Anna Gümüşlü,
Komrat Devlet Universiteti,
magistr
KARININ SÜRETİ GAGAUZ FOLKLORUNDA HEM LİTERATURASINDA
Gagauz folklorunda hem literaturada aaraştırıcılar, yazıcılar göstererlär karının süretini taa çok kerä ii taraftan. Üürenmäk kiyatlarında 1-12 klaslara deyni verili yaratmalarda karı personajı örnek gibi alınȇr. O ölä bir insan, angısı hiç bilmeer ne o bıkmak. Evindä becerer yapmaa hepsi karı, adam işlerini hem işä gittiynän dä çalışȇr. O ölä bir kadın, angısı korkmaazdı duudurmaa çok uşak. Onnarı doyurmaa, giidirmää, ilaçlamaa, terbietmää, insan arasına çıkarmaa... Gagauz dilindä uşaanı lafetmää üüredärdi. Karı, angısı inanardı Allahı, savaşardı dayma kliseyä gitmää, duva etmää prost edilsin günahları, büük hem küçük din yortularını tutardı, kendi uşaklarını inançlı olmaa üüredärdi. Gagauz adetlerini yaşamakta kullanardı, uşaklarına hem unukalarına cenk, aaçlık vakıtları için annadardı. Karı-ana, angısı birkerä bilä kendi uşaklarından atılmaazdı, kocasınnan bir dil bulardı. Ayledä kendi statusunu bilärdi, savaşardı kocasına herbir iştä ön versin, aşaa kalsın, adamın önünü geçmesin. Uşaklarını bobaya hem aylä azalarına saygı üüredärdi. Hepsindän erken kalkardı hem en geç yatardı. İştän birkerä dä korkmaazdı. Kocasını evin önündä karşılaardı, savaşardı herzaman sofrada sıcak imelik olsun. Kaynanasınnan, kaynatasınnan savaşardı annaşmaa. Eşi gittiseydi kazanca, onun için çok kahırlanardı. Düşünärdi nicä o yabancılıkta yaşȇȇr, işleer, kazanȇr mı para... Cenk, aaçlık vakıdı kendisi imedi, uşaklarına bukasını da pay etti... Gagauz folklorunda hem literaturasında karının süreti temellener haliz yaşamaktan alınmış olaylara. Gagauz aylesinin kanonnarına görä adamın hem karının statusu başkaydı. Adamın patriarhat hakları belli olȇr karının bütün yaşamasında. Halk yaratmalarında kız veriler işçi, yapıcı, utancak, çalışkan, namuslu, çemrek, akıllı, yalpak, gözäl, karagöz, incä belli bir insan. Karı süreti halk yaratmalarında, ölä nicä söleyişlerdä, türkülerdä, maanilerdä, masallarda, baladalarda, dastannarda h.b. bulȇr kendi yazdırmasını. Folklorun taa çok bu janralarında karının süreti açıklanȇr. Gagauz literaturasında karılar için yazȇrlar kendi yaratmalarında N.Tanasoglu, D.Tanasoglu, D.Kara Çoban, S.Kuroglu, G.Gaydarcı, M.Kösä, T.Zanet, P.Çebotar hem başkaları da.
