայկական տոհմացեղային դիցարան։ Երկրորդ շրջան Զրադաշտականություն (Երվանդունիների թագավորության շրջանում՝ մ.թ.ա. 6-2-րդ դարեր) և հելլենիստական (Արտաշեսյան և Արշակունյաց թագավորության շրջանում՝ մ.թ.ա. 2 - մ.թ. 4-րդ դարեր)։

Հազարամյակների պատմություն ունեցող հայկական դիցաբանությունը 4-րդ դարից սկսած ամբողջությամբ իր տեղն է զիջում քրիստոնեությանը, որը Հայաստանում ընդունվել էր 301 թվականին։

Բովանդակություն

• 1Առաջին դիցարան

• 2Երկրորդ դիցարան

• 3Երրորդ դիցարան

• 4Չորրորդ դիցարան

• 5Հելլենիզմ

• 6Համաստեղություններ

  • 6.1Տիեզերաբանությունը և երկնային մարմինները

  • 6.2Հուր, ջուր և կայծակ

• 7Դիցարան

• 8Ծանոթագրություններ

• 9Արտաքին հղումներ

Առաջին դիցարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայոց առաջին դիցարանը կազմավորվում է ավելի վաղ քան ընդունված է նշել դավանաբանության մեջ։ Ըստ ավանադաբանության Հայկը Նոյի հինգերորդ սերունդն էր, իսկ Նոյը Աստծո կամ Արարչի կողմից ընտրված Բարեպաշտն էր, Հայկն է հանդիսանում Նոյի իրավահաջորդը՝ տիտղոսակիր ժառանգը ^[1]։ Ըստ շումերական աղբյուրների տեղի է ունեցել աստվածների սերունդների չորս սերընդափոխություն։ Հնագույն շումերական գրավոր աղբյուրներում պահպանվել են տեղեկություններ Հայա անունուվ Աստծո մասին ^[2] և նրա՝ որպես առաջին աստվածներ սերունդների մասին։ Հայկական լեռնաշխարհում վկայված առաջին պետական կազմավորման՝ Արատտայի (մ. թ. ա. XXVIII–XXVII դարեր) հովանավորը արարչագործ Հայա աստծու որդի Դումուզին էր (շումերերեն է, նշանակում է «հարազատ որդի» բառի ծագումնաբանությունը ասում է ՝ «դու մեզ» սա ավելի հավաստի է), որի անունը Աստվածաշնչի թարգմանություններում փոխարինված է Հայկ-Օրիոնով։

Երկրորդ դիցարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայասա երկրի (մ. թ. ա. 15-13-րդ դարեր) աստվածները հիշատակվում են խեթա-հայասական պայմանագրում, որտեղ վերծանվել է 12 աստծու անուն։ Հայասայի դիցարանը ղեկավարել է գերագույն զույգը. առաջինը ռազմի աստվածությունն էր, երկրորդը՝ մայր աստվածուհին։

Հնագույն հայերի համոզմունքները կապված էին եղել բազմաթիվ պաշտամունքի հետ, հիմնականում մեր նախնիները պաշտել են երկինքը և երկնային մարմինները սակայն այդ պաշտամունքի և ծիսականության մեջ անկրկնելի և բացարձակ տեղ ունի արևը և արևի պաշտամունքը և արևի հետ նույնացված որոշակի կենդանիներ առյուծ, արծիվ, ցուլ, օձ ևնետաձիգ մարդը։ Բարձրագույն աստվածն էր հնդեվրոպական Արը (որպես ելակետ), որին հաջորդում էր Արամազդը ։ Հետագայում, հայոց համակարգի ազդեցությամբ ձևավորվում է ֆարսիների կրոնական համակարգը և իրավունքի շրջանակներում նրանք օգտվում են ոչ թե անունից այլ նորկայացնում են Արարչի որակնեից մեկը՝ Ահուրամազդա որը նշանակում է Աստծո հուրը մեզ տա։ Այդ նույն սկզբունքից ելնելով հելլենիստական դիցարանը այդպես է ներկայացնում Զևսին։

Ի լրումն հիմնական՝ արծվի և առյուծի պաշտամունքի, կային այլ սրբազան կենդանիներ.

