Иратты культура.(Культура осетин)

Ираетты истори.

Ирæттæ сты рагон скифты, сæрмæтты æмæ аланты байзæттæгтæ. Фæлæ, зындгон ахуыргæндтæ куыд фыссынц, афтæмæй бынæттон кавказаг адæмы тугæй дæр ирæттæм фæхæццæ ис дзæвгар. Ныртæккæ ирон адæмæн (сæхи рагæй дæр хонынц «Ир») сæ фылдæр цæрынц Кавказы хæхты сæйраг рагъы Цæгат æмæ Хуссар фæрсты. Уыцы зæххытæн сæ иу хай ахсы Цæгат Ирыстоны Республикæ – Алания ( 8 мин квадратон километыры бæрц, сæйраг сахар – Дзæуджыхъæу / Владикавказ), кæцы ис Уæрæсейы паддзахады дæлбар. Иннæ хай та ахсы Хуссар Ирыстоны Республикæ (3,4 мин квадратон километыры, сæйраг сахар - Чъреба / Цхинвал). Кæд паддзахадон æмæ административон æгъдауæй Ирыстон дыууæ дихы у, уæддæр адæм сты иу, иу æвзаг æмæ иухуызон æгъдауимæ. Дихгонд та æрцыдысты Уæрæсейы æмæ Гуырдзыйы хицауады уынаффæмæ гæсгæ 1922 азы. Ирон адæмæн сæхи ничи бафарста, афтæмæй.  

Ныртæккæ дунейы мидæг ирæтты нымæц хæцæ кæны 680-700 мин адæймагмæ. Уыдонæй (æнæбæлвырдгонд нымæцмæ гæсгæ) цæры: 

Цæгат Ирыстоны – 420-440 мин адæймаджы 

Хуссар Ирыстоны – 70 мин адæймаджы 

Уæрæсейы иннæ рæтты – 60-80 мин адæймаджы 

Гуырдзыстоны – 50-60 мин адæймаджы 

Турчы æмæ Сирийы – 12-15 мин адæймаджы 

Европа, Амырык æмæ Австралийы – 13-16 мин адæймаджы 

  Ирыстонæн ис иумæйаг арæнтæ Мæхъæлы Республикæимæ – хурскæсæны 'рдыгæй, Цæцæны Республикæимæ – цæгат-хурскæсæны 'рдыгæй, Кæсæг-Балхъары Республикæимæ – цæгат-хурныгуылæны 'рдыгæй, Гуырдзыстонимæ – хуссары 'рдыгæй æмæ Стъараполы зæххытимæ – цæгаты 'рдыгæй.  

Хъæздыг æмæ рæсугъд у Ирыстоны æрдз. Ис дзы тыгъд быдыртæ, дидинджын хохрæбынтæ, Европæйы тæккæ бæрзонддæр Кавказы хæхты æнусон цъититæй æхгæд рæгътæ, арф кæмттæ æмæ цæрдæг сыгъдæг дæттае.

  Иры адæмæн, сæ культурæ æмæ се'взæгæн æмбал кæй нæй, уый фæдыл сæм рагæй-æрæгмæ сæ хъус тынг дарттой дунейы æмæ Уæрæсейы зындгонд ахуыргæндтæ: В.Миллер, А.Шегрен, Ю.Клапрот, Вернадский, Дюмезиль, Бахрах, Сулимирский, Литлтон ама анд.