P.Çebotar «Ana lafı» şiirindä yazȇr kendi anası için, nicä o onu askerä geçirärmiş. Karı laflarını avtor, emin gibi, kullanmış. Şiirdä göreriz, nicä ana kahırlanȇr kendi uşaa için, yalvarȇr ooluna kendisini korusun, durmasın aaç, oradan kiyat yollasın. Bir Allaa biler, nicä bu ananın canı dayanacek, iki yıl bekleyecek oolunu askerliktän evä dönsün. «Seninnän, ah, olsa kolay Gideyim bän da oyanı». Bu sıracıklardan belli olȇr, ani karı kendi çocuu için hazır türlü zorluklardan geçmää, sade onun askerlii ilin olsun. Karının fikiri, düşünmekleri oolu için, iki yılın içindä saçları taa pekçä biyazıyȇr. Ama ne kalȇr anaya yapmaa? Beklemää hem umutlanmaa, ani delikannı dönecek askerliktän saa, kuvetli da onun yanında yardımcısı olacek. Bu şiirdän açık belli olȇr, ani P.Çebotar kullanmış karının süretini. Şiirin adı «Ana lafı» gösterer halizdän ana lafın büük kuvedini. Ana baalı kendi uşaklarına, onnar için düşüner. Alamaa da savaşȇr saklı, ani çocuu görmesin onun yaşlarını. Bana kalsa, o sıcak lafları, angılarını söledi ana, çocuun aklısında zamannarca kaldılar. Karının süretini taa derindän göstermää deyni avtor kullanmış epitetleri «sıcak laf», «ana canı». O lafların büük kuvedini gösterer taa o sözlär, ani «zoru yapȇr ilin». Onnardan sora askerci kolay askerliini geçerecek, lääzım olarsaydı cenk etmää, orayı da katılacek. «Ana canı» lafbirleşmesi nekadar çok bizä söleer. O candan duygunnuk, iilik, yımışaklık, sevecenlik, cömertlik, üreklilik peydalanȇr. O «büük can» var nicä olsun sadece anada. D.Tanasoglu karıyı görer uşaannan kucaanda. Şiirdä «Anasında kucak» şair annȇȇr karının bu dünnedä lääzımnıını. Kadın lääzım uşak duudursun, ani adam soyu kaybelmesin, doyursun, gidirsin, terbietsin, ayaa kaldırsın... Açan uşak bulunȇr anasının kucaanda soluun esmesini, can sıcaklıını duyȇr, gülüşünä seviner, sözün tatlılıını annȇȇr. Karı verer uşaana hepsini, neyi lääzım versin herbir ana. Ama geler vakıt da uşaklar giderlär evdän, mamuya deyni onnar hep okadar uşak kalȇrlar. T. Marinoglu da çok şiir karılar için yazȇr: «Sana, mamu», «Annȇȇrız biz», «Mamu», «Mamuyu sevindirdik», «Mamulara bir söz». Nesoy derin maanalı lafları kullandı o, karılar için yazarkana: «Gezin, görün istäärseniz bütün dünneyi, kalmasın hiçbir köşesi dä, giiyinin ölä gözäl, nesoy taa kimsey yoktur giiyindi, dadın en datlı imeklerdän, ama mamunun laflarından taa gözäl, taa tatlı, bişey yok bu dünnedä. Onun biyaz saçlarında, derin buruşuklarında, ürek sancılarında bizim küçüklüümüz kaldı. Yoktur can doysun erdä yaşamaa, yoktur insan doysun demää «mamu». Şiirdä «Mamulara bir söz» T.Marinoglu yazȇr, ani anadan taa yakın bizlerä kişi başka yoktur, islää açan diilsä mamu hiç hasta, kär boran gezsin küülerdä, bizä kuytu anamızda, onun ürää dolu şeker. Avtor pek gücener ozaman, açan dünnää kalȇr anasız. Biz bileriz, ani şair pek erken anasız kaldı, duyamadı doyunca ana sevgisini, onuştan o çaarȇr bizi koruyalım analarımızı, gücendirmelim, neçin ani mamudan taa yakın insan bu dünneedä yoktur. Hep bu temaya görä yazȇr şiirlerini S.Kuroglu. «Annat, anam», «Bän senin küçüünüm», «Ananın ellerinä gimn», «Analarımızın giimneri», «Ana sıcaa» h.b. S.Kuroglu şiirindä «Annat, anam» görer bir masalcı karıyı, angısının hiç işi bitmeer da o hem yapaa işleer, hem da annadȇr ooluna masal. Pek sevärmiş işitmää anasının tatlı