Հայոց լեզվի պատմություն

Հետազոտական աշխատանք

Թեմա՝

Հայոց լեզվի պատմություն

Հայոց լեզվի պատմություն՝ հայերենը աշխարհի հնագույն լեզուներից է։ Նրա ձևավորումը համընկնում է հայ ժողովրդի կազմավորմանը և գալիս է վաղնջական ժամանակներից։ Խեթական և ասուրաբաբելական արձանագրությունները վկայում են, որ հայերը՝ իբրև ցեղային առանձին խմբավորումներ,Հայկական բարձրավանդակում երևացել են Ք.ա. երրորդ հազարամյակում, սակայն իբրև էթնիկ ամբողջականություն նրանք հայտնի են դառնում Ք.ա. 8-7-րդ դարերից։ Այդ շրջանում ստեղծված նպաստավոր պայմանների շնորհիվ նախահայկական պարզ ցեղային միությունները և առանձին ցեղերը միավորվելով ստեղծում են իրենց պետականությունը և կազմավորում հայ ժողովրդին, որին ժամանակի մի շարք ժողովուրդներ անվանել են արմեններ, իսկ երկիրը Արմենիա։ Այս անվանումը հետագայում տարածվել է աշխարհի շատ լեզուներում։ Իսկ մեր ժողովրդի հայ ինքնանվանումը ավանդւթյունը կապում է Հայկ Նահապետ անվան հետ։ Անցնելով պատմական զարգացման երկարատև ընթացք՝ հայերենը միշտ էլ եղել է աշխարհի առաջավոր լեզուների շարքում և համընթաց է քայլել ժամանակին։ Եվ այսօր էլ մեր լեզուն բռնել է ժամանակի քննությունը.նա առաջավոր գիտության, մշակույթի ու գրականության, հանրակրթության և բարձրագույն դպրոցի, կինոյի ու թատրոնի լեզու է։

Հայերենն անցել է զարգացման 5-6-հազարամյա ուղի։ Մ. թ. ա. III հազարամյակի սկզբներին հայերենն առանձնանում է հնդեվրոպական ընդհանրությունից ու սկսում իր գոյությունը որպես ինքնուրույն լեզու։ Լինելով կենդանի համակարգ՝ հայոց լեզուն իր զարգացման ընթացքում բազմաթիվ փոփոխությունների է կրել։ Հայերենի կրած փոփոխություններն արդյունք են հիմնականում նրա ինքնուրույն, ներքին զարգացման, ինչպես նաև մշակութային-քաղաքական շփման, հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքում հայկական էթնիկական կազմի մեջ մտած մի շարք միավորների՝ ժողովուրդների ու ցեղերի (հայասացիներ, խեթեր, խուռիներ, ուրարտացիներ և այլն), լեզուների ձուլման, իսկ հետագայում նաև ցեղակից ու ոչ ցեղակից լեզուներից կատարած փոխառությունների և այլ գործոնների։

Հայոց լեզվի հնագույն հուշարձանները վերաբերում են հայ գրերի գյուտին անմիջապես հաջորդող շրջանին՝ 5-րդ դարի սկզբներին։ Նախագրաբարյան հայերենի մասին պատկերացում կարելի է կազմել պատմահամեմատական մեթոդի շնորհիվ։

Հայերենի զարգացումը բաժանվում է երկու փուլի՝ նախագրային հայերեն և գրային հայերեն:

Նախագրային հայերեն

Հայերենի զարգացման նախագրային շրջանն ընդգրկում է մ. թ. ա. III հազարամյակից մինչ մ. թ. 4-րդ դարն ընկած ժամանակահատվածը։ Այն իր հերթին բաժանվում է երկու ենթաշրջանի՝

• Վաղնջահայերեն  կամ վաղնջական հայերեն (մ. թ. ա. III հազարամյակից մինչև  մ. թ. ա. 13-րդ դարը )`

• սկզբնային վաղնջահայերեն (մ. թ. ա. III հազարամյակն ամբողջությամբ), ուշ վաղնջահայերեն (մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակից մինչ մ. թ. ա. 13-րդ դար),
• սկզբնային վաղնջահայերեն (մ. թ. ա. III հազարամյակն ամբողջությամբ),
• ուշ վաղնջահայերեն (մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակից մինչ մ. թ. ա. 13-րդ դար),
• Հնագույն հայերեն  (մ. թ. ա. 12-րդ դարից մինչ մ. թ. 4-րդ դար) վաղ հնագույն (մ. թ. ա. 12-4-րդ դարեր), ուշ հնագույն (մ. թ. ա. 3-րդ դարից մինչ մ. թ. 4-րդ դարը)։
• վաղ հնագույն (մ. թ. ա. 12-4-րդ դարեր),
• ուշ հնագույն (մ. թ. ա. 3-րդ դարից մինչ մ. թ. 4-րդ դարը)։

Նախագրային հայերենը գրաբարի համեմատությամբ աղքատիկ է, ավելի քիչ փոխառություներ կատարած, հիմնականում հնդեվրոպական լեզվից ժառանգած բառապաշարով։ Հետագայում նախագրային հայերենի բառային կազմը համալրվում է ի հաշիվ խեթական, խուռիա-ուրարտական, իրանյան (հին պարսկական) բառերի, որոնց լեզուները կրող ժողովուրդները կամ ցեղերը մասնակցել են հայ ժողովրդի կազմավորմանը։

Գրավոր հայերեն

405 թվականից սկսվում է հայերենի զարգացման գրավոր շրջանը, որ բաժանվում է երեք ենթաշրջանի`

Հին հայերեն

Հին հայերենը , որ լեզվաբանության մեջ հայտնի է  գրաբար  անունով, ձևավորվել է Տուրուբերանի, Բարձր Հայքի ու Այրարատի խոսվածքների հիման վրա։ Ընդգրկում է 5-11-րդ դարերն ընկած ժամանակաշրջանը։ Սակայն գրաբարը խոսակցական լեզու է եղել մոտավորապես մինչև 9-րդ դարը։

