Ирон литературайы урок Калоты Хазби

22 урок

Бакæс прозæйæ фыст æмдзæвгæ «Хорзæй баззай, Ир»

Æз цæуын… Цæуын, æмæ, чи зоны, фæстаджы балцы… Гъей, цæй даргъ у, цæй алыхуызон у мæ фæндаг! Хорзæй баззай, мæ райгуырæн Ир!.. Уарзын дæ… Уарзын дæ æмæ курын, ма мæ ферох кæн. Ницы дын радтон хорзæй, нæ уыд рæстæг… Ехх! Фæлæ мæ бон уыд уарзын, бауромæн кæмæн нæй, ахæм уарзондзинадæй.

О цас уарзын!..

Бабын уа, мах чи фæхицæн кодта, нæ цард нын чи сызмæста, уый бын бауа!

Цавæр фæндтæ уыд мæ сæры, цæмæты бæллыдтæн!.. Гъей, бæллиццаг цард!..

Æгъгъæд , æнкъарддзинад! Схæц – ма дæхиуыл, мæ хорз æмбал, дæ цæстысыгтæ куы руагътай! Цæй тыххæй, уæд?.. Æви дæм кæуинаг кæсы мæ хъысмæт?..

Нæ, рæдийыс… Бауром сæ. Æз нæ уарзын цæстысыгтæ, ма сæ хардз кæн, æвгъау сты… Бахуд фæлтау, бахуд дæ мидбылты æмæ мын мæ цæстытæм кæс. Æз нæ фефсæрмы уыдзынæн… Кæнæ та райс дæ фæндыр, фæндарасты цагъд мын æркæн. Уадз æмæ мæ зæрдæ мауал цæуа мæ риуы, рæдува йæхи æддæмæ, уадз æмæ æхсида мæ туг дæ цагъдмæ!..

Ехх, цы бауромдзæн мæн!

Бауырнæд дæ, ды мæ Батрадзы ныфс бауадздзынæ, мæ тыхæн кæрон нал уыдзæн, ацахсдзынæн мæ уаддымд æфсургъы барц, нынтъухдзынæн æм мæхи æмæ тымыгъау уайдзынæн мæ дард фæндагыл. Циу тугкалæн хæст мæнæн? Æз ахæсдзынæн дæ цагъды аив мыртæ мæ риуы, лæбурдзынæн фыранкау, никæцы тых басæтдзæн мæн. Уырны мæ, иу бон дæм кæй фæзындзынæн, иу бон дын æнæнхъæлæджы дæ рудзынг кæй бахойдзынæнæн , уый.

Æнхъæлмæ кæс… Ма ферох кæн!..

Бакæс фыссæджы тыххæй мысинæгтæ

1939 азы хурджын сойвӕззӕг. Хӕрдгӕ ӕндӕхтӕй уади зӕхмӕ арвы хъарм. Фӕндӕгтӕ бӕлӕсты хус сыфтӕртӕй сыр-сыр кодтой. Хурбонтӕ халӕй ивтой кӕрӕдзи. Адӕймагмӕ афтӕ касти, цыма сын кӕрон нӕ уыдзӕни.

Педагогон институт. Ирон литературӕйы хайады 2-ӕм курс. Ахуырмондаг. Цардбӕллон. Чи нӕ ифтонг уыд, чи бӕгънӕг. Фӕлӕ литературӕ зӕрдӕйӕ чи уарзта, уыдон афтӕ бирӕ не 'ййӕфтой. Ӕвзонг уыдыстӕм, ӕмӕ нӕ рухс бӕллицтӕ арвы бӕрзӕндты хастой. Улӕфты рӕстӕг чызджытӕ фӕкъорд стӕм. Литературӕйы тыххӕй уыди нӕ ныхас. Дисы нӕ ӕфтыдта Байрон, Лермонтов, Блок ӕмӕ Есенины лирикӕ.

– Ехх, тӕхуды 'мӕ поэт чи вӕййы, – сдзырдтон ме 'мбал чызджытӕм.

– Ӕмӕ дӕ ӕцӕг фӕндид поэт суӕвын? – ӕрбайхъуысти фӕрсырдыгӕй. Фӕкастӕн. Нӕ цуры иуварс къӕсӕрыл лӕууыди къӕсхуыртӕ дӕргъӕлвӕс лӕппу, ӕмӕ йӕ цӕстытӕ цины ӕрттывд кодтой. Хӕлархуыз. Худӕндзаст. Куыддӕр фӕдӕн йе 'васт ныхасӕй.