sesini hem da uyuklamaa masalın laflarından. Avtor danışȇr anasına küçüldek formasında «anacıım», o gösterer nicä beener kendi anasını. Taa belli olȇr, ani işsiz hiç kalmȇȇr. Bitkidä sölener: «Çok annat, ihtiär anam, pek tatlı sesin». Kullanılmış epitet «tatlı sesin» gösterer bizä, ani herbir uşaa deyni onun kendi anasının sesi en tatlı ona. İlk erdä durȇr ana sesi, angısını uşak dayma işider. Şiirdän «Ana sıcaa» S.Kuroglu açıklȇȇr ananın işçi süretini. Bizim dikatımızı ellerä çeker. Avtor isteer biz görelim, ne olȇr karının ellerinnän çok işlemektän sora. «Ellerin, anam, nekadar bu dünnedä işlemiş, sanki onnara hiç mi aar bu ömürdä gelmemiş?» Bu şiirdä ellär kaplȇȇrlar baş eri, onnarın işlemini işliklär göstererlär. İşlemiş, gelmemiş, yıkamış, buruşmuş, ilaçlamış, kazanmış, sertleşmiş, çalılanmış, erimiş. Şiirin bitkisindä o söleer, ani ana ömüründä nekadar zorlukları geçirmiş, elleri artık erimiş, salt sıcaa uşaklar için hep ölä sıcak ta kalmış. Bu laflarlan avtor yapȇr çıkış. Meteder anaları, üüseklää kaldırȇr. Onnar birkerä bilä iştän korkmȇȇrlar. Allahtan verili büük saburluk hepsini enseer. Karı nesoy da zorluklardan geçmeer, hep okadar uşaklarına deyni en paalı ana kalȇr. Şairda taa bir yaratma var anaların ellerinä başlanılmış, o «Ananın ellerinä gimn». Karının elleri türlü işlerdä çetinneştilär, damarları fırladı aar işlerdän, ama buna bakmayarak, hep okadar uşaklarını beşiktä salladılar hem asirlärcä iilik dilini korudular. O altın ellär, ana elleri, angıları çok kaba ekmekleri pişirärdilär, topraklan dostlaşan ellär, angıları bilärdilär ne o acının paası hem erli küsmeklerin paasını, bizi ilaçlaardılar belalardan hem yorulmaklardan, koruyardılar korkudan. Nekadar sıcaklık bu ellär verdilär. Rus dilindä yazılı şiirdä «Analarımızın giimneri» S.Kuroglu kullanmış gagauz karının süretini, gösterärkenä onun rubasını. Bu şiiri okuduktan sora, önümdä görerim bir karıyı, giimni dizdän aşaa fistannan, önü pek kapalı dikili, sade boynusu görünärdi, enneri uzun, fistan kara benizdä. Başında dartılı kara şalinka, annısı kapalı. Boynusunda takılı birkaç dizi lift hem boncuklar. Elindä blezik, parmaanda üzük. Hem önündä fıta baalı. Kara beniz gösterer, ani kadınnar birkerä bilä unutmaazdılar geçirilmiş kahırlarını. Ko, kış olsun, yada yaz, onnar hep giimniydilär kara rubalarınnın. Eski patretlerdä bunu göreriz, karılar düündä dä kara rubalarlan giimniydilär. Sade gelinin paprikası biyazdı. Giimnerin yas benizi gösterer dedelerimizin zor yaşamasını, bir topraktan başka erä geçmesini. Dobrucada yaşarkana, kabaatsız zeetlenmişlär, Tuna deresini aykırlarkana çoyu buulmuş, Bucak kırına etişämemiş. Aaçlıktan ölmüşlär, cenk vakıdı... Bu belalardan sora var niceydı mı o karı kara, yas rubasını soyunsun? M.Kösenin şiiri dä «Kara çember» hep bunu gösterer, gagauz karıların yas tutmasını. Hiç birkerä bilä unutmamışlar neyi geçirdilär yaşamalarında. Şair kara çemberdän bunu belli eder, angısı onnarın başlarında herzaman dartılıydı. Var nicä mi o ana unutsun aaçlık vakıdını, açan onbeş-onüç uşaktan diri kalardı biri, yada hepsi ölärdi. Avtor taa küçüklüündän annamış, nicä karılara zor yaşamaa. O çaarȇr bizi analarımızın durumunu annamaa, yaşamalarını ilinnetmää, saygılamaa, yardım etmää. «Yaşaardı karılar yaslı, bir kabaatsız pak otalı, sansın tabut diriliktä – çemberdi hep