Գրաբարն անցել է զարգացման երեք շրջան՝

• դասական կամ վաղ հին գրաբար , որ հայտնի է նաև  մեսրոպյան, ոսկեդարյան հայերեն  անվանումներով (5-րդ դար),
• ետդասական կամ ուշ հին հայերեն , որ հայտնի է նաև  հետմեսրոպյան, հետոսկեդարյան հայերեն  անվանումներով (6-7-րդ դարեր),
• նախամիջին ենթաշրջան (8-11-րդ դարեր). այս շրջանում լեզվական փոփոխություններն արդեն այնքան են շատանում, որ հիմք են տալիս 12-րդ դարից խոսելու նոր գրական լեզվի՝ միջին հայերենի մասին։

Հին հայերենը , որ լեզվաբանության մեջ հայտնի է  գրաբար

Գրաբար, հայոց հին գրական լեզուն, գործածության մեջ է եղել 5-րդ դարից մինչև 19-րդ դարի կեսը՝ գործառույթի ոլորտների աստիճանական սահմանափակումով։

Գրաբարի շրջափուլերի մասին

Գրաբարի պատմությունը բաժանվում է երկու մեծ դարաշրջանների՝ հինհայերենյան և ետհինհայերենյան։ Հինհայերենյան դարաշրջանն սկսում է 5-րդ դարի սկզբից (գրերի գյուտից) մինչև 11-րդ դարը։ Երկրորդ դարաշրջանն ընդգրկում է 11-19 դդ.։

Առաջին դարաշրջանում գրաբարը հայ ժողովրդի ընդհանուր լեզուն էր, իր երկու տարբերակով (գրական ու խոսակցական) և բարբառային որոշ տարբերակային ձևերով։ Այս դարաշրջանի գրաբարը բաժանում են դասական կամ մեսրոպյան, հնում՝ «ոսկեդարյան» (գրերի գյուտից մինչև 5-րդ դարի կեսը), ետդասական կամ ետմեսրոպյան, հնում՝ «ետոսկեդարյան» (5-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 8-րդ դարի կեսերը) և ետին կամ նախամիջին (8-10 դդ.) շրջանների։ Առաջին երկու շրջաններին բնորոշ է գրաբարի և խոսակցական լեզվի, որպես մեկ լեզվի գրական ու խոսակցական տարբերակների, միասնությունը։ Երկրորդ շրջանին բնորոշ է նաև գրական լեզվի մեջ գիտական լեզվի տարբերակի ձևավորումը և առանձնացումը, որ բնութագրվում է հունաբանությամբ։ Երրորդ շրջանի գրաբարը բնորոշվում է հունաբանության սահմանափակումով ու հաղթահարումով, ժողովրդական-խոսակցական լեզվի ավելի ու ավելի զգալի ներթափանցումներով արվեստականությամբ։

Երկրորդ դարաշրջանում գրաբարը, զրկված իր խոսակցական հիմքից, գործածվում է իբրև մեռած լեզու։ Նրա գործառության ոլորտները մերթ սեղմվում, մերթ ընդարձակվում են հասարակական-պատմական պայմանների ու մշակույթի զարգացման ընթացքի հետ։ 19-րդ դարի կեսից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գրաբարը գործածվում էր որոշ հայագիտական օջախներում, մինչդեռ կյանքի մյուս ոլորտներում լայնորեն գործածվում է աշխարհաբար գրական լեզուն իր երկու՝ արևելահայ և արևմտահայ տարբերակներով։ Մեր օրերում գրաբարը գործածվում է որպես եկեղեցական լեզու (աղոթք, սաղմոս, շարական և այլն), իսկ գործածվել է կաթողիկոսական գրություններում (կոնդակ, ուղերձ և այլն) մինչև 20-րդ դարի կեսը։

Հնչյունաբանություն

Տառերի արտասանություն

Գրաբարի այբուբենը գրեթե նույնն է, ինչ որ աշխարհաբարինը, միայն պետք է նկատի ունենալ, որ գրաբարի այբուբենում եղած ւ-ը (վյուն) որպես առանձին տառ աշխարհաբար-ի հայաստանյան վերափոխված արդի այբուբենից դուրս է հանված, իսկ այն շարունակվում է գործածվել Սփյուռքում (արևմտահայերենում և Իրանում, որտեղ նախախորհրդային արևելահայերեն ուղղագրության ավանդույթները շարունակվում են)։ Գրաբարի վաղ շրջանում չի եղել ֆ հնչյուն և տառ, այն այբուբենի մեջ է մտել միջնադարում. միջնադարում է մտել նաև օ տառը։ (Մեսրոպ Մաշտոցի ստեղծած այբուբենն է՝ ա, բ, գ, դ, ե, զ, է, ը, թ, ժ, ի, լ, խ, ծ, կ, հ, ձ, ղ, ճ, մ, յ, ն, շ, ո, չ, պ, ջ, ռ, ս, վ, տ, ր, ց, ւ, փ, ք)։

Գրաբարի ուղղագրությունն ու արտասանությունը լեզուն գրի առնվելու սկզբնական շրջանում՝ 5-րդ դարում, ճշտիվ համապատասխանել են միմյանց, այսինքն, ամեն մի հնչյուն գրվել է միայն մեկ տառով, և ամեն մի տառ ունեցել է միայն մեկ հնչյուն (արտասանություն)։ Հետագայում շատ բառերի մեջ այս կամ այն հնչյունը կամ հնչյունները պատմականորեն փոխվել են, բայց ուղղագրությունը մնացել է նույնը։

Յ  տառը բառասկզբում արտասանվում է  հ , որ պահպանվում է բարդության և ածանցման մեջ. օրինակ՝ յորդ-հորդ, յոգնակի-հոգնակի, յայտնի-հայտնի, անյայտ-անհայտ։ Բառավերջում  յ -ն չի արտասանվում՝ ընծայ, տղայ, ձուլածոյ-ընծա, տղա, ձուլածո։ Բացառություն են կազմում մի քանի միավանկ բառեր, որոնց վերջում  յ -ն արտասանվում է՝ հայ, նայ, վայ, խոյ, Նոյ։