Ирон аивад æмæ культурæйы минæвæрттæй Уæрæсейы æмæ дунейы мидæг дардыл айхъуысты Санкт-Петербурджы Мариински театыры разамонæг Гергиты Валери, фыццаг сылгоймаг-джирижер Дудараты Вероникайы, Маскуый Большой Тетыры балеты сгуыхт кафæг Адырхаты Светланайы нæмттæ. Зындгонд цирчы бæхылбадджытæ, Хъантемыраты Алыбег, йæ кæстæртæ æмæ йæ фæдонтæ æгас дунейыл æрзылдысты адæмы сæ дæсныйадæй цымыдисы æфтаугæйæ. Удонимæ, театр æмæ кинойы цæхæркалгæ сталытæ дæр: Советон Цæдисы адæмон артисттæ Тæбæхсæуты Валодя, Саламты Къола, Уæраæсейы æмæ Гуырдзыстоны адæмон артисттæ Хъæрджынты Варя, Сланты Къола, Балаты Валодя, Бекуызарты Орзета, Гаглойты Зина, Цхуырбаты Барис æмæ бирæ æндæртæ.

Аланты фæдонтæ тох æмæ ерысы хъомыл кодтой сæ фæсивæды кæддæриддæр. Æмæ уыцы миниуæг нырыккон ирон адæмыл тынгдæр зыны сæ спортивон сгуыхтыты. Дунейыл айхъуыстысты ирон хъæбысйхæцджыты, уæзтæ исджыты, армæй хæцджыты, гимнастты, футболæй хъазджыты нæмттæ. Ирон адæмы минæвæрттæй 12 систы Олимпаг чемпионтæ, дыууисæдзæй фылдæр та – дунейы чемпионтæ. Цыппар ирон хъæбысæйхæцæджы: Андиаты Сослан, Хæдарцаты Махарбег, Фадзайты Арсен æмæ Таймазты Артур, Олимпиаг Хъæзтытæ рамбылттой дыгай хæттытæ.  

2004 азы Афины Олимпиадайы ирæтты къухы бафтыдис цыппар сыгъзæрин, дыууæ æвзист æмæ дыууæ бронза майданы. 2008 азы Пекины та - æмткæй 9 майданы. Ахæм сгуыхтдзинад спорты мидæг дунейы иннæ чысыл адæмтæй никæйы къухы бафтыдис æмæ рæхджы нæ бафтдзæн. Ирæтты нымæц бæрцæй 700 минæй фылдæр кæй нæу, уый зæрдыл даргæйæ, сæ спорты сгуыхтдзинæдтæ Гинессы рекодтæм бахæссыны аггаг сты бæлвырд.  

  Нырыккон Ирыстон æдæрсгæйæ размæ цæуы иу æнтыстæй иннæмæ æмæ райдзаст цæстæнгасæй кæсы йæ фидæнмæ. Хуыцау нын сабыр цард æмæ фарн балæвар кæнæд.  

Ирон адаеймаджы дингаенынад

Единобожие (монотеизм)

Единый Бог (Хуыцау) «Великий (Стыр)» «Единочтимого (Иунаг Цытджын)»

Ирон адаеймаджы дингаенынад

Единобожие (монотеизм)

Единый Бог (Хуыцау) «Великий (Стыр)» «Единочтимого (Иунаг Цытджын)»

Ирон мифологийы налгоймаегтыл(сылгоймаегтае йын йае ном дзургае дар нае фаекаенынц,хонынц аей Лагты дзуар)Стыр Хуыцауы фаста Уастырджи ахсы дыккаг бынат ирон динон дунеаембарынады.Цары уаеларвы.Ирон адаемы минаевар Хуыцаума.У раестаг заед,маегуырты аемае раестдзинадыл тохгаенаег.

Уастырджи

Фандаггонты аемае налгоймагты бардуаг

Уастырджи ирон адаемаен у Хуыцамае минаевар заххон адаемаей

Уацилла-хоры аемае аервнаерды бардуаг

Фаелваерайы баераегбон ваеййы уалдзаеджы каерон. Фаелваера нае фосдараег фыдаелтаем стыр кадджын заед.

Фалваера-стурвосы,баехты,фысвосы,

саегьты бардуаг

Виктор Цаллагты. «АЕфсати.»

Аефсати-тугдзых чи нау,уыцы сырдты аемае уыдоныл цуан каеныны бардуаг.Аефсатийы бадаен у,хаехты баерзонддаер Адайы хох.Аефсатийы цаераен бынат у мусонг.

