Калктын жайгашуусу жыштыг жана миграция

§ 9. Калктын жайгашуусу, жыштыгы жана миграциясы

• Калктын жайгашуусу жана жыштыгы. Калк дүйнө боюнча бирдей та­ралган эмес, анын 70% ы кургактыктын 7% аянтын ээлейт. Ошону менен бирге калк отурукташкан кургактыктын жарымындагы калктын жыштыгы ар бир км 2 аймакка 5 гана кишиден туура келет. Кургактыктын 15% аймагы такыр өздөштүрүлгөн эмес. Адам баласы ириде өзүнө ылайыктуу, жаратылыш ресурстарына бай аймактарды өздөштүрүп, ал жерлерге антропогендик типтеги ландшафттарды түзүшкөн. Ар бир 100 кишинин 80и деңиз денгээлинен 500 мге чейинки бийиктиктеги ойдуңдарда жашашат. Тоолордо калк азыраак отурукташкан. Байыртан бери калктын жайгашуусу алардын айыл чарба иштерине байланыштуу болгон. Эмгекти эң көп талап кылган шалы айдалуучу сугат жерлер Чыгыш жана Түштүк-Чыгыш Азиядагы калктын жыш отурукташуу түйүндорүн түзүүгө алып келген. Азыркы кезде айыл жерлеринде калк­тын жыштыгы 1 км 2 ге 200 кишиден туура келет, кээ бир аймактарда алар 1500-2000 кишиге жетет.

Калктын жайгашуусу

Калктын жыштыгы

• Өнөр жайдын өнүгүшү менен Европада жана АКШда калктын ири борборлору пайда боло баштады. Ал жерлерде да калктын жыштыгы 1 км 2 аянтта 1500-2000 кишиге жете баштады. Коомдун өнүгүү тарыхында калктын жай­гашуусу суу жээктеринин жана соода жолдорунун бойлоруна ыктап келген. Мисалы, жазылыгы 200 км болгон деңиз жээк тилкесинде дүйнө калкынын жарымынан көбү жайгашкан.
• Жер шарындагы калктын 1 км 2 жерге туура келген орточо жыштыгы 45 киши. Бирок бул орточо өлчөмдө чоң айырмачылыктар жатат. Мисалы, Канаданын калкынын 2 /збөлүгү АКШнын чек арасын бойлогон 150 км түштүк тилкесинде жайгашкан. Түндүк жагында 20-25 км 2 аймакка бирден киши туура келет. Австралия материгинде да ушундай абал байкалат.
• Калктын белгилүү саны жана жыштыгы - ар бир өлкөнүн өнүгүүсүн аныктоочу шарттардын бири. Бирок калктын жыштыгы менен кээ бир окумуштуулардын өлкөнүн социалдык-экономикалык өсүп-өнүгүүсүн байланыштыруусу таптакыр туура эмес.

Калктын жыштыгы

Км2/киши

киши

Км2/киши

Км2/киши

Км2/киши

Жер шарынын калкынын орточо жыштыгы-48 киши/км2

Калктын жайгашуусунун факторлору

Жаратылыштык

Социалдык-экономикалык

миграция

• Эмиграциянын күчөгөн мезгили XIX кылымга туура келет. Эмиграциянын негизги очогу Европа болгон, ал жерде капитализмдин өсүшү менен артык баш адамдарды «сүрүп» чыгаруу процесси башталган жана алар чарбанын тез өсүшүнө байланыштуу кол күчүнө муктаж болгон кенен жерлерге барышкан. Эмиграциянын башталышынан экинчи дүйнөлүк согушка чейин Европадан 60 млн адам ал жерден көчүп кеткен. Экинчи очок Азияда байкалган. Бул жерден кытайлык жана индиялык жумушчу күчтөрү плантацияларда жана рудниктерде иштеш үчүн башка аймактарга көчүп кетишкен. Иммиграциянын негизги очоктору АКШ, Канада, Бразилия, Аргентина, Австралия, Жаны Зеландия жана Түштүк Африка болгон.

Миграциянын түрлөрү

Миграциялар

Ички миграция

Райондор аралык

Шаар-кыштак

Маятниктик

Калктын миграциясы, алардын түрлөрү жана географиясы

• Бүткүл дүйнөнүн жана ар бир өлкөнүн калкынын санына жана жайгашуусуна миг­рация деп аталган калктын кыймылы (көчүп конуусу) чоң таасирин тийгизет. «Адамдар келгин куштар эмес, алардын кыймылы биологиялык эмес коомдук мыйзамдарга баш иет» - деп жазган Н. Н. Баранский. Миграциянын негизги себеби - экономикалык, бирок андан башка саясий, улуттук, диндик, экологиялык себептер болушу мүмкүн.

• Эл аралык (тышкы) миграция байыртан бери байкалып келген процесс, ортонку кылымдарда уланган жана Улуу географиялык ачылыштардын учурунда күчөп, капитализм доорунда эң жогорку көрсөткүчкө жеткен.