Ւ (ւ)  տառը բառավերջում, երկու ձայնավորների միջև և  ւո  կապակցության մեջ արտասանվում է  վ ։ Օրինակ՝ նաւ, թիւ, հիւանդ, որդւոց - նավ, թիվ, հիվանդ, որդվոց։

Ու  տառը ձայնավորից առաջ արտասանվում է  վ ։ Օրինակ՝ նուազ-նվազ, լեզուի-լեզվի։ Բացառություն են կազմում  ու լծորդությամբ բայերի  անցյալ անկատար ձևերը, որոնց մեջ  ու  տառը հաջորդ ձայնավորից առաջ պահում է ձայնավոր  ու  հնչյունը։ Օրինակ՝ հեղուի, հեղուիր, հեղուարք արտասանվում է նույն կերպ կամ հեղույի, հեղույիր, հեղույաք։

Երկբարբառներ

Գրաբարն ունեցել է երկբարբառներ՝  այ, աւ, եա, եւ, իւ, ոյ, ու, ւո , սակայն ոչ այն արժեքով, ինչպես պատկերացվել է մասնագիտական գրականության մեջ։

Ձայնորդներից երկբարբառների կազմությանը մասնակցել են միայն  յ  և  ւ  հնչյունները։

Երկբարբառների պարզեցման միտումը նկատվել է եվրոպական մի շարք լեզուներում, ինչպես նաև գրաբարի ուշ շրջանում։ Այդ իսկ պատճառով հայերենի երկբարբառները վերածվել են պարզ հնչյունների (աւձ-օձ, իւր-իր, ալեւր-ալյուր, լոյս-լույս, գրեաց-գրեց )։

Ձևաբանություն

Հոլովում

Հիմնական հոդված՝ Գրաբարի հոլովման համակարգը

Գրաբարում հոլովվում են գոյականը, ածականը, դերանունը, թվականը, ինչպես նաև մի քանի դերբայներ։

Գրաբարն ունի վեց հոլով՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, բացառական, գործիական։

Անվանական հոլովում

Գրաբարում անունները հոլովվելիս ստանում են զանազան մասնիկներ՝ հոլովիչներ։ Գրաբարի հոլովիչները հինգն են՝  Ա, Ե, Ի, Ո, ՈՒ ։ Հոլովիչներից բացի՝ հոլովների ձևավորմանը մասնակցում են որոշ հոլովակերտներ։ Եզակի սեռական ու տրական հոլովներում հոլովակերտ մասնիկները՝  ն, ջ, նջ , հանդիպում են սահմանափակ թվով բառերում (օրինակ՝  այր - առն, տէր - տեառն, գիւղ - գեղջ, կին - կնոջ, տիւ - տուընջեան  և այլն), տրականում՝ նաև  ում  (օրինակ՝  հին - հնում, նոր - նորում, աջ - աջում  և այլն)։ Եզակի բացառականում հանդես է գալիս  է  հոլովակերտը, եզակի գործիականում՝  ւ, վ, բ  հոլովակերտները։ Հոգնակի ուղղականում գործածվում է  ք , սեռականում, տրականում ու բացառականում՝  ց , հայցականում՝  ս  հոլովակերտը։ Հոգնակի գործիականում պահպանվում է եզակի գործիականի հոլովակերտը, որին ավելանում է  ք ։

Ներքին և արտաքին հոլովում

Ըստ հոլովիչների տեղադրման՝ բառերը երկու բնույթի փոփոխության են ենթարկվում՝ ներդրական ու վերջադրական։

Արտաքին կամ վերջադրական հոլովման  դեպքում հոլովիչը բառին ավելանում է վերջից՝ առանց խախտելու նրա ամբողջականությունը, օրինակ՝  տիտան - տիտանայ, ծով - ծովու, արքայ - արքայի  և այլն։

Ներքին կամ ներդրական հոլովման  ժամանակ հոլովիչը հանդես է գալիս բառի կազմում՝ դրվելով արմատի, իսկ ածանցավոր բառերի դեպքում՝ ածանցի վերջին բաղաձայնից առաջ։ Օրինակ՝  դուստր - դստեր, աստղ - աստեղ, գագաթն - գագաթան, որդն - որդան  և այլն։

Գրաբարն ունի վեց արտաքին ( Ա, Ի, Ո, Ու, Ի-Ա, Ո-Ա ) ու երեք ներքին ( Ա, Ե, Ի-Ա ) հոլովումներ։

Պարզ և խառը հոլովում

Գրաբարում բառի հոլովմանը կարող են մասնակցել մեկ կամ երկու հոլովիչներ։ Ըստ այդմ՝ առանձնացնում են պարզ և խառը հոլովումներ։

Պարզ հոլովումն  արտահայտվում է մեկ հոլովիչով, որը հանդես է գալիս եզակի ու հոգնակի թվերի բոլոր թեք հոլովներում, օրինակ՝  շարժումն  - եզ. սեռ. -  շարժման , եզ. բաց. -  ի շարժմանէ , եզ. գործ. -  շարժմամբ , հոգն. սեռ. -  շարժմանց , հոգն. բաց. -  ի շարժմանց , հոգն. գործ. -  շարժմամբք  և այլն։

Խառը հոլովման  ժամանակ բառի թեքմանը մասնակցում են երկու հոլովիչներ, որոնցից մեկը հանդես է գալիս եզակի թվի սեռական, տրական ու բացառական հոլովներում, երկրորդը՝ եզակի գործիականում ու հոգնակի թվի բոլոր թեք հոլովներում, օրինակ՝  անձն  - եզ. սեռ. -  անձին , (եզ. բաց. -  յանձնէ ), եզ. գործ. -  անձամբ , հոգն. սեռ. -  անձանց , հոգն. բաց. -  յանձանց , հոգն. գործ. -  անձամբք  և այլն։