• Ցուլ (Երվանդ և Երվազը ծնվել էին կնոջ և ցուլի հարաբերությունից)

• Եղնիկ (պաշտամունքը կապված էր մայր աստվածուհու և, ավելի ուշ, քրիստոնեական Մայր Աստվածածնի հետ)

• Արջ (Ժամանակին ջրաղացպան է եղել, բայց երբ շատ գողություններ է արել, աստված զայրացել է նրա վրա և արջ դարձրել։)

• Կատու (Նոյի տապանում գտնված ժամանակ առյուծը հանկարծ փռշտում է և քթից դուրս է ընկնում կատուն։ Դրա համար էլ կատուն շատ նման է առյուծի։)

• Շուն, օրինակ Արալեզ (Սկզբից աշխարհում հաց չի եղել։ Մի օր քաղցած շունը սկսում է անընդհատ ոռնալ և երկինք նայել։ Այնքան է ոռնում, որ երկնքից մի հատիկ է ընկնում գետին։ Հատիկը ծլում է, աճում, արտը լցնում ցորենով։ Շան տերը քաղում է արտը, ծեծում հասկերը, ցորենը աղում։ Դրանից հետո աշխարհը հացով է լցվում։)

Սուրբ կաթնասուններ ու սուրբ թռչուններ էին համարվում՝

• Առյուծ

• Ձի

• Ցուլ

• Խոյ կամ Արխար

• Արծիվ

• Աքաղաղ

• Ծիծեռնակ (Ճարտար ու քաղցրախոս երեխա է եղել։ Խորթ մայրը սաստիկ ատել է նրան։ Մի անգամ մայրը սուտ հիվանդ է ձևանում և ամուսնուց պահանջում, որ կտրի երեխայի ճկույթը, տա իրեն ուտի, որպեսզի ինքն առողջանա։ Ամուսինը ստիպված կատարում է չար կնոջ կամքը։ Երբ կտրում է տղայի ճկույթը, տղան մեռնում է։ Իսկ երբ կտրած ճկույթը տալիս է կնոջը, որ ուտի, ճկույթը հանկարծ ծիծեռնակ է դառնում)

• Արագիլներ (Իրենց երկրում մարդ են, մարդկային կերպարանք ունեն։ Չվելու ժամանակ նրանք գալիս են գետափ, լողանում ջրերում, հագնում են թռչունի փետուրներ և ճանապարհ ընկնում մեր երկիրը։ Վերադարձի ժամանակ նրանք հավաքվում են մի բարձր սարի վրա, մատաղ անում, լողանում գետում, նորից մարդ դառնում ու գնում են իրենց երկիրը։ Արագիլն ամեն տարի խեղդում է իր ձագերից մեկին՝ աստծուն մատաղ անելու համար։)

• Կռունկ (Սպանելը մեծ մեղք է։ Երբ մարդ հրացան առնի ձեռը և նշան բռնի կռունկին, կռունկն իսկույն դառնում է գեղանի հարս՝ ծծկեր երեխան կրծքին։)

Կենդանիներից բացի՝ սրբացվում էին սոսի (Տնջրի), գիհի (կենի) և բեգոնիա (փղականջ) բույսերը։ Տոտեմների շարքն են դասում նաև ձկներին, շնորհիվ վիշապ քարակոթողների։ Լեռների ծագումը առասպելներում սովորաբար մարդեղային բնույթ ունի։ Ըստ որոշ առասպելների, լեռները եղբայր-հսկաներ էին։ Ամեն առավոտ նրանք ամուր գոտևորվում էին ու բարի առավոտ մաղթում միմյանց։ Ժամանակի ընթացքում ծույլանում են վաղ արթնանալ և բարևել միմյանց, նաև չեն էլ ձգում գոտիները։ Աստվածները պատժում են եղբայրներին ու դարձնում նրանց լեռներ, իրենց գոտինեիը վերածում են կանաչ հովիտների, արցունքները՝ աղբյուրների։ Մեկ այլ վարկածով, Մասիս սարը (Արարատ) և Արագածը քույրեր են, իսկ Զագրոս ու Տավրոսը՝ եղջերավոր վիշապներ էին (դրակոններ), որոնք մարտնչում էին իրենք իրենց դեմ։

Շատ առասպելներ նվիրված էին օձերին, նրանց պաշտամունքը, որը հնում տարածված էր ժողովրդի մեջ (հատկապես լորտու, ով համարվում էր հայերի ընկեր)։ Ենթադրվում էր, որ սուրբ օձերը ապրում էին քարանձավներում իրենց պալատներում, իսկ օձերի արքայի գլխին թանկարժեք քար էր կամ ոսկյա եղջյուրներ էր։ Յուրաքանչյուր թագավոր իր բանակն ուներ։