Жаратылыштык факторлор

Рельеф

Климат

Суу фактору

Дарыялар,көлдөр

Океан,деңиздер

Топурак

Социалдык-экономикалык факторлор

Жаратылыш ресурстарынын

Персия булуңундагы өлкөлөр

Өнөр жай жана айыл чарбанын өнүгүүсү

Европа, Түндук Америка

(өнөр жайлар)

Түш.-Чыг Азия ( күрүч талаалары)

Ранспорттук магистралдар

Жолдордун жыштыгы,манистралдар

Трансиб, БАМ

Эмгек миграциясы

• Экинчи дүйнөлүк согуштан кийинки миграция XX кылымдын аягына ка­рата өсө баштап, жаны «миграциялык жарылууга» жакындады. Мурдагыдай эле миграциянын негизги себеби - экономикалык абал жана адамдардын бир жактан экинчи жакка иш, жакшы тур муш издеп көчүп жүрүшү болду. Мындай миграцияны - «эмгек миграциясы» деп аталууда. Натыйжада XX кылым­дын аягында 35-40 млн киши башка өлкөлөрдө убактылуу иш иштеп жүрөт, ал эми мыйзамсыз мигранттардын саны мындан 4-5 эсеге көп болушу мүмкүн. Эмгек мигранттарынын негизги агымы өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдөн экономикасы жакшы өнүккөн өкөлөрдү карай багытталган.

Азыркы миграция

Булчуң агымы

Акыл агымы

Качкындар агымы

Азыркы кезде эмгек ресурстарын өзүнө тарткан үч борбор бар.

• Алардын биринчиси - Батыш Европа (өзгөчө ГФР, Франция, Улуу Брита­ния, Швейцария). Бул өлкөлордө Түштүк Европадан, Батыш Азиядан, Түндүк Африкадан, откон кылымдын 90-жылдарынан баштап Чыгыш Европадан жана КМШ өлкөлорүнон келген «иммигрант — жумушчу» деген калктын жаиы катмары пайда болду.
• Экинчиси - АКШ, мынзамдуу мигранттардын саны жылына 1 млнго жетет (негизинен Латын Америкасынан, Азиядан жана Европадан), ал эми мыйзамсыз мигранттардын саны андан да көп.
• Үчүнчүсү - Перс булуңундагы нефть өндүрүп алуучу өлколөр. Булярдын озүлөрүнүн калкына Караганда эмгек мигранттарынын саны (негизинен Египеттен, Индиядан жана Пакистандан келгендер) көптүк кылат.

Эмгек ресурсун өзүнө тарткан үч борбор

Акыл агымын өзүнө тартуу

Миграциянын «булчуң агымы», «Акыл агымы»

• Азыркы кезде да иммиграция өлкөлөрүнө Канада менен Австралия кирет; андан да кобүроок иммиграция Израилде байкалат, анын калкынын 2 /з бөлүгү иммиграциянын (өзгөчө Россиянын) эсебинен көбойгөн. XX кылымдын экинчи жарымында, мурдагы «булчун агымы» кийин «акыл агымы» менен алмашты. Ал процесстин унгусу окумуштууларды, инженерлерди, врачтарды ж. б. адис- терди чет мамлекеттерден чакырып кетишинде. «Акыл агымы» 1980- жана 1990- жылдарда Россияга, Украинага жана КМШга кирген өлкөлөргө мүноздүү.
• Эмгек миграциясы менен катар азыркы кезде саясий, диндик, улутчул- дук, экологиялык себептер менен жүрүп жаткан миграциялар да кездешет. Биринчи кезекте курч мүноздөгү эл аралык чыр-чатактар же жергиликтүү согуш болуп жаткан жерлерде качкындар агымы пайда болду. Алардын саны 20 млндон ашат. Мисалы, кои жылдары согуш болгон Афганистандан оогон качкындар 6 млнго жеткен. 2 млн киши Руанданын, 1,5 млн киши Ирандын, 1,2 млн киши Босния менен Герцоговинанын жана КМШ елкөлөрүнүн качкындары.

Качкын миграциясы

Ички миграция

• Калктын ички миграциялары бир нече түрго бөлүнөт. Эн башкы түрү айыл жериндеги калктын шаарларга карай умтулушу. Мындай миграция азыркы учурда «Калктын XX кылымдагы улуу кыймылы» - деп аталат. Калктын мын­дай оошуулары шаарлар арасында да жүрүп жатат. Мындай жер которулуштар биринчи кезекте аймагы чон, калктын жайгашуусу жана жыштыгы бирдей эмес мамлекеттерде байкалат (Россия, Казакстан, Канада, Бразилия, Австра­лия, Кытай). Кыргызстанда да мындай абал кийинки кездерде байкалыи жа­тат, өзгочө борбор шаарыбыз Бишкекке калктын ирээтсиз кочүп келүүсү коп экономикалык жана социалдык кыйынчылыктарды туудурууда.
• Кийинки кездерде калктын кыймылы согуш саясатын жүргүзгөн «кайнаган жерлерден» гана эмес экологиялык кырдаалы начарлаган аймактардан качкандардын эсебинен да көбөйүүдө.

КМШ өлкөлөрүнүн иммигранттарынын үлүшү

Миграция

экономикалык

политикалык

религиялык

социалдык

жаратылыштык

Диний келишпестиктер

Үй шартынын начардыгы

Жумуш издөө

Регион ,уруу ичиндеги келишпестик

Климатынынын шартына карай

Билим алуу

Татаал криминалдык абал

Экологиялык абалдын начардыгы

Шаарда же айыл-кыштакта жашоону каалабагандык

Үй шартына кароо

Эмгек рыногундагы жумушчу күчүнүн чыгаруучу өлкөлөр Индия,Пакистан,Вьетнам,Алжир Мексика,Ирландия, Түркия,КМШ