Գրաբարն ունի հինգ պարզ ( Ա ( Ա  արտաքին և  Ա  ներքին), Ե, Ի, Ու, Ո ) և երկու խառը ( Ի-Ա ( Ի-Ա  արտաքին և  Ի-Ա  ներքին), Ո-Ա ) հոլովումներ:

Դերանվանական հոլովում

Գրաբարում բայն ունի երեք եղանակ՝ սահմանական, ստորադասական և հրամայական։ Ըստ կազմության՝ գրաբարում բայի ժամանակները երկու խմբի են բաժանվում՝ պարզ և բաղադրյալ։ Պարզ ժամանակները կազմվում են բայահիմքերից, որոնց ավելանում են համապատասխան դիմային վերջավորությունները։ Իսկ բաղադրյալ ժամանակները կազմվում են անցյալ և ապառնի դերբայներով և հետևյալ օժանդակ բայերով՝ եմ, լինիմ։  Սահմանական եղանակի պարզ ժամանակներն են ներկան, անցյալ անկատարը, անցյալ կատարյալը, բաղադրյալ ժամանակներն են վաղակատար-հարակատար ներկան, վաղակատար-հարակատար անցյալը, բաղադրյալ ապառնին, անցյալ ապառնին։ Բայի պարզ ժամանակաձևերը կազմվում են երկու տեսակի հիմքերից՝ ներկայի և անցյալ կատարյալի։ Սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ անկատար ժամանակները կազմվում են ներկայի հիմքից, իսկ անցյալ կատարյալ ժամանակը՝ անցյալ կատարյալի հիմքից։ Բայի անորոշ դերբայի դերբայական մասնիկը հեռացնելու դեպքում կստանանք նրա ներկայի հիմքը։ Հետևաբար ներկայի հիմքն առանց դերբայական մասնիկի անորոշ դերբայն է։ Ներկայի հիմքն իր մեջ ընդգրկում է նաև բայական սոսկածանցները, օրինակ՝  մերձենալ-մերձեն, զարմանալ-զարման, առնուլ-առն  և այլն։ Տվյալ ժամանակի դիմավոր ձևերը ստանալու համար հիմքերին անհրաժեշտ է հավելել համապատասխան խոնարհիչներով վերջավորությունները։

Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ա լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝

Դեմք

Եզակի թիվ

1-ին

Հոգնակի թիվ

-ամ

2-րդ

-ամք

-աս

3-րդ

-այք

-այ

-ան

Նույն վերջավորությունները ծառայում են ինչպես ներգործաձև, այնպես էլ կրավորաձև խոնարհումների համար։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ե լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝

Դեմք

1-ին

Եզակի թիվ

Հոգնակի թիվ

-եմ

2-րդ

-եմք

3-րդ

-ես

-էք

-է

-են

Ե խոնարհման պատկանող բայերը ներկա ժամանակում կարող են ստանալ ինչպես ներգործաձև, այնպես էլ կրավորաձև տիպի վերջավորություններ։ Առաջին տիպի վերջավորություններ ստանում են  ե  խոնարհման բոլոր բայերը, նշանակություն չունի, թե ինչ սեռի են պատկանում։ Երբ ե խոնարհման ներգործական սեռի բայերը փոխում են իրենց սեռը և ստանում են կրավորական սեռի նշանակություն, վերջնավանկի  ե  և  է  ձայնավորները փոխվում են  ի-ի , ինչպես՝  երգեմ-երգիմ, գործեմ-գործիմ  և այլն։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը ի լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝

Դեմք

1-ին

Եզակի թիվ

Հոգնակի թիվ

-իմ

2-րդ

-իմք

3-րդ

-իս

-իք

-ի

-ին

Ի  խոնարհման պատկանող բոլոր բայերը խոնարհվում են կրավորաձև անկախ սեռից, ստանում են վերոհիշյալ վերջավորությունները։ Սահմանական եղանակի ներկա ժամանակի կազմությունը  ու  լծորդության բայերի համար հետևյալն է՝

Դեմք

Եզակի թիվ

1-ին

Հոգնակի թիվ

-ում

2-րդ

-ուս

-ումք

3-րդ

-ուք

-ու

-ուն

Ներգործական սեռի բայերը նույն վերջավորություններով կարող են արտահայտել նաև կրավորական սեռի նշանակություն։ Գրաբարի ներկա ժամանակն իմաստով համապատասխանում է արդի հայերենի սահմանական եղանակի ներկա ժամանակին, օրինակ՝  Սուտ խօսիս դու-Դու սուտ ես խոսում, ասեմ-ասում եմ, իջանեմ-իջնում եմ  և այլն։ Բացի արդի հայերենի ներկա ժամանակին համապատասխանելուց՝ կարող է համապատասխանել նաև արդի հայերենի ըղձական և պայմանական եղանակների ապառնի ժամանակին, օրինակ՝  Յորժամ գրես, կարդայցեմք-Երբ գրես, կկարդանք, գտանեմ-գտնեմ, կգտնեմ, հասանեմ-հասնեմ, կհասնեմ  և այլն։

Սահմանական եղանակի անցյալ անկատար ժամանակի կազմության պատկերը բոլոր չորս լծորդությունների համար հետևյալն է՝