Երրորդ դիցարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Վանի թագավորության կրոնը

Վանի թագավորության (Բիայնիլի, Ուրարտու) դիցարանը հիշատակվում է Մհերի դռան արձանագրության մեջ։ Այն կազմված է եղել 70 աստվածությունից՝ 35 իգական և 35 արական (ամեն աստված ուներ իր նշանը), և շուրջ 100 սրբություններից։ Դիցարանը գլխավորել է գերագույն եռյակը՝ Խալդի, Թեյշեբա, Շիվինի։ Երկրպագել են նաև դաշտերի, լեռների, ծովերի և այլ աստվածությունների։

Հետբիաինական դարաշրջանում ազգակից աստվածներից ձևավորվել է նոր դիցարան, որը նույնությամբ պահպանվել է մինչև քրիստոնեության ընդունումը։ Հայոց դիցարանի բնորոշ առանձնահատկությունը միակենտրոնությունն է, չկան չար կամ չարագործ աստվածներ, մեծարվել են լույսը, բարին, ընտանեկան օջախը, գիտությունները։

Չորրորդ դիցարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Զրադաշտականությունը Հայաստանում

Հայոց դիցարանը ղեկավարում է գերագույն եռյակը՝ Արամազդը՝ աստվածների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը, լիություն, բարություն և արիություն պարգևողը (պաշտամունքային գլխավոր կենտրոնը եղել է Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցը), Անահիտը՝ արգասավորության, պտղաբերության մայր դիցուհին (գլխավոր կենտրոններն էին Եկեղյաց գավառի Երիզա/Երզնկա ավանը, Արտաշատը), Վահագնը՝ պատերազմի, քաջության և հաղթանակի աստվածը (գլխավոր մեհյանը Աշտիշատում էր, կոչվել է Վահեվանյան)։ Գլխավոր աստվածություններից է Աստղիկը՝ սիրո և գեղեցկության, երկնային լույսի և ջրի դիցուհին։

Հայոց դիցարանի ազդեցիկ դիցուհիներից է Արամազդի դուստրը՝ Նանեն՝ ընտանիքի պահապանը, իմաստնության, ողջախոհության և ռազմի աստվածուհին։ Նանեի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր Անահիտի պաշտամունքի հետ։ Նանեի տաճարը Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում էր՝ Անահիտի տաճարի մոտակայքում։ Հիմա էլ հաճախ մեծ մորը՝ տատին, ասում են նաև նանի, նան, որը վկայում է Նանե դիցուհու՝ մարդաստվածության հետ կապի և ժողովրդի մեջ նրա անվան ու պաշտամունքի տարածվածության մասին։

Արեգակի, կրակի ու լույսի, մաքրության ու ճշմարտության աստվածը Արեգ-Միհրն է։ Ըստ հայոց հին հավատքի՝ Արեգակի սրտում ապրում են 365 սրբեր, որոնցից յուրաքանչյուրը տարվա 1 օրվա տերն է. վկայակոչվում են չարը խափանելու նպատակով։ Միհրի գլխավոր տաճարը Դերջան գավառի Բագառիճ ավանում էր։ Նրան է նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։ Միհրի անունից է ծագել հայոց հեթանոսական սրբավայրերին տրվող ընդհանուր՝ մեհյան անվանումը, ինչպես նաև բազմաթիվ հայկական և օտար անձնանուններ՝ Միհրան, Միհրդատ, Միհրներսեհ, Մեհրուժան և այլն։ Միհրի աստվածության հետագա վիպական մարմնավորումները «Սասնա ծռեր» էպոսի Մեծ և Փոքր Մհերներն են։

Դպրության, պերճախոսության, գիտությունների և ուսման, արվեստների հովանավոր աստվածը Տիրն է՝ Արամազդի ատենադպիրն ու սուրհանդակը։ Համարվել է մարդկանց ճակատագրերի գուշակն ու երազների մեկնիչը, նրանց չար ու բարի գործերի գրառողը։ Նրան նվիրված գլխավոր տաճարը հին Արտաշատի մերձակայքում էր՝ Երազամույն վայրում, և կոչվել է Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։ Տիրին անվանել են նաև Երազացույց ու Երազահան։ Տիր աստծու անունից են ծագել մի շարք անձնանուններ (Տիրան, Տիրատուր, Տիրայր, Տրդատ) և տեղանուններ (Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրե և Տիրառիջ գյուղերը), ծիածանի՝ Տիրական կամ Ծիրանի գոտի անվանումը և այլն։