başlarında!» M.Kösä kullanmış bu şiirdä ölä bir karı-ana süretini, angısı adetä görä diil lääzımdı adamın önünü geçsin. Şindiki vakıtta da büük yaşta karılar adamnarın önünü geçmeerlär, bu gösterer karının durumunu toplumda. Boş bakırlan insanın önünä çıkmasın, ki kösteklärmiş uurunu. Uşaa bakmasın, zerä nazarlarmış onu. Karının süretini göstermää deyni avtor kullanmış türlü-türlü artistik kolaylıklarını. «Kara çember», «çatak-matak işlerindän», «katmer-katmerdi kahırlar», «kör aaçlık», «eski ömür». Şiirin bitkisindä şair yazȇr, ani şindiki vakıtta buluşarsaydın birerdä uzakta gagauz karılarınnan, sän onu hiç tanıyamayacan, eer katmaarsa laf gagauz dilindä. D.Tanasoglu «Analar» şiirindä genä kullanȇr artistik kolaylıklarını. «Analar, ilkyaz gibi sıcak», «yazın hoş yaamur gibi», «kuşku, nicä turnalar», «kaar gibi yalpak, duygun», «doyulmaz masal onnar», «nicä zamannar yılda, analar geler». Uydurmaları baalı biri-birinä kullanmış, erlerindä erleşili. Onnar vererlär şiirä kolaylık okumakta hem annamakta. K.Vasilioglunun «Sana bu çiçeklär» şiiri karılar için, angıların önündä biz ölüncä borçluyuz. Şiir kaldırȇr bizi o annamak uuruna, angısı hiç birisini brakmaz kendi anasını acılamaa, üüreder analarımızı hatırlamaa, saymaa, sevmää hem onnara mayıl olmaa, unutmamaa ani onnardan taa paalı bu dünnedä bişey, hem kimsey yok. O yalvarȇr Allaha korusun onnarı yaşlı belalardan. G.Gaydarcı da başlȇȇr şiirlerini anasına. Birisinin adı «Ana», öbürün «Afet beni». Emoţiyalı, canını acıdan kurulmuş şiir «Afet beni». Ölä olmuş lirik personaj (burada kendisi avtor) annȇȇr anasının ölmesi için ana-boba evindän uzakta bulunarkana. Acı duygusu büüler onunnan, ani bitki vakıtlarda ooluna pek siirek anasına musaafirlää gelmää kolayı olardı. Onuştan o yalvarer anası afetsin çocuunu, ki duyamadı kısmet bitki kerä baksın ooluna. Aklısına getirer taa anasını saakana, nicä yatarmışlar uyumaa ozaman, açan mamusu annayarmış oolunda hepsi islää. Şiirdä verili biraz karının patredindän. Bakışı saklı, kaş altındanmış, şen gözlerindän belliymiş, ki oolu evdä bulunȇr. «Garip anam» danışȇr avtor kendi anasına da yalvarȇr prost etsin onu. T.Zanet adȇr kendi şiirlerini anasına hem malisinä. Ona deyni karı teması pek yakında bulunȇr. Şiirleri «Anama», «Anama kiyat», «Afet», «Ana gözleri». Şairin anası kaldı yaşamaa küüyündä, orada da geçindi. O yalvarȇr ihtiär anasına afetsin onu. Metaforaları kullanȇr «ani kaarlar kahır izi, kondu kömür saçlarına», «Geçän yıllar – derin çizi serpti yalpak ellerinä». Bu şiirdä «darsık gözlär» hepsini açıklȇȇrlar. Karı bıktı yola bakmaa, umutlanmaa. T.Zanet şiirin bitkisindä yazȇr: «Sancı kopȇr can erimdän». Bu pişmannık geler ozaman, açan kaybederiz paalı kişiyi. N.Baboglunun şiiri «Anam» maanasına görä biraz benzeer T.Zanetin şiirinä. Burada avtor tekrarı kullanȇr «can, canımsın, öz anam!». Mamusunu önündä sıcak ekmeklän elindä görer. Pek raatsız hem darsık, oolunu özledi, isteer buluşmaa. Danışȇr anasına laflan «canım», kendi duygusunu sevgili anasına gösterer. M.Kösedä var taa iki şiir bölä temada. «Karıdan çekeder bu dünnää», «Gagauzka – gül çiçää». Birincidä şiirin adı sekiz kerä tekrarlanȇr. Avtor herzaman isteer ayırmaa bu laflarlan, ani karıdan bu dünnää çekeder. Süreti üzä çıkarȇr o laflar, nicä kahırlarını saklı içindä tutȇr, kendisini uşaana verer, kendisi