Сафа- ирон мифологийы артдзаесты,къонайы раехысы,цыргъаджы аемае бинонты царды заед.Нае фыдаелтаем аеппаеты кадджындаер заедтаей иу.Уый хъахъхъаены ирон артдзаесты зынг,бинонты фарн,цыргъаг,кардаей,фаераетаей сты иууылдаер йае къухы.Алы бинонтае даер саехи фаедзаехстой Сафайыл.

Сафа стыр бынат ахсы Нарты кадджыты дар.Цытджындар задтае каем аераембырд ваеййынц ,уым ваеййы Сафа дар.

Мады- Майраем –ирон мифологийы мадаелты,цот

каеныны аемае цотыл аудаег сылгоймаг бардуаг.

Мады-Майраемы куваендон Цаегат Ирыстоны

Барастыр -Маердтыбаесты хицау.Уаелаеуыл цыдаериддар ис

Уыимае удаегас адаем даер,уыдон сты Стыр Хуыцауы фаерцы.чи амаелы уыдон та бахауынц Маердтыбаестаем,

Барастыры даелбазырмае.

Тхосты Дзуар. Цымытийы хъау Куырдтаты комы 

Цъаейы хъау «Реком»ы куваендон

• Ирыстоны заххыл ис андар адаемы хаеттыты дингаенаен бынаеттае даер...

Ирон адаем сае цаераен бынаетта араестой цаемаей са бон уыдаид сахи бахъахъхъаенын аттагон знаегтаей.АЕнаемаенг хъуамае уыдаид дон са цаераен бынаеттаем хаестаег..

Хаедзаерттае араезт уыдысты хохаг дураей,иу каенае дыууае уаеладзыгонтае,тъаепаенсартае.

Иуай иу каемтты,хъаед бирае каем зад,уым араезт цыд хъаедын хаедзаерттае.

«Хаедзар» аемае «Уат» ирон адамы саейрагдаер, аенаемаенгдар чи хъуамае уыдаид ирон хаедзары,уыцы

бынаеттае бынаеттае.

Помещение для гостей

Спальня, очаг

хлев

Разрез дома –крепости с жилой башней. Селение Хуссар-Ламардон

Хаедзар хуыдтой стырдаер уат,каецыран уыд къонайы раехыс.Дих кодта дыууае дихы-сылгоймаегты аемае наелгоймаегты бынаеттае.Хаедзары иу аераембырд сты бинонтае,фаелае дзы алкаемаен даер уыд йаехи саермагонд бынат,йае кармае гаесгае.

. Мамысонгомы хъау Лисырийы цаергае маесгуытае.

(«гæнах») – араезт уыд аертае каенае цыппар уаеладзыгаей. Аеппаеты бинаг уаеладзыджы са фосы бынаеттае,дыккаг уаеладзыджы «уазаегдон»,аертыккаг аемае цыппаераем уаеладзгыта «къаебиц»

Крупные феодалы жили в замках-крепостях. Такой замок (по-осетински «галуан») обычно господствовал над окружающей местностью, возвышаясь на неприступной скале. Галуан состоял из боевой башни, жилых и хозяйственных построек, обнесенных высокой каменной стеной.

Галуан- хъаеу Ханаз Дыгургомы.

Хаедзары дзаумаеттае араезт цыдысты даесныдаер аермдаесныты фаерцы. Саейрагдаер аемае аенаемаенгдаер хаедзары дзаума «фынг» (тымбыл стъол аертае къахимае), хъаедын бандаеттае, хуыссаентае, аерхуы аемае аелыгаей конд хаедзары дзаумаеттае, «гогон» –дон хассан дзаума барзонд хъуыримае.

Ирон найион уаелаедараес.

Ирыстоны XV-XVIII аенусты.

Хистаераен кад каенын аемае аегъдау даеттын ирон адаеймаджы хаес.