Վանատուրը հին հայերի դիցարանում հյուրընկալության աստվածն է՝ պանդուխտների, օտար ճամփորդների հովանավորը, նրանց ապաստան ու օթևան տվողը։ Վանատուրի տոնը նշել են հին հայոց տարեգլխի՝ Ամանորի առաջին օրը, որի համար հաճախ նրան անվանել են նաև Ամանորի դից, նույնացրել Նոր տարին անձնավորող Ամանոր աստծու հետ։

Հայկական դիցարանում անդրաշխարհի աստվածը Սպանդարամետն է, պաշտվել են նաև Անգեղ(Ներգալ), Դեմմետր, Գիսանե, Բարշամին և այլ աստվածություններ։

Հելլենիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հելլենիստական Հայաստան

Հայոց դիցաբանության մեջ հեթանոսական կոչվող շրջանը համապատասխանում է հելլենական ժամանակաշրջանին, սկսվում և ավարտվում է այդ մշակույթով։ «Հայոց հեթանոս» աստվածների՝ խառնածին դիցարանը ձևավորվել է հունական, ասորական և տեղական կրոնապաշտամունքային հավատալիքների (տոտեմիզմ, ոգեպաշտություն, բնապաշտություն, հմայական մոգություն) ազդեցությամբ։

Հելլենիստական մշակույթի և նրա ավանդությունների զարգացման մի արտահայտությունն եղավ Աստվածությունների հայկական պանթեոնի համադրումը հելլենականի։ Այսպիսով, Արամազդը նույնացվեց Ջևսի կամ Դիոսի հետ, Անահիտը Արտեմիսի, Միհրը և Բարշամինան Հեփեստոսի, Վահանգնը՝ Հերակլեսի, Աստղիկը՝ Ափրոդիտեի, Նանեն՝ Աթենասի, Տիրը՝ Ապոլոնի հետ։ Դրսից բերվեցին այդ աստվածությունների արձանները և դրվեցին հայկական մեհյաններում։ Հելլենական մշակույթի տարածումից հետո հայ հեթանոս աստվածները նույնացվել են հունական համապատասխան աստվածների հետ՝

Հայերեն անվանումը	Հունարեն անվանումը
Արամազդ	Զևս
Անահիտ	Հերա
Միհր	Հելիոս կամ Հեփեստոս
Վահագն	Հերակլես կամ Արես
Տիր	Ապոլոն կամ Հերմես
Աստղիկ	Ափրոդիտե
Նանե	Աթենաս
Սպանդարամետ	Հադես

և այլն՝ պահպանելով, սակայն, իրենց ազգային, պաշտամունքային ինքնատիպ հատկանիշները։ Հեթանոս հայերն իրենց աստվածներին չեն առանձնացրել օտար աստվածներից և հավասար նվիրել են հատուկ տոներ, նրանց համար կառուցել տաճարներ, մեհյաններ, նվիրատվություններ արել, կենդանիներ զոհաբերել։ Նրանց անուններով են կոչել հայ հեթանոսական տոմարի ամիսները, օրերը, տեղանուններ, անձնանուններ և այլն։

Հայաստանում քրիստոնեության տարածման շրջանում ոչնչացվել են հեթանոս աստվածներին նվիրված արձաններն ու քանդակները, մեհենական արժեքները, ինչպես նաև տաճարները, բագինները. պահպանվել են միայն Անահիտի պղնձաձույլ արձանի գլուխն ու նրա պատկերով մի մեդալիոն, Գառնիի հեթանոսական տաճարը։ Վերջին տարիներին մի շարք հնավայրերի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են հեթանոսական մշակույթի նորանոր արժեքներ, հեթանոս աստվածներին նվիրված տարբեր իրեր։

Քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակելուց հետո հեթանոս աստվածներին նվիրված որոշ սովորույթներին, պաշտամունքային տարրերին քրիստոնեական շունչ է հաղորդվել՝ կապելով Հայ եկեղեցու տարբեր տոների կամ արարողությունների հետ։

Հայկական դիցարանին վերաբերող բացառիկ ու արժեքավոր տեղեկություններ են պահպանվել Ագաթանգեղոսի, Մովսես Խորենացու, Զենոբ Գլակի, Փավստոս Բուզանդի և այլ հայ ու օտար (Հերոդոտոս, Քսենոփոն, Ստրաբոն, Պլուտարքոս և ուրիշներ) պատմիչների ու հեղինակների աշխատություններում։ Հայ ժողովրդի հնագույն հավատքի մասին պատկերացում է տալիս նաև «Սասնա ծռեր» էպոսը։ Հայոց նախաքրիստոնեական կրոնի ուսումնասիրության առումով մեծ արժեք ունի Հայոց տոմարը։

Համաստեղություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկնային լուսատուները և համաստեղությունները մարդիկ վաղուց ի վեր դիտում էին իբրև կենդանի էակների և կենդանակերպերի և նրանց իշխանություն էին վերագրում մարդկանց ծնունդի ու մահվան, ուժի ու զորության, բախտի և դժբախտության նկատմամբ։ Եզնիկ Կողբացին, Անանիա Շիրակացին և 5-7-րդ դարերի այլ հեղինակներ պահպանել են որոշ տեղեկություններ հին հայկական հավատալիքների և սնոտիապաշտական ըմբռնումների մասին։ Կախված նրանից, թե երկնակամարում որ կենդանակերպն է երևացել, մարդուն ծնվելիս արդեն վերագրում էին երկար կամ կարճատև կյանք, բախտ կամ դժբախտություն։ Օրինակ, Առյուծը 12 կենդանակերպներից մեկն էր, և «զառեվծէն ասեն՝ թե որ ի նմայն ծնանի, քաջասիրտ և հպարտ կլինի», իսկ Այծեղջյուր կենդանակերպի տակ ծնվի՝ «խոհեմ, գոռոզ և դավաճան լինի» կամ «զցլին ասեն՝ թե ըստ նմանութեան ցլու զորաւոր և անձնեայ է և որ ի նմայն ծնանի»։

Եզնիկ Կողբացին, արտահայտելով դեռևս իր ժամանակ պահանված հավատալիքները, խոսում է այն պատկերացումների մասին, թե վիշապները երկինք էին բարձրանում եզների միջոցով։ Ինչպես տեսնում ենք, եզների և վիշապների շուրջ հյուսված առասպելները, որոնք գալիս էին գնագույն ժամանակներից, տակավին պտտվում էին ժողովրդի մեջ։ Պատկերացում կար նհանգների՝ չար հրեշտակների մասին, որոնք կարող էին հափշտակել կալի բերքը կամ երեխաներին։ Նման առասպելական զրույցների ու հավատալիքների թիվը մեծ էր։ Չկարողանալով ճանաչել բնության ու կյանքի շատ ու շատ երևույթները, մարդը նրանց գերբնական ուժ էր վերագրում կամ համարում էր նման ուժերի գործողությունների արգասիք, ինքն էլ դիմելով իրակեղծ և սնոտի միջոցների օգնությանը։

Դարեր շարունակ մարդիկ մշակել էին բնության և հասարակական կյանքի երևույթները բացատրելու և նրանց ընթացքի վրա «ներգործելու» բազմազան միջոցներ, եղանակներ, հմայական գործողություններ, ծեսեր և արարողություններ, կախարդանքներ, հմայություններ, աղոթքներ և անեծքներ, հարցուկներ և գուշակություններ։ Պաշտամունքի հետ կապված արարողությունները, ծեսերը, կրոնական և կենցաղային հանդեսները, ընդհուպ մինչև ծննդի, հարսանիքի հանդեսներն ու թաղման ծեսերն ուղեկցում էին թատերականացված ներկայացումներով, երգ ու պարով, նվագով։

Հելլենիստական դարաշրջանում երկրի տնտեսության, քաղաքների, արհեստների, գիտության և արվեստի բավականաչափ բուռն զարգացման, հին աշխարհի մշակույթին հաղորդակից լինելու հետ միասին, մեծ առաջադիմություն ունեցան նաև հասարակական միտքը, աշխարհաճանաչողությունը։ Սակայն բնության երևույթների իրական, պարզունակ, մատերիալիտական ըմբռնումների կողքին դեռևս շատ ավելի լայն տարածում ունեին իրակեղծ առասպելաբանական և պաշտամունքային բնույթ ստացած ըմբռնումներն ու պատկերացումները և դրանց վրա հենվող սնոտիապաշտությունը։

Տիեզերաբանությունը և երկնային մարմինները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առասպելներում երկինքը կարծես քաղաքի էր նման, շրջապատված քարե պատերով և պղնձե դարպասներով։ Անհատակ ծովի մոտ, որը բաժանում էր երկինքն ու երկիրը, գտնվում էր դրախտը։