imeyecek, uşaklarını doyuracek, lääzım olarsa canını da uşaklar için verecek. Şairda karı, işçi bir insan, angısının bir büük ük sırtında durȇr. Verilmiş yaratmalarda gördük karının süretini içyandan, taa çok işlerindä hem yaptıklarında onu metederlär. Ama M. Kösä «Gagauzka - gül çiçää» şiirindä gösterer karının gözelliini, güllän onu uydurȇr. Gül – sevgi çiçää. Bütün dünneyin karılarından o ayırȇr gagauz milletindä olanı, beener, gözelliinä şaşȇr. Onnarın işçiliini «altın elli» epitetlän gösterer. Pek beenerlär türkü çalmaa, sesleri bülbül sesini dä geçärmiş. Gözellii için yazȇr «ateş gözellii», üzü esmercä. Şiirdä en gözäl laflar «Hem sevda da kucaanda» göstererlär kadınnarın bu dünneyä Allahtan gelmesini. D.Kara Çoban savaşȇr korumaa dedelerimizin adetlerini, maanilerini, türkülerini, söleyişlerini da kendi şiirini «İsteyiş» düzer evelki halk türkülerinä görä. Var nicä deyalim eski adet türkü janrası bizdä var. Şiir yazılı bir kızın adından. Onun tezdä düünü olacek. Türlü düşünmeklär, sayıklamaklar kızın aklısından çıkmȇȇr, makar ki düün yaklaşȇr, onnarın aulunda şennik olacek. Acaba, neçin gücenik onun ürää? Düündän sora kız lääzım ana-bobasından ayırılsın, ii yaşamak hem kısmet kocasınnan bulsun, kaynana-kaynataylan annaşsın... Evlenän delikannı kız en ilkin düşüner, ki kocası onu korusun, sevsin, başka türlü kızın yaşaması yabancı evdä var nicä hızlı kısalsın. Te nicä bu fikiri D.Kara Çoban gösterer: «Kocam ko olsun peltek, ama sevsin beni pek. Taşımasın elindä, sade tutsun belimdän...» Şairdä taa bir sallangaç türküsün janrasında şiir «Sallangaç türküsü» var. Bir küçük kızçaazın anası sallȇȇr lülkayı hem türkü çalȇr. Ama sora annaşılȇr uşaan bobası lääzım tezdä Dobrucadan gelsin, nereyi o gitmişti para kazanmaa. Ozaman belli olȇr, neçin bu şiir baalı 30-ncu yıllarlan. O vakıtlar gagauzların çoyu gidärmişlär yabancı erlerä para kazanmaa, aylelerini bakmaa deyni. Ama çok kerä geeri parasız dönärmişlär. «Ürääm nesä, of, duyȇr: gelecektir parasız…» D.Kara Çobanın şiirindä «Geldım yoldan dingin bän» en paalı anasının soruşu çıktı. «İdin mi?» Bu soruş bütün yaratmanın maanasını gösterer. Önümüzdä peydalanȇr bir ihtiär gagauz karısı, giimni kara rubalarlan, başında dartılı şalinka. O, açan çocuunnan buluştu, çok zeedä lafetmää çeketmedi, ama sordu ooluna bir kısacık soruş. Bu bir soruş gösterer karının süretini ii hem üüsek uurdan. Ananın harakterindä belli olȇr ölä çizilär nicä: insan için düşünmelik, iilik, yımışaklık. Ölä bir şiirdä nicä «Karı» avtorun derindän görüner çok uygun yazıcılık vergisi. Karı her taraftan var kadın – yufkaykan, nazlıykan da, sevärkän da. O karıyı te bu laflarlan yazdırȇr: kaavi, çetin, saabi, acıyan, yımışak. Bitkidä söleer bizä: «Kucaanda uşak uyuyȇr, omuzunda – kocası...» Sevda, ana sevdası hem izmeti evi tutȇr hem donadȇr. Yokkana evdä karı, pek tez duyulȇr. Şiir «Kaç, mamu, önümdän!» genä yazılı ayledä karının durumu için. Kendisini giidirmeer ölä, nicä uşaklarını. Açan uşak küçük, ona anası laääzım olȇr. Ama açan büüyer kendi aylesini kurȇr, mamu ikinci plana geçer. «Anan olsun, ama mamu olmayasın» – söleer evelki söleyiş. Bitkinci sıra «Aynayı ver elindän da kaç mamu önümdän!» gösterer anaların lääzım olmadıını. Ana-bobanın önündä uşakların borcu, nicä dä uşakların önündä ana-boba borcu vardır. D.Kara Çobanda şiirlerdän karä, «Düşär