Դեմք

1-ին

Ա

2-րդ

Ե

-այի, -այաք

3-րդ

-այիր, -այիք

-էի, -էիր

Ի

-էի, -էաք

-էիր, -էիք

ՈՒ

-այր, -ային

-ում, -ումք

-էիր, -էիք

-էր, -էին

-ուս, -ուք

-էր, -էին

-ու,-ուն

Ներգործաձև և կրավորաձև առանձին վերջավորություններ չկան, դրանք ընդհանուր են բոլոր սեռերի համար։ Անցյալ անկատար ժամանակն իմաստով նախ և առաջ համապատասխանում է արդի հայերենի սահմանական եղանակի անցյալ անկատարին, օրինակ՝ Կամէին սպանանել զԱրտաշէս արքայ- Կամենում էին սպանել Արտաշես արքային, ջանայի-ջանում էի, մերձենայի-մերձենում էի  և այլն։ Սակայն անցյալ անկատարը կարող է գործածվել նաև պատմական ժամանակի իմաստով։ Սա աշխարհաբար թարգմանվում է անցյալ կատարյալ կամ ներկա ժամանակներով, ինչպես՝ մեռանէի-մեռավ  կամ  մեռնում է, խորհէի-խորհեց  կամ  խորհում է  և այլն։ Դա կարելի է տեսնել նաև հետևյալ նախադասության մեջ՝  Եւ ինքն խաղայր անդէն գնայր յերկիրն Արևելից /Եղիշե/, կարելի է թարգմանել՝ խաղայր-ճանապարհ է ընկնում, գնայր- գնում է։ Անցյալ անկատար ժամանակը կարող է թարգմանվել նաև ըղձական և պայմանական եղանակների անցյալ ժամանակով, օրինակ՝ ողբայր-ողբար, կողբար, գթայիր-գթար, կգթար  և այլն։ Հ. Ավետիսյանը, Ռ. Ղազարյանը բերում են այսպիսի նախադասության օրինակ՝ Նոյնպէս և վիշապն ոչ մի անգամ օձաձև երևէր, և միւս անգամ մարդակերպ /Եզնիկ/-Այսպես էլ վիշապը մի անգամ օձաձև չէր երևա, մի այլ անգամ՝ մարդակերպ ։

Ներկայի և անցյալ անկատարի  մ, ս, յ, մք, յք, ն  վերջավորությունները հնդեվրոպական ծագում ունեն։ Միայն հոգնակի 1-ին և 2-րդ դեմքերի ք-ն հայկական կազմություն է, որը մենք տեսնում ենք նաև հոլովման համակարգում։ Հետագայում սահմանական եղանակի ներկան և անցյալ անկատարը վերածվեցին ըղձական եղանակի ապառնի և անցյալի ապառնի ժամանակների։ Դեռ 5-րդ դարում անցյալ անկատարը շատ դեպքերում կիրառվում էր որպես ըղձական անցյալ։ Այս երևույթը տարածվեց նաև ներկա ժամանակի վրա՝ ավարտին հասնելով 12-րդ դարում։ Նույն շրջանում սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ անկատար ժամանակների համար ստեղծվեց կ ու  եղանակիչը, որը հավելվեց գրաբարյան ներկային և անցյալ անկատարին՝ ստեղծելով, օրինակ,  կու երգեմ, կու երգէի  ձևերը։ Միջին հայերենն ունի հինգ եղանակ՝ ի տարբերություն գրաբարի՝ սահմանական, հրամայական, ըղձական, պայմանական, հարկադրական։  Կոյ, կու, կը, կ´  եղանակիչը միջին հայերենում արտահայտում էր նաև պայմանական եղանակի ապառնի և անցյալի ապառնի ժամանակների իմաստ, ինչը տարածվեց նաև հայերենի բարբառներում։ Հետագայում արևմտյան բարբառախումբը ձևավորեց  պիտի  ձևով ապառնի, իսկ արևելյան բարբառախումբը ստեղծեց  ում -ով դերբայ սահմանական եղանակի համար։ Թեև նշվում է, որ ում-ով ներկա 12-14-րդ դդ. չկա, սակայն կան պահպանված աղբյուրներ, օրինակ՝  Հերացի՝ մաշում լինի, Վ. Արևելցի՝ աղօթք են առնում  /13-րդ դար/։

Սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակը կազմվում է անցյալ կատարյալի հիմքից։ Ըստ կազմության՝ անցյալ կատարյալի հիմքը լինում է պարզ կամ արմատական և բաղադրյալ կամ ցոյական։ Հայերենի անցյալ կատարյալի հիմքը և´ պահպանել է հնդեվրոպական լեզուներում այդ հիմքին բնորոշ գծեր, և´ հեռացել նրանցից։ Ստեղծվել է հետաքրքիր իրավիճակ, ինչի արդյունքում դժվար է նմանություն տեսնել նրանց միջև։ Հնդեվրոպական լեզուների անցյալի հիմքի հատկությունները պահպանվել են պարզ կամ արմատական հիմքերի մեջ՝  թողուլ-թող, հատանել-հատ  և այլն, իսկ բաղադրյալ հիմքերը տարբերվում են հնդեվրոպական լեզուների բայերի անցյալի հիմքից, լինում են ցոյական կամ  ի  բաղադրիչ ունեցող՝ կարդալ-կարդաց, զարթնուլ-զարթի  և այլն։ Եթե պարզ կամ արմատական հիմքը համընկնում է բայարմատին, ապա բաղադրյալ կամ ցոյական հիմքը կարող է կազմված լինել բայարմատից և աց ածանցից /ա լծորդության պարզ և ան ածանցավոր բայեր/, բայարմատից և եաց ածանցից /ե լծորդության պարզ և բազմապատկական, ի լծորդության պարզ և ա լծորդության են ածանցավոր բայեր/, բայարմատից կամ կատարյալի ցոյական հիմքից և ոյց ածանցից /պատճառական բայեր/։ Ինչպես լեզվի վերաբերյալ շատ հարցերում, այնպես էլ այս դեպքում կան բացառություններ։ Անցյալ կատարյալի հիմքից կազմվող ժամանակներում բայերը խոնարհվում են երեք տեսակի վերջավորություններով՝ ներգործաձև, կրավորաձև և խառը։ Հետևաբար բայն ունի երեք տիպի խոնարհում։ Յուրաքանչյուր խոնարհման համար առանձնացվում են բայերի համապատասխան խմբեր։