Երկինքն ու երկիրը ամուսիններ են, երկինքը հայր է, երկիրը՝ մայր։ Երկնքի և երկրի արանքում է գտնվում երկնային ծիրանի ծովը։ Երկինքը նաև քաղաք է, երբեմն կոչվում է Անգին քաղաք, շրջապատված պղնձե դարպասներ ունեցող քարե բարձր պարիսպներով։ Երկնային քաղաքը մի լույս տաճար է կամ ծիածանաքարով կառուցված՝ վեհ կամարներով շողշողուն պալատ։ Ամեն ինչ այնտեղ լույս ու փայլ է, հրաշալիք, այնտեղ ոչ խավար կա, ոչ ցուրտ։ Դա «անմահության տուն ու տեղ է»։

Դրախտի դարպասներին կից հոսում էր հրե գետը, որի վրայով էլ ձգված էր կամուրջը մեկ մազե թելիկից։ Դժոխքը գտնվում էր երկրի տակ։ Դժոխքում տանջանք ապրող հոգիները դուրս էին գալիս դժոխքից և բարձրանում կամուրջի վրա, սակայն այն չի դիմանում նրանց մեղքերի ծանրությանը, պատռվում է և հոգիները ընկնում են հրե գետը։ Ըստ մեկ այլ առասպելի, կամուրջը ձգված էր դժոխքի վրայով։ Եվ աշխարհի վերջի ժամանակ, երբ բոլոր մահացածները հարություն կառնեն, յուրաքանչյուրը պետք է անցնի այդ կամրջով. մեղսավորները կընկնեն դժոխք, իսկ արդար մարդիկ կանցնեն դրախտ։

Երկրագունդը, ըստ մի վարկածի, մի ցուլի կոտոշների վրա է տեղավորված։ Երբ նա ցնցում է գլուխը, երկրաշարժ է տեղի ունենում։ Ըստ մեկ այլ վարկածի, երկիրը շրջապատված է մեծամարմին ձկնով՝ Լևիաթանով (Lekeon կամ Leviathan), ով լողում է օվկիանոսում։ Ձուկը ջանում է բռնել իր պոչը, բայց չի կարողանում։ Իր շարժումներից երկրաշարժեր է առաջանում։ Սակայն եթե ձուկը կկարողանա բռնել իր պոչը, ապա դա կբերի աշխարհի ոչնչացմանը։

Երկիրը հանգչում է եզի եղջյուրների վրա. երբ նա թափահարում է գլուխը, երկրաշարժ է առաջանում։: Ուրիշ պատկերացումների համաձայն՝ երկիրը գտնվում է օվկիանոսի վրա, չորս կողմից շրջափակված Լևիաթան1 ձկան մարմնով, նրա գլուխը եկել և մեկ թիզ տարածություն է մնացել, որ հասնի պոչին։ Ձուկը կարծում է, թե իր պոչը օտար կենդանի է, որ միշտ խաղում է իր քթի տակ։ Ուստի նա շարունակ հետամտում է նրան, ուզում է բռնել ու կծել, բայց չի կարողանում, որովհետև աշխարհի ստեղծման օրից մինչև վախճանը Լևիաթանը մազաչափ անգամ չի աճում։ Եթե հանկարծ նրան հաջողվի բռնել իր պոչը, այնժամ աշխարհը քարուքանդ կլինի։ Իսկ երբ նա իր պոչը բռնելու նպատակով շարժումներ է անում, երկիրը ցնցվում է, և երկրաշարժ է առաջանում։

Նշանակալից տեղ են զբաղեցնում աստղային սյուժեները։ Հին ժամանակներում հայերի պաշտոնական կրոնը ներառում էր արևի և լուսնի պաշտամունքը, նրանց արձանները գտնվում էին Արմավիրի տաճարում։ Արևապաշտների՝ Արևորդիների աղանդը Հայաստանում գործում էր նույնիսկ մինչև XII դար։

Սստղերի հետ սերտորեն կապված էր նախնիների պաշտամունքը։ Հայկը՝ աստղե աղեղնաձիգը, նույնացվել է Օրիոնի համաստեղությանը։