yıldız» annatması da var. Bu yaratmada baş personaj Länka pek çok işleer, aar işleri yapȇr, ama kayet fukaarä yaşȇȇr. Yazıcı verer onun patredini. Çok hem aar iştä bulunmak, yapmış bu genç insanı ihtiär, bir babuya benzeyän karı: suratı buruşuk, gezärmiş kasılı omuzlan, kambur arkaylan. Länkanın ilk uşaa öldü. Evli karıda yokmuş kısmet, onun taa bir uşaa ölü oldu, makar ki kendisini korudu aar iştän hem adamı da çalıştı onu korumaa. Ama Länka nasıl dursun, açan işlär hepsi lääzım yapılsın, kocası yalnız etiştirämäzdi. Böläydir çiftçi karının eceli. Bizim önümüzdä peydalanȇr ana olacaa, o pek işçi, ama onda var bir prost tabeet. Korumadı kendisini, onun beterinä uşak ölü duudu. İlk kim cuvapçı uşaan önündä – o kalın karı. Annatmada «Yolda karı» D.Kara Çoban verer Vasiläsanın süretini. Bu kadın yolda araarmış kazanılmış parasını, angısını çocuu kaybetmiş, makar ki Flanburg çevirmiş onun parasını geeri, o hep okadar umutlanȇr bulmaa. Bu karı süretinnän avtor açıklȇȇr taa çoyu anaların zor yaşamasını o vakıtlar, paranın paasını bilmesini da. O rublilär onun teri, kuvedi, saalıı. Annatmanın bitkisindä çok nokta durȇr. Diil belli nekadar vakıt taa aradı parasını. Bundan var nıcä yapmaa karar, ana tupurtuya parayı harcamaz. D.Kara Çoban annatmada «Bobayı dolaşmak» bizä verer Titiäna personajını. O ölä bir karı, angısı kendi bobasını unutmȇȇr, başka küüyä onu dolaşmaa gider. Belli olȇr kim o ayledä baş. Karı kocasından izin alȇr gitmäk için. Avtor verer personajın giimini dä. Titiäna giidi kısa, koraflı fistanını... Rubaları için okuyarkana, laflar «kısa fistan» bizi şüpelendirer. Gagauzlarda fistannarın etekleri uzunmuş. Neçin başında şalinka diildi dartılı? Bunun için avtor yazmȇȇr. Gagauzların adetlerinä görä, gelin olacaana ilk avşam, açan evlenerlär, kaynana bir şalinka dartȇr. Bu adet gösterer, ani gelin kabledildi kocasının aylesınä, lääzım çorbacıka olsun, gözelliini başka adamnardan saklasın. İnsan arasında bulunarkana, şalinkadan belli olȇr onun evli durumu. Kocasına ne adadı, onu yapmadı. Karı evä vakıdında gelmedi, adam prost işleri onun için çeketti düşünmää. Ama açan Meşgeldään karısı geldi evä, uşaklarını kaldırdı, verdi onnara birär tatlılık. Kocasına da verdi deyeräk: «Bunnar da – benim büük çocuuma.» «Adamın eridi ürää. Onun geçti kıskançlıı, şüpeleri. İçerdä oldu kuytulu, raatlı, islää.» Pek duyulȇr, açan ana yok evdä. Ana sevdası uşaklara, kocaya etişmeer bir küçük zamanda da. Ana – evin, aylenin temeli. O tutȇr evin içini pak, donadȇr evi kendi olmasınnan. Bu annatmada göreriz, nicä aar geler adama karısız. Mamunun sevgisini, tatlı laflarını, lääzımnınıı ayledä annȇȇrız. Butakım, yukarda verilän örneklerä temellenip, var nicä demää, ki bana yakıştı gerçekleştirmää koyulan problemayı, gagauz halk yaratmalarında hem literaturada karı süretini aaraştırmaa, karar yapmaa. BİBLİOGRAFİYA
1. D.Tanasoglu, «Hoşluk», 1970 yıl.
2. P.Gagauz-Çebotar, «Cana yakın», 1989 yıl.
3. N.Baboglu, «Tarafımın peetleri», 1988 yıl.
4. T.Zanet, «Akar yıldızı», 1998 yıl.
5. G.Gaydarcı, «Ana tarafım», 1972 yıl.
6. S.Kuroglu, «Родословное древо», 1988 г.
7. T.Marinoglu, «Tatlı düşlär», 1997 yıl.
8. D.Kara Çoban, «Seçmä yaratmalar», 2004 yıl.
9. Üürenmäk kiyatları: «Gagauz dili hem literaturası», 5-11 klaslar için, K.Vasilioglu, N.Baboglu, İ.Baboglu, 1998 yıl.
3 149
15 321 