Անցյալ կատարյալի հիմքից կազմվող ժամանակներում բայերը խոնարհվում են երեք տեսակի վերջավորություններով՝ ներգործաձև, կրավորաձև և խառը։ Հետևաբար բայն ունի երեք տիպի խոնարհում։ Յուրաքանչյուր խոնարհման համար առանձնացվում են բայերի համապատասխան խմբեր։ Ստորև ներկայացնում ենք սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակի կազմության պատկերը՝

Դեմք

1-ին

Ներգործաձև

-ի, -աք

2-րդ

Կրավորաձև

Խառը

-այ, -աք

-եր,-էք /իք/

3-րդ

-եայ, -եաք

-, -ին

-ար,-այք/-արուք

-եար,-եայք

-ան

-եաւ,-եան

Երբ անցյալ կատարյալի հիմքին ավելանում են վերջավորությունները, հիմքի վանկի շեշտը տեղափոխվում է վերջավորության ձայնավորի վրա, որի արդյունքում կատարյալի հիմքի վերջին վանկի ձայնավորը կամ երկբարբառը հնչյունափոխության է ենթարկվում, ինչպես՝  գրեաց+ի=գրեցի, մուտ+ի=մտի  և այլն։ Գրաբարի սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալ ժամանակն իմաստով համապատասխանում է արդի հայերենի անցյալ կատարյալին, հետևաբար թարգմանվում է համապատասխան ժամանակաձևով, ինչպես՝  հեռացայ-հեռացա, նայեցար-նայեցիր, զարթեան-զարթնեցին  և այլն։

Գրաբարով ստեղծված 5-րդ դարի նշանավոր երկերը

5-րդ դարի գրականությամբ վավերացվեց հայ պետականության ավելի քան վեց հարյուր տարվա ընթացքում հղկված հայերենը, որը կատարելագործվելով՝ դարեր շարունակ օգտագործվեց որպես համաժողովրդական լեզու, որով գրվեցին պատմական, փիլիսոփայական, գիտական, գեղարվեստական բազմաթիվ երկեր։ Այն լեզուն, որը գրավոր դարձավ 5-րդ դարում, հետագայում կոչվեց  գրաբար ։

5-րդ դարի հայ գրականության ամենանշանավոր դեմքերն են եղել Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը ու նրանց առաջին աշակերտները՝ Եզնիկ Կողբացին ու Կորյունը։ Նրանց երկերով է սկզբնավորվում հայ դպրությունը։

Սահակ Պարթևի անունով պահպանված են գլխավորապես կանոնական գործեր, որոնց մեջ շարադրված է եկեղեցու պաշտոնյաների պարտականությունները։ Սահակ Պարթևի անունով մնացել են նաև երկու թղթեր և մի քանի երգեր։

Մեսրոպ Մաշտոցի երկերից պահպանված է ճառերի մի ժողովածու՝  «Յաճախապատում ճառք»  վերնագրով, որը վերագրվել է Գրիգոր Լուսավորիչին։ Այս ժողովածուից բացի, Մեսրոպ Մաշտոցի անունով մնում են նաև մի շարք հոգևոր երգեր։

Եզնիկ Կողբացին 5-րդ դարի ամենանշանավոր մատենագիրներից է։ Նրա անունով մեզ է հասել  «Եղծ աղանդոց»  նշանավոր երկը, որի մեջ հեղինակը հենվելով Աստվածաշնչի և կուռ տրամաբանության վրա հերքում է ժամանակի աղանդները։

Կորյունի անունով մեզ հասել է  «Վարք Մաշտոցի»  աշխատությունը, որը գրված է 5-րդ դարի քառասունական թվականներին։ Դա պատմական մեծ արժեք ունեցող երկ է, որի մեջ ներկայացված են գրերի ստեղծման հանգամանքները։

5-րդ դարի հայ գրականության մեջ բացառիկ նշանակություն ունեն նաև պատմական մի շարք այլ գործեր։ Այդ երկերից ժամանակագրական առումով առաջինը համարվում է Ագաթանգեղոսի  «Պատմութիւն Հայոց»  աշխատությունը, որը բաղկացած է երեք մասից։

Հայ ժողովրդի ամբողջական պատմություն գրելու փորձ արել է Փավստոս Բուզանդը։ Նրա Պատմությունը բաժանվում է դպրությունների, որոնցից մեզ հասել են Գ-Զ դպրությունները։ Բուզանդի  «Պատմութիւն Հայոց»  գրքի մեզ հասած հատվածները ընդգրկում են մոտ հիսուն տարվա պատմություն՝ 4-րդ դարի երեսնական թվականներից մինչև ութսունական թվականները։

5-րդ դարի հայ ամենաականավոր պատմագիրը եղել է Մովսես Խորենացին, որը մեծ համարում է ունեցել ինչպես հայ, այնպես էլ հարևան երկրների պատմագիրների մեջ։ Նրա անունով մեզ հասել են մի շարք երկեր, որոնց մեջ ամենանշանավորը «Պատմութիւն Հայոց» գիրքն է, որն իր գիտականությամբ, կուռ կառուցվածքով և քաղաքական նպատակասլացությամբ շատ բարձր է և չի կարելի համեմատել միջնադարի մյուս պատմագիրների երկերի հետ։ Մովսես Խորենացին իր Պատմությունը գրում է Սահակ Բագրատունու հանձնարարությամբ։ Խորենացին գրավոր աղբյուրներ օգտագործելու հետ միասին մեծ չափով օգտվել է նար ժողովրդական բանահյուսությունից։ Պատմության մեջ շարադրված է հայ ժողովրդի պատմությունը՝ իր կազմավորման ժամանակաշրջանից մինչև Արշակունիների թագավորության անկումը։ Հայ պատմագրության ամենապայծառ դեմքերից է եղել Եղիշեն, որի անունով մեզ հասել են մի շարք աշխատություններ, որոնց մեջ ամենարժեքավորը «Պատմութիւն Վարդանանց» գիրքն է, որը իր մի շարք դրական հատկություններով կարելի է համեմատել Մովսես Խորենացու Պատմության հետ։ 5-րդ դարի հայ պատմիչների վերջին ներկայացուցիչը եղել է Ղազար Փարպեցին, որից մեզ են հասել թղթեր և Պատմութիւն Հայոց աշխատությունը։ 5-րդ դարի գրականությունը հարուստ է նաև թարգմանական գործերով. Սահակ Պարթևը, Մեսրոպ Մաշտոցը, նրանց ավագ աշակերտները՝ Հովնան Եկեղյացին, Հովսեփ Պաղնացին, Եզնիկ Կողբացին, Կորյունը, Մուշեն, Աբրահամ Խոստովանողը կամ Զենեկացին և այլք, որոնց մասին տեղեկություններ չկան, թարգմանական մեծ աշխատանք են ծավալել։