Համաձայն Անանիա Շիրակացու հիշատակած մի առասպելի՝ Ծիր կաթինը առաջացել է, երբ հայոց նախնի Վահագնը ձմռան ցրտերի ժամանակ հարդ է գողացել իր ժողովրդին տաքացնելու համար, ճանապարհին հարդը թափթփվել է երկնքում, որից հետո հայոց մեջ այն կոչվել է նաև Հարդագողի կամ Դարմանագողի ճամփա: Մեծ Արջի համաստեղությունը կամ Յոթ սանամոր աստղերը յոթ շատախոս և բամբասող աղջիկ էին, որոնք շարժել էին աստծո զայրույթը, ինչի պարճառով էլ աստվածը փոխակերպում է նրանց աստղերի։ Մեկ այլ վարկածով դրանք յոթ սանամեր են եղել, որոնք ունեցել են մի քավոր։ Յոթից յուրաքանչյուրը մտածել է, թե մյուսը կհոգա քավորի հոգսերը, և քավորը մնացել է առանց խնամքի ու քաղցից մեռել։ Դրանից հետո Աստվածը նրանց փոխակերպում է յոթ աստղերի։

Կշիռ համաստեղության աստղերը Հայկ նահապետի զավակներն են՝ երեքը տղա, երեքը աղջիկ, որոնք կոչվում են նաև հայկեր (խեքեր)։

Նաև համոզմունք կար, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր աստղը երկնքում, և եթե այն խամրի, այդ մարդուն վտանգ կսպառնա, նույնիսկ՝ մահ։

Հուր, ջուր և կայծակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հայկական առասպելներին, կրակը և ջուրը եղբայր ու քույր են, բայց քույր-կրակը վիճաբանում է ջուր-եղբոր հետ, և մինչև այժմ նրանք հավերժական թշնամի են։

Կրակն ու ջուրը քույր ու եղբայր են. կրակը քույրն է, ջուրը՝ եղբայրը։ Մի անգամ քույր ու եղբայր վիճում են, թե իրենցից ով է ավելի ուժեղ։ Որոշում են չափել իրենց ուժերը։ Կրակը իր ուժը ցույց տալու համար սկսում է այրել սարերի ամբողջ չոր խոտը։ Եղբայր-ջուրը գալիս է և անմիջապես հանգցնում հրդեհը։ Այդ օրվանից քույր ու եղբայր բաժանվում են իրարից։

Ըստ մեկ այլ ավանդությանը, հուրը ստեղծել էր Սատանան, խփելով երկաթով կայծքարին։ Այս կրակը հետագայում սկսեց օգտագործել ժողովուրդը։

Աստված զայրանում է սատանայի վրա, որ նա կրակի գաղտնիքը հայտնել է մարդկանց, ասում է. — Սպասիր, քո պատճառով այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որից սարսափեն մարդիկ։ Եվ նա ստեղծում է աստծո կրակը՝ կայծակը, ուղարկում է երկիր։

Կրակի հետ կապված են նաև հարսանիքների և կնունքների ծեսերը։ Տրնդեզի տոնին, որը քրիստոնեության օրոք վերածվել է մանուկ Հիսուսի տաճարընծակման տոնի, ծիսական խարույկ են վառում, որի շուրջ պարում են ու նորապսակներին թռցնում մարմրող կրակի վրայով այն հավատով, որ չարը կխափանվի ու նորստեղծ ընտանիքը պտղաբեր կլինի։

Դիցարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայերեն	Այլ անվանումներ	Գործառույթները և ատրիբուտներ
Արամազդ	Ահուրա Մազդա	Հին հայերի գերագույն աստվածն էր, երկնքի և երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի Կամախում։ Այնտեղ էին գտնվում հայոց Արշակունի թագավորների տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։
Անահիտ	Անահիտա	Արամազդի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին։ Նա մայր աստվածուհի էր, պատկերվում էր գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանող։ Հավատում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր։ Նա Արամազդի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր երրորդություն։
Վահագն	Vahagn	Հայոց դիցարանի երրորդ աստվածն էր Վիշապաքաղ Վահագնը, մի վառվռուն ու խարտյաշ պատանի՝ հրեղեն մազերով, բոցավառ մորուքով և արեգակնափայլ աչքերով։ Նա ծնվում է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ նրա երեք բաղկացուցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնվում են երկունքի ցավերով։ Եվ երկունքից շառագունած ծիրանի ծովի մեջ վառվող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողից վազելով ելնում է պատանի Վահագնը։
Աստղիկ	Astghik, Astlik	Վահագնի տարփածուն էր Աստղիկ դիցուհին՝ հայոց սիրո և ջրի աստվածուհին, որի պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ (Վեներա) մոլորակի հետ։ Աշտիշատում գտնվող նրա տաճարը կոչվում էր «Վահագնի սենյակ», ուր Աստղիկը հանդիպում էր իր սիրած Վահագնին։ Աստղիկի և Վահագնի ամուսնությունը համարվում էր սրբազան. այդ ամուսնության հետևանքով անձրև էր տեղում երկրի վրա, ծաղկեցնում երկիրը, բերք ու բարիք տալիս մարդկանց։
Նանե	Nane- վրաց.ნანა-բուլղ.Nana-ռուս.Нанэ	Հին հայերի հաջորդ դիցուհին Նանեն է՝ Արամազդի դուստրը, հավանաբար ռազմի աստվածուհի, որի պաշտամունքը սերտորեն կապված էր մայր դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքին։
Արա, Արա Գեղեցիկ	Ara Geghetsik, Ara the Handsome կամ Ara the Fair	Գարնան, բուսականության, գյուղատնտեսության, ցանքսի և ջրի աստված։ Նա կապված էր Օսիրիսի, Վիշնու և Դիոնիսոսի հետ, որպես նոր կյանքի խորհրդանիշ։
Միհր	Mihr (Armenian deity), Mithra	Երկնային լույսի և արեգակի աստվածն էր լուսաճաճանչ Միհրը՝ Արամազդի մյուս որդին, Անահիտի և Նանեի եղբայրը։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դերջան գավառի Բագահառիճ գյուղում։ Միհրին էր նվիրված նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։
Տիր	Tir կամ Tiur	Երազահան աստվածն էր Տիրը՝ Արամազդ գերագույն աստծո գրիչը կամ քարտուղարը, նրա կամքի փոխանցողը, որի պաշտամունքատեղին գտնվում էր հին Արտաշատի մոտակայքում և կոչվում էր Արամազդի գրչի դիվան կամ գիտությունների ուսուցման մեհյան։Շատերը սխալմամբ նրան համարում են գրչության դից:
Ամանոր և Վանատուր	Amanor կամ Vanatur	Ամանորը, որ հին հայերենում նշանակում է նոր տարի, հին հայերի նոր տարին անձնավորող աստվածն էր և համարվում էր «նոր պտուղների ամենաբեր»։ Վանատուր, բառացի նշանակում է օթևան տվող, հյուրընկալ, խորհրդանշում է Նավասարդին և այլ օրերի Բագավան այցելած բազմահազար հյուրերին և ուխտավորներին հյուրընկալելու, տեղ ու օթևան տալու իրողությունը։ Այս դիցերի գոյության շուրջ կան կասկածներ:
Ծովինար կամ Նար	Tsovinar կամ Nar	Ջրի, ծովի և անձրևի աստվածուհի։ Նա կրակ էր ստեղծում, որպիսզի ստիպի անձրև և կարկուտ առաջանա և իր կատաղության հետ թափվի երկրի վրա։
Սպանդարամետ	Spandaramet	Հին հայերի ստորերկրյա թագավորության աստվածն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ հաճախ նույնանում էր ստորգետնյա աշխարհի, մեռելների թագավորության կամ ուղղակի դժոխքի հետ։
Հայկ	Hayk, Hayg, Haik Nahapet, Օրիոն	Լեգենդար աղեղնաձիգ և հայ ժողովրդի նախահայր։
Արայ	Aray	Քիչ հայտնի պատերազմի աստված։ Որոշ ավանդույթներում, նա նաև մեռնող և վերածնվող աստվածէ։
Բարշամին	Barsamin-Baal Shamin	Երկնքի և եղանակի աստված, հավանաբար բխում է սեմիտական ​​աստված Baal Shamin ից։
Գիսանե	Gisane	Հայկական դիցարանի աստված, որին վերագրվում է հնդկական ծագում։ Գիսանեի պաշտամունքը կրել է տեղական բնույթ:
Դեմետր	Demetr	Գիսանեի եղբայր։
Գրող	Grogh	Զրադաշտական կրոնական հասկացություն է, հայկական համակարգում գործառույթը Տիրն է իրականցրել:

• Արև (Արեգակ) - արևի անձնավորում, երբեմն անիվի տեսքով, որը սփռում է լույսը կամ էլ հաճախ երիտասարդի կերպարանքով։

• Լուսին - լուսնի անձնավորում, Արևի եղբայր։

• ԾԿԱԿ - Անիծված թռչուն, որ տարին մեկ անգամ էր ջուր խմում, իսկ ե