– Чи у, чи? — афарстон ме 'мбӕлтты.— Кӕцӕй февзӕрд, стӕй къӕбӕда, сылваз ӕппӕрст цы 'рбакодта йӕ ныхас? — мӕстыйӕ ахъуыды кодтон ӕз.

– Уый ног студент у, Калотӕй, — загъта чидӕр. — Калакӕй ӕрбаивта.

– Хуыздӕр базыдтам кӕрӕдзи. Къордгай фестӕм. Фӕхицӕн-иу сты Кочысаты Мухарбег, Беккуызарты Фузӕ, Цӕгӕраты Максим. Иннӕ къорды — Дзалаты Моисей, Хацырты Сергей, Калоты Хазби. Мойсей уыд мӕ хӕстӕг, ӕмӕ ацы къордимӕ арӕх уыдтӕн ӕз дӕр. Иумӕ нӕ цыд, нӕ бадт, фӕлварӕнтӕм цӕттӕ кӕнын. Зымӕг — институты кӕсӕндоны, сӕрд — фӕлладуадзӕн парчы, Терчы был. Хур-иу нӕма скаст, афтӕ-иу фӕмидӕг стӕм ӕнӕ билеттӕй (уӕд паркмӕ бацӕуӕггаг ӕхца фидын хъуыди). Раджы дӕр уымӕн цыдыстӕм. Немӕ сихорӕн — сау дзул, мӕймӕбулкъ ӕмӕ цъӕх хъӕдындзтӕ.

Мӕ зӕрдыл хорз лӕууы, нӕ стипенди-иу къуыримӕ куыд фӕци, ӕмӕ ма-иу мамӕлайы къӕбӕрӕй иннӕ истмӕ куыд ирвӕзтыстӕм. Бынтон зын-иу уыд уыцы уагыл фӕлварӕнтӕм цӕттӕ кӕнын. Сидзӕрӕй ахуыр кодтон ӕз ӕмӕ фыццаг бонты Хазбийы дӕр сидзӕр хуыдтон. Хуымӕтӕг хӕдон ӕмӕ хӕлаф. Дӕрдджын уӕлӕдарӕс. Костюм, ног туфли, пиджак дӕр ыл никуы ничи федта. Фӕлӕ уыйхыгъд хӕрздиссаг уыд йӕ ныфс, йӕ куыстхъомдзинад. Фылдӕр хатт ӕххормаг ӕмӕ ӕргъӕвстӕй бадти Рес¬публикон библиотекӕйы кӕсӕндоны ӕмӕ куыста 'мӕ куыста. Фыста ӕмдзӕвгӕтӕ, пьесӕтӕ.

Ирон театр!.. Цас ӕй уарзтам! Цал ӕххормаг боны-иу арвыстам алы ног спектакль феныны тыххӕй!.. Ирон театр — нӕ хурджын бӕрӕгбон, нӕ цин, нӕ рухсдӕр бӕллиц. Таутиаты Солӕман... Стъалыйы ферттывдау уыд ирон сценӕйы. Саджы фисынтыл амад, цӕхӕрцӕст, стыр курдиаты хицау... Ӕниу нӕргӕ хъӕлӕс Тӕбӕхсӕуты Бало та? Хазби хъулон уарзтӕй уарзта Балойы Отеллойы. Арӕх-иу ын фӕлвӕрдта йӕ монологтӕ. «Сау дӕн ӕз!» – тыхджын ӕмӕ-иу уынгӕгӕй фӕхъӕр кодта ӕваст. – Фӕлӕ ныр та хӕрзбон, мӕ сабыр цард, ӕнусмӕ! Хӕрзбон, уӕлахизхӕссӕг паддзахы тырыса, барабанты гыбар-гыбур, флейтӕты ӕхситт! Хӕрзбон, мӕ базырджын ӕфсӕдтӕ — мӕ цыт, мӕ кад!.. Хӕрзбонтӕ ут — йӕ цард фӕцис Отелло!»

Хазби йӕ хъус дардта ирон ӕмӕ уырыссаг зарджытӕм. Арӕх-иу зарыди «Казбулат удалой» кӕнӕ «Что ты опустила глаза». Фидарӕй йӕ уырныдта «Пӕсӕйы фӕндон» кӕй у ирон оперӕйы райдайӕн.

Ӕмбалы мысгӕйӕ