Միջին հայերեն

Միջին հայերենը  (12-17-րդ դարեր) զարգացման երկու ենթաշրջան է անցել՝

• վաղ միջին կամ կիլիկյան նորմավորման շրջան  (12-14-րդ դարեր),
• ուշ միջին կամ աշխարհաբարեցման ենթաշրջան  (15-16-րդ դարեր)։

Միջին հայերենը ոչ միայն այդ ժամանակաշրջանի գրական լեզուն է, այլև ժողովրդի խոսակցական լեզուն։ Իբրև գրական լեզու՝ միջին հայերենը նորմավորված չի եղել, չի ունեցել կայունացած որոշակի նորմա և հանդես է եկել գրական տարբերակներով։ Այդ դարերում Հայաստանում ու հայկական գաղթօջախներում գործում էին միջին հայերենի մի քանի տարբերակներ, որոնցից մեկն էլ կիլիկյան հայերենն էր՝ Կիլիկիայի հայկական պետականության պաշտոնական լեզուն։ Կիլիկիայի հայկական թագավորության վերացումը (16-րդ դար), ըստ երևույթին, սկիզբ դարձավ միջին հայերենի անկման և աշխարհաբարի՝ հայերենի նոր որակի ձևավորման։

Նոր հայերեն

Նոր հայերենը կամ աշխարհաբարը  (17-րդ դարից մինչ մեր օրերը) զարգացման երեք ենթաշրջան է անցել՝

• վաղ աշխարհաբար  (17-րդ դարից մինչ 19-րդ դարի կեսերը),
• ուշ միջին կամ երկճյուղ աշխարհաբարի ձևավորման ենթաշրջան (19-րդ դարի կեսերից մինչ 1920 թվականը),
• ժամանակակից հայերեն  (1920 թվականից մինչ մեր օրերը)։

Աշխարհաբարի մասին առաջին վկայությունները կամ նմուշները սկսվում են 14-րդ դարից։ Աշխարհաբարի հնագույն նմուշ է համարվում Բջնիի 1358 թվականի արձանագրությունը։ Սակայն աշխարհաբարի կազմավորման շրջան է համարվում 17-րդ դարը, երբ արդեն այդ լեզվով ստեղծվում են տարբեր բնույթի և նշանակության գրավոր այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Զաքարիա Ագուլեցու «Ուղեգրությունը», «Արհեստ համարողութեան», «Արհեստ թուական է սայ», Ղ. Վանանդեցու «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թուոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» թվաբանական-վաճառականական ձեռագրերը, Կ. Ջուղայեցու թվաբանական-հաշվապահական խնդրագիրքը և այլն։

Իր կազմավորման առաջին փուլում աշխարհաբարը միասնական է եղել և՛ արևելահայության, և՛ արևմտահայության համար։ Անցնելով մեկդարյա ձևավորման շրջան, 18-րդ դարից սկսած, միասնական աշխարհաբարը  Ում  և  Կը  ճյուղերի բարբառների ազդեցությամբ երկփեղկվում է արևելահայ ու արևմտահայ տարբերակների։

Նոր հայերենը կամ աշխարհաբարը  (17-րդ դարից մինչ մեր օրերը) զարգացման երեք ենթաշրջան է անցել՝

• վաղ աշխարհաբար  (17-րդ դարից մինչ 19-րդ դարի կեսերը),
• ուշ միջին կամ երկճյուղ աշխարհաբարի ձևավորման ենթաշրջան (19-րդ դարի կեսերից մինչ 1920 թվականը),
• ժամանակակից հայերեն  (1920 թվականից մինչ մեր օրերը)։

Աշխարհաբարի մասին առաջին վկայությունները կամ նմուշները սկսվում են 14-րդ դարից։ Աշխարհաբարի հնագույն նմուշ է համարվում Բջնիի 1358 թվականի արձանագրությունը։ Սակայն աշխարհաբարի կազմավորման շրջան է համարվում 17-րդ դարը, երբ արդեն այդ լեզվով ստեղծվում են տարբեր բնույթի և նշանակության գրավոր այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Զաքարիա Ագուլեցու «Ուղեգրությունը», «Արհեստ համարողութեան», «Արհեստ թուական է սայ», Ղ. Վանանդեցու «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թուոյ և դրամից բոլոր աշխարհի» թվաբանական-վաճառականական ձեռագրերը, Կ. Ջուղայեցու թվաբանական-հաշվապահական խնդրագիրքը և այլն։

Իր կազմավորման առաջին փուլում աշխարհաբարը միասնական է եղել և՛ արևելահայության, և՛ արևմտահայության համար։ Անցնելով մեկդարյա ձևավորման շրջան, 18-րդ դարից սկսած, միասնական աշխարհաբարը  Ում  և  Կը  ճյուղերի բարբառների ազդեցությամբ երկփեղկվում է արևելահայ ու արևմտահայ տարբերակների։

Հայերենի զարգացման պատմության շրջանաբաժանման հարցով առաջինն զբաղվել են Մխիթարյան միաբանները։ Նրանք առանձնացրել են հետևյալ փուլերը`