Сылгоймагаен аргъ каенын.

Ирон адам сылгоймагаен кодтой уаелдай кад.Наелгоймаегтае иу сыстадысты сае раезты иу сылгоймаг куы фаецаейцыд уаед.Сылгоймаг йае каелмаерзаены фаерцы фидауын кодта тудджынты даер.

Ирон адаемы хуыздар аегъдау-уазаег хынцын.

Адаемон сфаелдыстад.

Зилахары фазма иу аераембырд сты алы камтты минаеваерттае цаемаей сбаераег кодтаиккой хуыздар кадаеггаенаег,зараеггаенаег.

Нарты кадджыты таураегъты даесныдатры.

Уалдай бынат уыд ирон кафты даснытан.Ирон кафты аеваерд арцыд нае аегъдау,аефсарм.

«Даже если бы осетины создали только один танец "Симд", они были бы великой нацией»

народный поэт Кабардино-Балкарии Кайсым Кулиев

«Только по одному этому танцевальному шедевру ["Симд"], можно определить высокую культуру народа, которому этот танцевальный праздник принадлежит»

Серж Лифарь великий французский балетмейстер.

Нае хорз каестаер!

Кæд дæхи ирон хоныс, уæд дæ зæрдыл дар, нæ адæмы фидæн дæуæй аразгæ кæй у, йæ хъысмæт дæу къухты кæй ис!  

Дæ адæм дыл æвæрынц стыр хæс, æмæ сæ ма фæсай, гадзрахатæй сыл ма рацу, ма бафæзм чъизи æмæ æгъдаухалæг æвзæрты! 

  Нæ рагфыдæлтæ нын нæ ныууагътой дурæй амад фидæрттæ, стыр сахартæ æмæ бирæ зæххытæ, фæлæ нын уыдоны ныхмæ ныууагътой стырдæр хæзнатæ: сæ миддунейы арф философи, сæ æвидийгæ культурæ, сæ диссаджы уæздандзинад æмæ аланты æвзаг.  

Незамантæй нырмæ нæ ирон царды бындур уыдысты Ирон Æгъдау æмæ Адæмы Фарн. Æнæ уыдонæй ирондзинадæн уæвæн нæй, нæй йын фидæн. Æнæ уыдонæй ирон адæм æнæмæнг цæуынц сæфтмæ.  

Сæфтмæ нæ абон тæрынц, æнæуаг ныхас æмæ æнæгъдау митæ худинаг кæмæ нал кæсынц, ахæмтæ. Уыдон барвæндонæй, кæнæ та æнæрхъуыдыйæ, халынц ирон адæмæн сæ рæбинаг цæджындз – нæ фыдæлтыккон царды æгъдау.  

  Бæрзонд бынæттæ, бирæ мулк, цæстмæ митæ, æдзæстуарзондзинад лæггæнæг систы, кæмæндæр та - æгъдаубарæн.  

Нае домбай фаесиваед!

Сымах стут н æ фид æ н, н æ з æ рд æ дар æ н æ м æ н æ цардараз æ г! 

М æ бауадзут фесафын н æ фыд æ лты æ г æ рон х æ знат æ: Ирон Æ взаг, Ирон Æ гъдау æ м æ Фарн!  

Макуы ац æ ут æ н æ гъдаудзинады ф æ ндагыл!  

Фидар х æ цут н æ ад æ мы фыд æ лтыккон уид æ гтыл, бафсадут с æ у æ л æ гдзинад, у æ цыргъзонд æ м æ у æ х æ рз æ гъдау æ й, у æ ныфс, у æ хъаруй æ, н æ ирон ад æ мм æ у æ æ г æ рон уарзондзинад æ й!  

Æ м æ уын у æ ф æ рнджын ф æ ндагыл Дуне Сф æ лдис æ г Иун æ г Кадджын Стыр Хуыцау æ ххуысг æ н æ г у æ д! 

.