• հին մատենագրության շրջան ,
• միջին մատենագրության շրջան ,
• աշխարհաբար մատենագրության շրջան ։

Մխիթարյան միաբաններից Արսեն Բագրատունու կարծիքով գրաբարը աստիճանական անկում է ապրել։ 4-6-րդ դարերը համարում է «ոսկեդար», 7-12-րդ դարերը՝ «արծաթե դար», 13-րդ դարը՝ «պղնձի դար», իսկ հաջորդ դարերը՝ «երկաթի, խեցու և վատթարագույն և այլն»։

Արսեն Այտընյանը 5-7-րդ դարերը համարում է գրաբարի, 7-14-րդ դարերը միջին հայերենի, իսկ 14-րդ դարից հետոն՝ աշխարհաբարի շրջան, քանզի աշխարհաբարին հատուկ լեզվական երևույթները սկսել են հանդես գալ արդեն 14-րդ դարում։ Այնինչ Հր. Աճառյանը պնդում է, թե լեզվի զարգացման նոր շրջանի մասին խոսել կարելի է միայն այն դեպքում, երբ նոր լեզվական տարրերը կատարյալ հաղթանակ տանեն հնի նկատմամբ։ Ըստ այդմ էլ Հ. Աճառյանը կատարել է հետևյալ շրջանաբաժանումը՝ գրաբար (5-11-րդ դարեր), միջին հայերեն (11-17-րդ դարեր), աշխարհաբար (17-րդ դարից մինչ մեր օրերը)։

Գուրգեն Սևակը շրջանաբաժանման է ենթարկել հայերենի զարգացման նոր շրջանը՝

• աշխարհաբարի կազմավորման շրջան (1601-1801 թվականներ),
• աշխարհաբարի ձևավորման կամ լուսավորական շրջան (1801 թվականից մինչ 1870-ական թվականները), որն էլ իր հերթին բաժանվում է երկու ենթափուլերի՝ նախահյուսիսափայլյան շրջան և հյուսիսափայլյան շրջան։
• աշխարհաբարի ժողովրդայնացման շրջան (19-րդ դարի կեսերից մինչ Հայաստանի խորհրդայնացումը),
• հայոց լեզվի խորհրդայնացման շրջան։

Գ. Ջահուկյանը հայերենի պատմության աշխարհաբարի շրջանը բաժանում է երեք ենթաշրջանների՝

• աշխարհաբարի կազմավորման կամ ձևավորման շրջան (17-րդ դարի սկզբից մինչ 19-րդ դարի կեսերը),
• երկճյուղ աշխարհաբարի շրջան (19-րդ դարի կեսերից մինչ Հայաստանի խորհրդայնացումը),
• աշխարհաբարի սովետական կամ համազգային շրջան։

Ասույթներ Հայոց Լեզվի Մասին

Հայոց լեզուն տունն է հայուն…

Մուշեղ Իշխան

Լեզուն ազգային դրոշն է: Ազգն ինքնըստինքյան ազգ չէ, եթե չունի լեզու, ազգը չի կորչի, եթե նրա լեզուն պատշաճավոր ճոխանա, արմատանա հոգու և սրտի մեջ:

Միքայել Նալբանդյան

Մեր լեզուն բարձր լեռներից և խորունկ ձորերից ծնված լեզու է՝ բարձունքների ու խորությունների լեզու:

Ավետիք Իսահակյան

Մայրենիզ լեզվի բառերը մենք զգում ենք, ապրում, իսկ օտար լեզուները հասկանում, սովորում և հիշում ենք:

Ավետիք Իսահակյան

Իր մայրենի լեզուն վատ իմացողը կես մարդ է, չիմացողը՝ թշվառ, ծառից ընկած մի տերև, որ տատանվում է ամեն մի պատահակալն քամուց:

Ստեփան Զորյան

Մեր լեզուն միայն մեզ չի պատկանում, այլև աշխարհին, նա միայն մեր սրբությունը չէ, այլ մասունքը հանուր մարդկության:

Պարույր Սևակ

Լեզվի մահն արագացնում է ժողովուրդների հոգևոր մահը:

Գարեգին Նժդեհ

Մեր մայրենի լեզուն ազգային վարձն է, ազգային պարտեզի վարդն է: Առանց նրա մենք չունենք հրապույր, առանց մայրենի լեզվի մենք համարյա մահացած ենք:

Սիրանուշ

Սկսել և շարունակում եմ հայոց լեզվի ուսումնասիրությունը: Սա հարուստ լեզու է, և լիովին փոխհատուցվում են սովորողի չարչարանքները:

Ջորջ Բայրոն

Անգլիացի բանաստեղծ

Հայոց այբուբենը մի գլուխգործոց է, որ պահպանվում է մինչև այսօր առանց փոփոխություն կրելու: Այդ լեզվի ճկունությունն ու ճոխությունը ուժ են եղել այդ ժողովրդի համար:

Անտուան Մեյե

Ֆրանսիացի լեզվաբան

Ձեր հնամենի լեզուն ես չգիտեմ, բայց սիրում եմ այդ լեզուն: Դրա մեջ Արևելքն եմ զգում, դարերն եմ նշմարում այնտեղ,  տեսնում եմ անցյալի խորհրդավոր նշույլի շողարձակումը: Ինձ համար պարծանք է հայերեն թարգմանվելը:

Վիկտոր Հյուգո

Ֆրանսիացի գրող

Ես երջանիկ էի հայերեն խոսքի կարկաչյունով և ճարճատյունով: Ես լսում էի օտար խոսքը և հմայվում էի նրանով: իսկապես, կոշտի, շիկացածի և զարմանալիորեն փափուկի, քնքուշի ինչպիսի զուգադրում: Ինչպես կոշտ, այրված հողը և հյութալի պտուղը, որը հասունանում է նրա վրա:

Անդրեյ Բիտով

Ռուս գրող